ACTA U N IV ER SITA TIS LO D ZIEN SIS
F O L IA B O T A N IC A 13 3 7 -4 2 1998
(A cta U niv. L odz., Folia bot.)
Krystyna Szmeja
RZADK IE I Z A G R O Ż O N E W Y G IN IĘC IEM C IIW A STY UPRA W PO LN Y C H W Z N IE SIE Ń ELBLĄSKICH, D O LIN Y D O L N E J W ISŁY
I RÓ W NINY CH A R ZY K O W SK IEJ
RARE AND TH R EA TEN ED SPE C IE S OF W EED S O F T H E ELBLĄG ELEV A TIO N S, LO W ER VISTU LA VALLEY
AND CHARZYKOW Y PLA IN
A BSTR A C T: The cropfield flora o f three physical-geographical units o f northern Poland has been classified according to the endangerraent categories used in the Polish Red B ook o f Plants ( Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a k o w a 1993). T he largest num ber o f weeds that are endangered or vulnerable are found in the Lower Vistula Valley. They include: Adonis aestivalis, A nagallis arvensis, Cam elina microcarpa,
Euphorbia exigua, Fumaria vaillantii, H olosteum umbellatum, Ranunculus arvensis, Sherardia arvensis and Veronica opaca. In the Elbląg E levations Spergula arvensis
ssp. m axim a has becom e extinct, and the follow ing are vulnerable: A grostem m a
githago, Anagallis arvensis, Dromus secalinus, Camelina microcarpa, Geranium dissectum, H olosteum umbellatum and Veronica opaca. In the Charzykow y Plain A grostem m a githago, Anagallis arvensis and Camelina m icrocarpa are endangered by extinction.
T r e ś ć
1. W stęp 2. W yniki
2.1. W zniesienia Elbląskie 2.2. D o lin a D olnej W isły 2.3. R ów nina Charzykowska 3. P odsum ow anie
4. Piśm iennictwo 5. Summary
Zbiorow iska chwastów upraw polnych i ich siedliska podlegają silnej presji człowieka, m. in. z powodu nawożenia, chemizacji, toksykacji i m e liorowania gleb. Nie bez znaczenia jest stosowanie herbicydów i coraz dokładniejsze czyszczenie materiału siewnego. Przyczyny ustępowania chwastów upraw polnych w Polsce i Europie są dobrze poznane ( K o r n a ś 1971; M i r e k 1976, 1981), mniej natom iast wiadomo o skali przestrzennej tego zjawiska. D ane na tem at rodzaju i tem pa wymierania chwastów upraw polnych w poszczególnych regionach kraju (jednostkach fizycznogeograficz- nych) m ogą być wykorzystane w kontrolow aniu różnorodności biologicznej ekosystem ów polnych, prow adzonej w ram ach „M onitoringu przyrody ożywionej” .
Celem pracy jest określenie, które gatunki chwastów wyginęły, giną lub są zagrożone wyginięciem na polach uprawnych w trzech regionach fizycz- nogeograficznych Polski północnej, różnych pod względem historii rozwoju rolnictwa, osadnictwa, kultury upraw , klim atu i w arunków geomorfologicz nych. D o porów nań wybrano Wzniesienia Elbląskie, Dolinę Dolnej Wisły i Równinę Charzykowską.
Florę pól uprawnych w trzech jednostkach fizycznogeograficznych Polski północnej podzielono według kategorii zagrożeń, stosowanych w Polskiej czerwonej księdze roślin ( Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a k o w a 1993). M ate riałem do analizy było kilkaset zdjęć fitosocjologicznych i spisów florystycz- nych, wykonywanych w latach 1978-1995.
2. W YNIKI
2.1. Wzniesienia Elbląskie
N a polach uprawnych Wzniesień Elbląskich odnotow ano 254 gatunki chwastów upraw polnych (Szmeja 1989), w tym:
Ex - gatunki wymarłe i przypuszczalnie wymarłe (1): Spergula arvensis ssp. maxima.
E - gatunki wymierające (13): Aethusa cynapium, Agrostemma githago, Anagallis arvensis, Bromus secalinus, Camelina microcarpa, Gagea pratensis, Geranium dissectum, Holosteum umbellatum, Lathyrus tuberosus, Neslia paniculata, Valerianella denłata, Veronica opaca, V. polita.
V - gatunki narażone (5): Consolida regalis, Fumaria officinalis, Galium spurium, M yosurus minimus, Odontites verna ssp. verna.
R zadkie i zagrożone wyginięciem chwasty upraw polnych.. 39
I - gatunki o nieokreślonym zagrożeniu (7): Centaurea cyanus, Lamium amplexicaule, Lithospermum arvense, Melandrium noctiflorum, Papaver dubium, Polygonum tomentosum ssp. incanum, Sinapis arvensis.
2.2. Dolina Dolnej Wisły
Lista chwastów rzadko spotykanych i zagrożonych wyginięciem w Dolinie Dolnej Wisły jest niepełna. Została ona opracow ana na podstawie materiałów tylko z czarnych ziem gniewskich ( S z m e j a 1987).
E - gatunki wymierające (11): Adonis aestivalis, Aethusa cynapium, Camelina microcarpa, Gagea pratensis, Euphorbia exigua, Fumaria vaillantii, Holosteum umbellatum, Ranunculus arvensis, Sherardia arvensis, Thlaspi perfoliatum, Veronica polita.
V - gatunki narażone (7): Consolida regalis, Fumaria officinalis, Galium spurium, Lathyrus tuberosus, Myosurus minimus, Valerianella dentata, Veronica opaca.
R - gatunki rzadkie (2): Linaria minor, Ornithogalum umbellatum. I - gatunki o nieokreślonym zagrożeniu (3): Centaurea cyanus, Melandrium noctiflorum, Papaver rhoeas.
2.3. Równina Charzykowska
Stopień zagrożenia flory segetalnej w tym regionie, w porów naniu z pozostałymi, jest najmniejszy. W ynika to m. in. z tradycyjnych form użytkow ania ziemi, dużego rozdrobnienia pól upraw nych i stosow ania nawożenia organicznego. Zagrożenie flory jest zróżnicowane - większe na glebach lokalnie najżyźniejszych, np. pogrądowych, mniejsze na lekkich i ubogich piaskach sandrowych.
E - gatunki wymierające (1): Veronica opaca.
V - gatunki narażone (7): Aethusa cynapium, Agrostem m a githago, Anagallis arvensis, Camelina microcarpa, Galium spurium, Lithospermum arvense, Veronica polita.
R - gatunki rzadkie (1): Digitaria ischaemum.
I - gatunki o nieokreślonym zagrożeniu (7): Centaurea cyanus, Consolida regalis, Fumaria officinalis, Neslia paniculata, Odontites verna ssp. verna, Papaver dubium, P. rhoeas.
Stan zagrożenia flory segetalnej na Wzniesieniach Elbląskich, Równinie Charzykowskiej i w Dolinie Dolnej Wisły jest zróżnicowany i zależny od intensywności zabiegów agrotechnicznych, historii rozwoju rolnictw a, osad nictwa i kultury upraw. W każdym regionie obserwowano trzy zjawiska: ubożenie składu gatunkow ego archeofitów , ekspansję niektórych roślin jednoliściennych, zwłaszcza traw, oraz unifikację flory segetalnej.
W każdym regionie gatunkam i ginącymi i zagrożonymi wyginięciem są: Aethusa cynapium, Agrostemma githago, Camelina microcarpa, Veronica polita, Anagallis arvensis i Neslia paniculata. W D olinie D olnej Wisły stwierdzono 18 gatunków ginących i zagrożonych wyginięciem, na Równinie Charzykowskiej osiem, na Wzniesieniach Elbląskich 19, w tym jeden (Spergula arvensis ssp. maxim a) wyginął. Najbardziej zagrożona jest flora w tych regionach, w których m a ona najwięcej cech specyficznych (unikatowych). Sugeruje się, żeby wybrane pola uprawne w Dolinie Dolnej Wisły i na Wzniesieniach Elbląskich były objęte program em „M onitoringu przyrody ożywionej” .
4. PIŚM IE N N IC T W O
K o r n a ś , J. 1971. Uwagi o współczesnym wymieraniu niektórych gatunków synantropijnych
w Polsce. M at. Zakł. F itosoc. Stos. U niw . W arszawskiego, 27: 51-64.
M i r e k , Z. 1976. Zanikanie chwastu ¡nowego Camelina alyssum ( M i l i ) Thell. na terenie Polski. „P hytocoen osis” , 5-3(4): 227-236.
M i r e k , Z. 1981. Genus Camelina in Poland - taxonom y, distribution an d habitats. Fragm. Flor. G eob ot., 27(3): 445-507.
S z m e j a , K. 1987. Lathyro-M elandrietum Oberd. 1957 na czarnych ziem iach gniewskich
w Dolinie Dolnej Wisły. Zesz. N au k. A R w K rakow ie, Sesja N au k ow a, 26(9): 37-48.
S z m e j a , K . 1989. Roślinność p ó l uprawnych Wzniesień Elbląskich. Soc. Sc. G e d a n , A cta B io l, 7: 3-6 5 .
Z a r z y c k i , K , K a ź m i e r c z a k o w a , R. (red.). 1993. P olska czerwona księga roślin. Inst. Ochr. Przyr. P A N , Kraków: 9-310.
5. SU M M A R Y
T he variable level o f endangerm ent o f the segetal flo ra on the E lbląg E levations, C harzykow y Plain, and in the Lower Vistula Valley depends on the intensity o f the cultivation practices, history o f agriculture, settlement and crop culture. In each region three phenom ena could be observed: an im poverishm ent o f the species com position o f the archaeophytes, an expansion o f som e m onocotyledones, especially grasses, and a unification o f the segetal flora.
In each region the follow ing species were endangered or vulnerable: Aethusa cynapium,
A grostem m a githago, Anagallis arvensis, Camelina microcarpa, Neslia paniculata, and Veronica polita. In the Lower Vistula Valley 18 species were found endangered or vulnerable, in
R zadkie i zagrożone wyginięciem chwasty upraw polnych.. 41
Charzykow y Plain 8, and in the Elbląg Elevations 19, including one (Spergula arvensis ssp.
m axim a) that is already extinct. M o st vulnerable is the flora o f those regions where it is
characterized by the largest number o f unique features. It is suggested that selected cropfields in the Lower V istula Valley and in the Elbląg Elevations should be m onitored under the M onitoring o f A nim ate Nature programme.
D r K rystyna Szmeja W płynęło d o Redakcji
Katedra i Zakład Biologii i Botaniki Farmaceutycznej F o lia botanica
A kadem ia M edyczna 29.07.1996
