Rynek przedsiębiorstw w strategii wielkich korporacji ponadnarodowych

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _____________________F O L IA OECONOMICA 87, 19BB ____________

M a c i e j S ta lm a sz czyk * RYNEK PRZEDSIĘBIORSTW

W STRATEGII WIELKICH KORPORACJI PONADNARODOWYCH

Celem a r t y k u ł u j e s t w ykazan ie, że prawa rynkowe c h a r a k t e r y s t y ­ czne d la wymiany towarowej w k a p i t a l i z m i e odnoszą s i ę również do szczególnego tow aru, ja kim s t a ł y s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w a , oraz że międzynarodowy obrót nimi j e s t r e a liz o w a n y głów nie przez w i e l k i e k o r p o r a c j e ponadnarodowe w ramach r e a l i z o w a n e j przez s i e b i e s t r a ­ t e g i i g l o b a l i z a c j i procesów gospodarczych.

O k r e ś l e n i e "ry n e k p r z e d s i ę b i o r s t w " t r a k t u j ę w podobny sposób j a k zwykło s i ę mówić np. o rynku m e t a l i ko lorow ych , międzynarodo­ wym rynku samochodów osobowych i t d .

I . P r z e d s i ę b i o r s t w o ja k o towar - geneza z ja w is k a

P r z e d s i ę b i o r s t w a w k a p i t a l i z m i e p o d le g a ją nieustannemu ru c h o ­ w i: jedne r o z w i j a j ą swój p o t e n c j a ł p r o d u k c y jn y , p o w ię k sz a ją u d z i a ł w ryn ku , r e a l i z u j ą na większą s k a l ę , masę zysku - inne t r a c ą zdo­ b y tą p o z y c ję rynkową, z m n ie js z a ją swój p o t e n c j a ł ekonomiczny i t e c h n i c z n y , ic h s y t u a c j a finansowa u leg a p o g o rs z e n iu . Te p ie rw s z e p o d le g a ją stałemu wzrostowi - p r o c e s o w i, k t ó r y wydaje s i ę n i e mieć o g ra n ic z e ń - te d r u g ie z m ie r z a ją ku niechybnemu bankructwu luo p r z e j ę c i u przez in n ą , b a r d z i e j prężną o r g a n i z a c j ę . S t a g n a c j a w ż y ­ c i u firm y j e s t stanem k r ó t k o tr w a ły m ; firm a musi rosnąć lu b z g i n ą ć * .

Wzrost firm y odbywa s i ę poprzez:

- wewnętrzny rozwój p r z e d s i ę b i o r s t w a z w ł a s n e j a k u m u l a c j i , * Dr, a d iu n k t w I n s t y t u c i e Handlu Zag ran iczn eg o UL.

1 S z e r z e j na ten temat: M. S t a l m a s z c z y k , W i e l k i e k o r p o r a c j e ponadnarodowe ja k o konsekwencja k a p i t a l i s t y c z n e g o p r o c e ­ su rozwoju p r z e d s i ę b i o r s t w , " S t u d i a Prawno-Ekonomiczne" 1981, t . X X V I I , s . 113-127.

- ł ą c z e n i e s i ę z in ną n ie z a le ż n ą f i r m ą ,

- p r z e j ę c i e i n n e j firmV w wyniku z a w a r t e j t r a n s a k c j i z byłymi w ł a ś c i c i e l a m i .

Jednak akumulacja zysku ja k o ź ró d ło k o n c e n t r a c j i k a p i t a ł u oka­ z a ła s i ę - na określonym e t a p i e rozwoju з i ł wytwórczych - n i e wy­ s t a r c z a j ą c a do zm o b ilizo w a nia środków, u m o ż liw ia ją c y c h powstawanie c oraz w iększych je d n o s te k p ro d u k c y jn y c h i p r z e d s i ę w z ię ć gospodar­ c z yc h , Te o g r a n i c z e n ia u s u n ię t e z o s t a ł y d z i ę k i c e n t r a l i z a c j i k a p i ­ t a ł u za pomocą sp ółek a k c y jn y c h . Ale d o p ie ro p ow stanie i f u n k c j o ­ nowanie mechanizmów, p o z w a la ją c y c h na ł ą c z e n i e s i ę f ir m zarówno na drodze dobrowolnej umowy p a rtn e ró w , j a k i poprzez t r a n s a k c j e kupna- s p r z e d a ż y , p r z y s p i e s z y ł o obserwowane tempo wzrostu p r z e d s i ę ­ b i o r s t w k a p i t a l i s t y c z n y c h .

D la te g o ba d a ją c h i s t o r i ę n a jw ię k s z y c h w spółczesnych k o r p o r a c j i k a p i t a l i s t y c z n y c h wydaje s i ę , że dwie o s t a t n i e z wymienionych są n a j c z ę ś c i e j używane w e k s p a n s ji f ir m ja k o środek prowadzący do wzro­ s t u . Przykład o w o: w o k r e s i e 1950-1962 200 n a jw ię k s z y c h k o r p o r a c j i am erykańskich p r z e p ro w a d z iło n e g o c ja c j e zakończone wykupieniem ok. 1900 n ie z a l e ż n y c h f ir m o ł ą c z n e j w a r t o ś c i aktywów 14 mld d o l . Na­ to m ia s t w o k r e s i e 1953-196B dokonano w USA ł ą c z n i e ponad 14 000 o p e r a c j i d o ty c z ą c y c h n a b y c ia p r z e d s i ę b i o r s t w za kwotę 66 mld d o l . Podobnie s y t u a c j a p r z e d s t a w i a ł a s i ę w tym c z a s i e na rynku m iędzy­ narodowym. W o k r e s i e 1946-1957 t j . w c ią g u 12 l a t , k o r p o r a c j e USA u tw o r z y ły 2246 z a g ra n ic z n y c h a f i l i a c j i , z czego 635 (2 8 , 2 % ) poprzez w y k u p ie n ie i s t n i e j ą c y c h f i r m , n a to m ia s t w c ią g u następ n ych 10 l a t (1958-1967) utworzono za g r a n ic ą 5898 a f i l i a c j i , z czego 2442, c z y l i ju ż 41,4%, na drodze w y ku p ie n ia obcych p r z e d s i ę b i o r s t w 2 .

Obrót p r z e d s i ę b io r s t w a m i b y ł przez w i e l e l a t domeną rynku we­ wnętrznego. Z w ię k s z e n ie l i c z b y f u z j i na początku XX w. w y n ik a ło z k o n ie c z n o ś c i zap ew n ien ia w zrostu rozmiarów k a p i t a ł u , co b y ło k o n i e ­ czne w związku z przechodzeniem do nowych metod p r o d u k c j i . N ato ­ m ia st f a l a f u z j i , ja k a p r z e t o c z y ł a s i ę przez k r a j e Europy Zachod­ n i e j w l a t a c h 1950-1975, oraz f u z j e z wewnętrznego rynku amerykań­ s k ie g o m ia ły inny c e l b e z p o ś r e d n i, p rzy czym dominującą r o l ę ode­ g r a ł nowy e ta p w rozwoju k a p i t a l i z m u , c h a r a k t e r y z u j ą c y s i ę wywozem k a p i t a ł u na c e l e p ro d u k c y jn e oraz i n t e r n a c j o n a l i z a c j ą handlu i

2 K . P. S a u v a n t , F . G. L a v i p o u r , C o n t r o l l i n g M u l t i n a t i o n a l E n t e r p r i s e s , W i l t o n House P u b l . , London 1976, s. 77-285.

p r o d u k c j i w wyniku p ow stania i rozwoju w i e l k i c h k o r p o r a c j i ponad­ narodowych. Motywy ł ą c z e n i a s i ę p r z e d s i ę b i o r s t w zarówno o równo­ rzędnym p o t e n c j a l e produkcyjnym i finansowym, ja k i p artn erów o n ie r ó w n e j w i e l k o ś c i , z o s t a ł y szczegółowo omówione w p rac y p t . " W i e l k i e k o r p o r a c je - a n a l i z a ekonom iczna"J . Tamie zanalizow ano mo­ tywy finan so w e, o c h a r a k t e r z e s p ek u la c y jn y m , s k ł a n i a j ą c e duże f i r ­ my a k c y jn e do dokonywania f u z j i w c e l u o s i ą g n i ę c i a tzw. darmowych zysków, p o w s ta ją c y c h z ł ą c z e n i a s i ę f i r m o różnym poziomie docho­ dów p rz y p a d a ją c y c h na jedną a k c j ę .

W ie lk o ś ć popytu i podaży na rynku p r z e d s i ę b i o r s t w w E u r o p ie Z a c h o d n ie j wynika z n a s t ę p u ją c y c h o k o l i c z n o ś c i :

1) ł ą c z e n i a s i ę małych firm d la z w ię k sz e n ia e fe k t y w n o ś c i d z i a ­ ł a n i a na rynku (g łó w n ie w W i e l k i e j B r y t a n i i ) ,

2) ł ą c z e n i a s i ę f ir m w .c e l u s tw o rz e n ia je d n o s te k o r g s n i z a c y j - nych zdoln ych do p r z e c i w s t a w i a n i a s i ę p e n e t r a c j i k o r p o r a c j i amery­ k a ń s k ic h (we w s z y s tk ic h k r a j a c h Europy Z a c h o d n i e j ) ,

3) p e n e t r a c j i k a p i t a ł u am erykańskiego wykupującego i s t n i e j ą c e firm y e u r o p e j s k i e w ramach nowej s t r a t e g i i rynkowej k o r p o r a c j i a- m e r y k a ń s k ic h * .

4) ł ą c z e n i a s i ę dużych f i r m narodowych o c h a r a k t e r z e m on op oli­ stycznym z podobnymi firm am i w innych k r a j a c h w c e l u w s p ó ln ej e k s ­ p l o a t a c j i poszerzonego rynku w ramach i n t e g r a c j i z a c h o d n io e u r o p e j­ s k i e j oraz s k u t e c z n i e js z e g o p r z e c i w s t a w i e n i a s i ę korporacjom ponad­ narodowym spoza E u ro p y, do tego typu t r a n s a k c j i n a le ż ą fuzjf?: A g fa -G e v ae rt ( m a t e r i a ł y ś w i a t ł o c z u ł e ) , P h i l i p s - S i e m e n s ( p ł y t y i taśmy muzyczne), VFW-Fokker ( s p r z ę t samolotowy) i in n e .

N atom iast w USA ry n e k , o którym mowa, k s z t a ł t u j e s i ę pod w p ły ­ wem n a s t ę p u ją c y c h t e n d e n c j i :

1) normalnego procesu k o n c e n t r a c j i p io n o w e j, n i e r o z ł ą c z n i e zwią­ z a n e j z prawami rozwoju g ospodarki k a p i t a l i s t y c z n e j , w ystę p ują cym i ze szczególnym n a s i l e n i e m w gospodarce a m e r y k a ń s k i e j;

2) powstawania konglomeratów, k t ó r e s t a j ą s i ę dominującym n a r z ę ­ dziem e k s p a n s ji w i e l k i c h k o r p o r a c j i na rynku wewnętrznym i m ię­ dzynarodowym;

5 W i e l k i e k o r p o r a c j e - a n a l i z a ekonomiczna, Warszawa 1972, s . 38-45.

4

R- H e l l m a n n , The C h a lle n g e to U . S . Dominance o f I n ­ t e r n a t i o n a l C o r p o r a t i o n , D u n e lle n P u b l i s h i n g Comp. I n c . , New York 1970, s . 270.

3) wykupywania p r z e d s i ę b i o r s t w am erykańskich przez k a p i t a ł eu­ r o p e j s k i i ja p o ń s k i .

Szereg wymienionych o k o l i c z n o ś c i związany j e s t ze s f e r ą obrotu p r z e d s i ę b io rs t w a m i w s k a l i m iędzynarodow ej. W o k r e s i e n ajw iększeg o n a s i l e n i a ze w n ętrzn e j e k s p a n s ji k a p i t a ł o w e j k o r p o r a c j i amerykań­ s k i c h ( l a t a s z e ś ć d z i e s i ą t e ) , dostępne dane p o z w a la ją na u s t a l e n i e n a s t ę p u ją c y c h t e n d e n c j i 5 .

T a b e l a

1

Rok zakup sprzedaż s a ld o zakup sprzedaż s a ld o

1963 147 7 140 228 52 176 1964 321 3 318 429 166 263 1965 258 2 256 369 90 279 1966 433 4 429 591 29 562 1967 312 75 237 508 318 190 1968 511 145 366 765 196 569 Razem 1 982 236 1 746 2 890 851 2 039 Ź r ó d ł o : " S u r v e y of C u r re n t B u s i n e s s " ( U . S . Dept, of Com­ m e rc e ), różne l a t a .

O k o l i c z n o ś c i ą u ł a t w i a j ą c ą do niedawna firmom amerykańskim n a ­ bywanie p r z e d s i ę b i o r s t w e u r o p e j s k i c h b y ła zaniżona w a rto ś ć aktywów t y c h o s t a t n i c h , co na t l e wyśrubowanych cen rynku papierów w a r t o ­ ścio w y ch w USA czyniłro z Europy a t r a k c y j n y ryn e k . S y t u a c j a taka t r w a j ą c a do końca l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h u ł a t w i a ł a wykupywanie f ir m e u r o p e j s k i c h , tym b a r d z i e j że wspomagana b y ł a dwoma dodatkowymi cz yn n ik a m i; nadwyżkami k a p ita ło w y m i w d y s p o z y c j i k o r p o r a c j i amery­ k a ń s k ic h n i e z n a jd u ją c y m i l o k a t na rynku miejscowym oraz wysokim kursem w a lu ty a m e r y k a ń s k i e j, co u m o ż liw ia ł o dokonywanie t a n i c h z a ­ kupów za g r a n i c ą w s z y s t k ic h towarów, także zakupu p r z e d s i ę b i o r s t w .

Obok t r a d y c y j n y c h form wiodących do k o n c e n t r a c j i s i ł y ekonomi­ c z n e j w coraz m n i e j s z e j i l o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w , j a k i m i są i n t e g r a ­ c j a pionowa i pozioma, t w o r z e n ie p r z e d s i ę b i o r s t w o c h a r a k t e r z e konglomeratów s t a j e s i ę dominującym z ja w is k ie m na rynkach n a j b a r ­

5 'S u r v e y of C u r r e n t B u s i n e s s " ( U . S . Dept, of Commerce), różne l a t a .

d z i e j uprzemysłowionych krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h . Cechą c h a r a k t e r y ­ s ty c z n ą konglomeratów j e s t d ążenie do maksymalnie k o rz y s t n y c h l o ­ k a t d l a nadwyżek a k u m u la c ji poprzez d y w e r s y f i k a c j ę p r o d u k c j i , r y n ­ ków i r y z y k a . W tym przypadku d y w e r s y f i k a c j a p r o d u k c j i n i e odbywa s i ę w s k a l i jednego zakładu czy p r z e d s i ę b i o r s t w a , a l e oznacza ł ą ­ c z e n ie p r z e d s i ę b i o r s t w w y ra ź n ie r ó ż n ią c y c h s i ę c h arak terem produ­ k c j i , n i e mających ze sobą żadnych powiązań t e c h n o lo g ic z n y c h ani rynkowych.

C e ls o F u rta d o o b l i c z y ł 6 , iż w początk ach l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h z m alała w USA l i c z b a w i e l k i c h k o r p o r a c j i w y tw a r z a ją c y c h bardzo o g ra n ic zo n ą l i c z b ę produktów, n ato m ia s t z w i ę k s z y ła s i ę grupa k o r ­ p o r a c j i , r e p r e z e n t u j ą c y c h zdyw ersyfikow any p r o f i l p r o d u k c j i . W u- j ę c i u syntetycznym p r z e d s t a w i ł to n a s t ę p u ją c o . T a b e l a 2 D y w e r s y f i k a c j a p r o d u k c j i w i e l k i c h k o r p o r a c j i w USA D y w e r s y f i k a c j a p r o d u k c ji 1950 1962 1 r o d z a j produktu 78 49 2-15 rodzajów produktów 354 233 16-50 rodzajów produktów 128 236

W i ę c e j n iż 50 rodzajów produktów 8 15

Ź r ó d ł o : 0. S u n k e l , C a p i t a l i s m o Trans- n a c i o n a l y d e s i n t e g r a c i o n n a c i o n a l en America l.atina, E d i c i o n e s Nueva V i s i o n , Buenos A i r e s 1972, s. 57-58.

Warto zauważyć, że o i l e w dwóch p ie rw s z y c h grupach producen­ tów (do 15 rodzajów produktów) l i c z b a w i e l k i c h firm z m a la ła w po­ danym p r z e d z i a l e czasu o 3 4 ,IX , to rów nocześnie l i c z b a k o r p o r a c j i p r o d u k u ją c y c h powyżej 15 rodzajów produktów z w i ę k s z y ła s i ę o 8 4 , 5X.

Konglom eraty n i e o g r a n i c z a j ą s w o j e j d z i a ł a l n o ś c i j e d y n i e do rynku wewnętrznego. Są one ze względu na s t r a t e g i ę rozwoju (d y w e r ­ s y f i k a c j a p r o d u k c j i , rynków i r y z y k a ) - n a j b a r d z i e j dynamicznym c z yn n ik ie m światowego handlu p r z e d s i ę b i o r s t w a m i . W ł a ś n ie konglome­ r a t y są n a j c z ę ś c i e j " k l i e n t a m i " , p o j a w ia j ą c y m i s i ę na rynku p r z e d ­ s i ę b i o r s t w i szu ka jąc ym i i n t e r e s u j ą c y c h l o k a t . E k s p a n s ja zewnętrzna odpowiada i c h potrzebom w z ro s tu , w s z c z e g ó ln o ś c i k i e d y o s i ą g n i ę c i e

b 0. S u n k e l , C a p i t a l i s m o Tr a n s n a c i o n a l у d e s i n t e g r a c i o n n a c i o n a l en America L a t i n a , E d i c i o n e s Nueva V i s i o n , Buenos A i r e s 1972, s . 57-58.

stanu s y t u a c j i m o n o p o lis ty c z n e j lub o i i g o p o l i s t y c z n e j o g r a n ic z a dal­ szą możliwość rozw oju. Wymagania wzrostu p ch ają p r z e d s i ę b i o r ­ stwa do z a in t e r e s o w a n ia s i ę rynkam i, na k t ó r y c h te m oż liw ości n i e z o s t a ł y wyczerpane z uwagi na brak p r o d u k c j i m ie js c o w e j lub d l a t e ­ go, że z n a jd u ją s i ę orie w ręk ach p r z e d s i ę b i o r s t w n i e mogących s ta n o w ić przeszkody w i n w a z j i , ponieważ są zbyt s ła b e t e c h n i c z n i e lub finan so w o" .

Poza konglomeratami amerykańskimi operującym i w E u r o p ie Zachod­ n i e j i p o z o s t a ł y c h k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h uprzem ysłow ionych, ja k również w n i e k t ó r y c h zaawansowanych w rozwoju k r a j a c h r o z w i j a j ą ­ cych s i ę , dużą aktywność wykazują k o r p o r a c j e e u r o p e j s k i e i j a p o ń ­ s k i e o wyspecjalizowanym p r o f i l u p r o d u k c j i (a w ięc n i e typu k o n g lo ­ m e r a t ) , wykupując na obcych rynkach i s t n i e j ą c e ju ż p r z o d u ię b io r - stwa w c e l u w łą c z e n ia ic h we własną s t r a t e g i ę d z i a ł a n i a w s k a l i międzynarodowej. Dotyczy to p r z e n i k a n i a jed n ych p artn erów e u r o p e j ­ s k i c h ugrupowań I n t e g r a c y j n y c h na r y n k i p o z o s t a ł y c h państw, ja k również wykupywania na t e r e n i e USA i s t n i e j ą c y c h f i r m am erykańskich d la wzm ocnieni} p o z y c j i na tym największym współczesnym rynku zby­ tu . Ta t e n d e n c ja p r z y b i e r a na s i l e , mimo że ustawodawstwo amerykań­ s k i e okazuje s i ę w tym w z g lę d z ie zn a czn ie m niej łagodne d la inwesty­ c j i obcego k a p i t a ł u n iż w k r a j a c h , w k t ó r y c h k a p i t a ł amerykański p rz y w y k ł operować.

Do grona p o t e n c j a l n y c h nabywców firm e u r o p e j s k i c h i amerykań­ s k i c h d o s z ły o s t a t n i o o r g a n i z a c j e rządowe oraz pryw atne w sp ierane funduszami rządowymi. Dbtyczy to g ło w n ie n i e k t ó r y c h k ra jó w r o z w i­ j a j ą c y c h s i ę , d ysponujących dużymi wpływami z t y t u ł u e k s p o rtu (np OPEC). P ie rw s z e z re a liz o w a n e t r a n s a k c j e z d a ją s i ę ś w ia d czy ć r a c z e j o c h ę c i l o k a t k a p it a ło w y c h w i s t n i e j ą c y c h i dobrze p r o s p e r u j ą c y c h p r z e d s i ę b i o r s t w a c h n i ż u z y s k iw a n ia tę drogą instrumentów p o l i t y k i m a rk e tin g o w e j.

I I . Podstawowe cechy towaru i rynku w przypadku obrotu p r z e d s i ę b io r s t w a m i

P r z e d s i ę b i o r s t w a w gospodarce k a p i t a l i s t y c z n e j , n i e z a l e ż n i e od swej w i e l k o ś c i i form, s łu ż ą do w y tw a rz a n ia produktów 1 u słu g prze­ znaczonych do wymiany. Same mogą s t a ć s i ę również towarem wówczas,

f- E g u i d a z u , Las Causes de l a I n v e r s i o n D i r e c t s , [w:] P o l i t l c a 'conom ica de 1аз C o rp o rac to n e s M u l t l o a c i o n a l e s , Buenos A i r e s 19>5, s . 158.

k ie d y ic h d otychczasow i w ł a ś c i c i e l e zdecydują s i ę na t r a n s a k c j ę wy­ mienną, k t ó r e j przedmiotem w o f e r c i e j e d n e j ze s tr o n bę d zie p rz e d ­ s i ę b i o r s t w o . Warunkiem kupna towaru j e s t p o s ia d a n i e przez niego cechy w a r t o ś c i u ż y tk o w e j. P r z e d s i ę b i o r s t w o ja k o towar s p e ł n i a tę c e c h ę , ponieważ:

- s łu ż y do o s i ą g a n i a zysków, s t a j e s i ę szczególnym narzędziem, od k tó re g o s p ra w n o ś c i, nowoczesności, ren to w n o ści w d z i a ł a n i u za ­ l e ż y s k a l a i masa zysku;

- zapewnia d a ls z ą e k s p a n s ję , pozwala na p o s z e r z e n ie u d z i a ł u w r y n k u ;

- wzmacnia p o z y c ję wobec k o n k u r e n c j i , s łu ż y do o s ł a b i e n i a lub w y e lim in o w an ia k o n k u r e n c j i ;

- pozwala u r z e c z y w i s t n i ć dą że n ie do zmonopolizowania rynku. W p r z e d s i ę b i o r s t w i e występującym ja k o towar z n a jd u je s i ę w ar­ t o ś ć w y n ik a ją c a z nakładów p rac y l u d z k i e j . Każde p r z e d s i ę b i o r s t w o j e s t bowiem wynikiem o k r e ś l o n e j ргэсу l u d z k i e j : zarówno a b s t r a k ­ c y j n e j według p o ję ć Marksa, ja k i k o n k r e t n e j , s p e c j a l i s t y c z n e j o- k r e ś l o n y c h fachowców. I c h o c ia ż p rac a ko nk re tna n i e może o k r e ś l a ć w a r t o ś c i towaru, w tym szczególnym przypadku, ja k im j e s t p r z e d s i ę ­ b i o r s t w o , d e c y d u je o w a r t o ś c i u żytk ow ej i - w e f e k c i e - o c e n i e ryn k o w e j. Często o w a r t o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w a ( w y r a ż o n e j w c e n i e i z n i e k s z t a ł c o n e j przez c h a r a k t e r w a r t o ś c i u ż y tk o w e j, t k w i ą c e j w p r z e d s i ę b i o r s t w i e ja k o to w a rz e ) d e c y d u je zasób wiedzy r e p r e z e n t o ­ wanej przez o k re ś lo n y c h fachowców. Ja k o p r z y k ł a d może p o s łu ż y ć sprawa z końca 1966 r . , w k t ó r e j amerykańska firm a V a r ia n A s s o c i a ­ t e s z K a l i f o r n i i z a m ie rz a ła wykupić b r y t y j s k ą firm ę E d w a r d s 'High Vacuum L t d . , p rod uk ują cą u rz ą d z e n ia próżn io w e. Cena rynkowa p r z e d ­ s i ę b i o r s t w a b r y t y j s k i e g o według notowań g i e ł d y (ce n y a k c j i ) wyno­ s i ł a ok. 10 min d o l . Firm a amerykańska w toku b e zp o śred n ich nego­ c j a c j i z głównymi a k c jo n a r i u s z a m i i zarządem gotowa b y łu z a p ł a c i ć cenę o 53* wyższą, co p o d n o s iło w a rto ś ć t r a n s a k c j i do 15 mld d o l . Jednak p e rs o n e l te c h n i c z n y i naukowo-badawczy z ł o ż y ł o ś w ia d c z e n ie o r e z y g n a c j i z p r a c y , j e ż e l i f irm a p r z e j d z i e pod zarząd a m ery ka ń s k i, co u c z y n ił o b y tę t r a n s a k c j ę n iere n to w n ą d la nabywców am eryk a ńskich. Z a l e ż a ł o im bowiem n i e t y l e na u rz ą d z e n ia c h t e c h n i c z n y c h f a b r y k i , i l e na j e j p o z y c j i na rynku międzynarodowym, z uwagi na wysokie

U

k w a l i f i k a c j e p e rs o n e lu t e c h n ic z n e g o . O

J . M c M i l i a n , B. H a r r i s , The Am erican Take- -Qver of B r i t a i n , L e s l i e F r e w in P u b l i s h e r s L t d . , London 1968, s. 94-99.

Popyt na p r z e d s i ę b i o r s t w a , podobnie ja k na inne towary w y s t ę ­ p u ją c e na rynku k a p i t a l i s t y c z n y m , k s z ta łto w a n y j e s t przez n a s tę p u ­ j ą c e c z y n n i k i :

- konkretne wymogi nabywcy, w y n ik a ją c e z p r z y j ę t e j s t r a t e g i i ( c z y n n i k ten można przyrównać w przypadku innych towarów do gustu konsumentów w k s z t a ł t o w a n i u p o p y t u ) ;

- ś r o d k i finansowe będące w d y s p o z y c j i nabywcy; - poziom ceny.

Spośród szeregu czynników o k r e ś l a j ą c y c h w ie lk o ś ć podaży tego s p e c y f ic z n e g o towaru wymienić można:

- poziom kosztów prowadzenia d z i a ł a l n o ś c i gosp o d arczej w ramach p r z e d s i ę b i o r s t w a , w y n ik a ją c y z d o s tę p n o ś c i środków p r o d u k c j i , s i ł y r o b o c z e j, środków fin a n so w ych , systemu podatkowego, ob cią że ń na c e l e s o c j a l n e i t p . ;

- p r z e p i s y d otyczące obcych k a p i t a ł ó w , m ożliw ości inw estow ania przez cudzoziemców, o s ią g a n i a i wywozu zysków, r e p a t r i a c j i k a p i t a ­ ł u , z a t r u d n i e n i a cudzoziemców, zakresu i n g e r e n c j i państwa w s f e r ę p o l i t y k i u n a n s o w e j nabywcy i t d . ;

- poziom cen;

- sze re g innych czynników , s ta n o w ią c y c h motywację do podejmo­ wania bezp o śred n ich i n w e s t y c j i przez k o r p o r a c j e ponadnarodowe.

Rynek p r z e d s i ę b i o r s t w z uwagi na w ie lk o ś ć w w a r t o ś c i a c h bez­ względnych, t ru d n o ś c i w o k r e ś l e n i u r z e c z y w i s t e j ceny nabywanego p r z e d s i ę b i o r s t w a , w ie lo p łas z c z y z n o w e i długookresowe konsekwencje rynkowe i finansowe d la. nabywcy w y ł o n i ł p otrzeb ę opracowania odpo­ w ie d n ic h metod postępowania nabywcy d la zm in im a lizo w a nia r y z y k a . P i a n d z i a ł a n i a p ow inien obejmować szereg c z y n n o ś c i , z m ie r z a ją c y c h d o : 9

- i d e n t y f i k a c j i c e l u t r a n s a k c j i wraz z o k re ś le n ie m swoich mo­ cnych i s ła b y c h s t r o n , k t ó r e w wyniku t r a n s a k c j i mogłyby u le c p r z e w a r t o ś c i o w a n i u ;

- o k r e ś l e n i a cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p r z y s z ł e j f irm y (np. ro z m ia r , typ n ieruch om ości i j e j l o k a l i z a c j a , główne a sortym en ty produkowanych towarów, sprawy badań i rozw oju, j a k i e elementy ze s f e r y m arketingu będą n a j b a r d z i e j p r z y d a tn e , czy zarząd oraz wyższe k i e r c w n i c t w o te c h n ic z n e p o z o s ta n ie na m ie js c u po zm ianie w ł a ś c i ­

9 0. 3. £ 1 1 i s , P. P. P e к a r , Market Expansion Through A c q u i s i t i o n - A Planned Approach, " I n d u s t r i a l M a rk e tin g Management" 1977, V o l. 6, Ho 6, 3. 446-450.

c i e l i , perspektywy rozwoju - czy firm a j e s t s t a t y c z n a czy rozw ojo­ wa, czy rozwój j e s t t r w a ł y czy przypadkowy, sprawy własnośfci - f i ­ l i a czy j o i n t v e n tu r e i t p . ) ;

- z n a l e z i e n i a kandydatów i ic h w e r y f i k a c j a 10 ( ź r ó d ł a i n f o r m a c j i o firm a c h , k t ó r e mogą t r a f i ć na r y n e k , k r y t e r i a m inim alne, u s t a l e ­ n i e k o l e j n o ś c i według p r z y j ę t y c h k r y t e r i ó w ) ;

- o k r e ś l e n i a form i zakresu p ie rw s z yc h kontaktów, e l i m i n a c j i fir m n i e s p e ł n i a j ą c y c h wymogów s t r a t e g i i firm y n a b y w a ją c e j;

- u s t a l e n i a t e c h n i k i n e g o c j a c j i , głównych zasad t r a n s a k c j i i z e b r a n ia o s t a te c z n y c h i n f o r m a c j i ;

- o k r e ś l e n i a o s t a te c z n y c h fo rm a ln o ś c i związanych z zakupem. W łąc ze n ie nowej firm y do o r g a n i z a c j i nabywcy wymaga pewnego cz aeu . Często w p i e r w s z e j f a z i e p ozostaw ia s i ę nabytemu p r z e d s i ę ­ b io rs tw u możliwość kontynuowania d otychcz aso w ej d z i a ł a l n o ś c i , a firm a nabywająca o g r a n ic z a s i ę j e d y n i e do z a rz ą d z a n ia sprawami f i ­ nansowymi, księgowymi i kadrowymi. Stopniowo p r z e j ę t a firm a r e a ­ l i z u j e nowe f u n k c je wyznaczone j e j w ramach o g ó ln e j s t r a t e g i i n a ­ bywców. Jednakże nabywcy amerykańscy w mniejszym s to p n iu n iż eu­ r o p e js c y p r z y w ią z u ją wagę do a k t u a l n e j ren to w n o śc i kupowanej firm y lu b j e j b e zpośrednich perspektyw rozwoju. Nabyty o b i e k t t r a k t u j ą r a c z e j jak o f i z y c z n ą bazę do d z i a ł a n i a w ramach o g ó ln e j s t r a t e g i i k o r p o r a c j i . Z r e g u ł y oznacza to s z y b k ie wprowadzenie w łasnych kon­ c e p c j i k i e r o w a n ia p r z e d s ię b io rs tw e m , sto so w a n ia m a rk eting u , t r a n s ­ f e r u nowych t e c h n o l o g i i i t p .

Wszechstronna wycena nabywanej firm y j e s t ko nieczna d la u n i ­ k n i ę c i a s t r a t związanych z zakupem. W tym c e lu - d la z y s k a n ia czasu na a n a l i z ę - re z e r w u je s i ę o p cję z a w a r c ia t r a n s a k c j i w określonym t e r m i n i e . W dokumencie dotyczącym o p c j i zamieszcza s i ę uwagę, że b i d z i e t y l k o wówczas s k u te c z n a , j e ś l i w p r z y ję t y m t e r m i n i e ceny a k c j i nabywanej n i e spadną na m ie js c o w e j g i e ł d z i e p o n iż e j o k r e ś l o ­ nego minimum.

N i e w ą t p l i w i e jednym z t r u d n i e j s z y c h problemów j e s t u s t a l e n i e ceny p r z e d s i ę b i o r s t w a . W k a t e g o r i a c h t e o r e t y c z n y c h cena bę d zie f u n k c j ą szeregu czynników , z k t ó r y c h n a j w a ż n i e js z y j e s t s to p ie ń z w ię k sz e n ia u d z i a ł u w rynku - wyrażony w r e n to w n o śc i - d z i ę k i wyku­ p i e n i u konkurencyjnego p r z e d s i ę b i o r s t w a . Ja k wynika ze s p e c j a l n y c h

10 C. D a v i s F o g g , New B u s in e s s P l a n n i n g : The A c q u i­ s i t i o n P r o c e s s , " I n d u s t r i a l M a rk e tin g Management" 1976, V o l . 5, Но 2/3, s . 95-113.

stu d iów p o d ję ty c h przez S t r a t e g i c P la n n in g I n s t i t u t (wyodrębniony w 1975 r . z H arvard B u s in e s s S c h o o l ) , c z yn n ik ie m , k t ó r y w d e c y d u ją ­ cy sposób wpływa na rentowność p r z e d s i ę b i o r s t w a , j e s t u d z i a ł w r y n ­ k u 11. P r z e d s t a w ia to n a s t ę p u ją c a ta b . 3.

T a b e l a 3

Związek pomiędzy udziałem w rynkp a ren to w no ścią mierzona w odsetkach

od wyłożonego k a p i t a ł u U d z ia ł w rynku Rentowność P o n i ż e j - 7 9,6 7 - 14 12,0 14 - 22 13,5 22 - 36 17,9 Powyżej - 36 30,2 Ź r ó d ł o: D. S . H o p k i n s New Emphases i n P ro d u c t P la n n in g and S t r a t e g y Developm ent, "Harvard B u s in e s s R e v ie w " 1977, V o l. 6, No 6, s . 410-419.

Do b a r d z i e j pragmatycznych czynników k s z t a ł t u j ą c y c h cenę p rz e d ­ s i ę b i o r s t w a n a le ż y z a l i c z y ć :

1. Rodzaj d otychcz aso w ej p r o d u k c j i nabywanego p r z e d s i ę b i o r s t w a - na i l e zbieżny z i s t n i e j ą c y m p r o f i l e m p r o d u k c j i p o z o s t a ł y c h p r z e d s i ę b i o r s t w k o r p o r a c j i . Z bieżność może spowodować n a r u s z e n ie ustaw antymonopolowych, a l e rów nocześnie może oznaczać e l i m i n a c j ę lub o g r a n i c z e n i e k o n k u r e n c j i . Obydwa c z y n n i k i mają wpływ - a c z k o l ­ wiek różny - na cenę f i r m y , k t ó r e j aktywami zamierza s i ę zawładnąć, J e ś l i s t r a t e g i a p r z e d s i ę b i o r s t w a wymaga ł ą c z e n i a s i ę p rz e d się b io rs tw w u k ł a d z i e pionowym lub poziomym d la zap ew n ien ia s k u t e c z n i e js z e g o d z i a ł a n i a na rynkach - wówczas główne z a in t e r e s o w a n ie nabywcy s k i e ­ r u j e s i ę ku tym p r z e d s ię b io rs t w o m , k t ó r e mogą s łu ż y ć t a k i e j s t r a ­ t e g i i .

2. Podatność nabywanego p r z e d s i ę b i o r s t w a na zmianę p r o f i l u p r o ­ d u k c j i , gdyby ze s t r a t e g i i produktu s to so w a ne j przez nabywcę w y n i­ k a ł a taka k o n ie c z n o ś ć . Duża e l a s t y c z n o ś ć w " p r z e p r o f i l o w a n i u "

11 D. S . H o p k i n s , New Emphases in P ro d u c t P l a n n in g arid 5 t r a t e g y Development, " H a r v a rd B u s in e s s R e v ie w " 1977, V o l. 6, No 6, s . 410-419.

św iad cząca o odpowiednim poziomie wyposażenia tech n iczn eg o I k a d r o ­ wego ma wyraźny wpływ na cenę.

3. Ocena kadry p r o d u k c y jn e j i i n ż y n i e r y j n e j , j e j w ie k , s t r u ­ k t u r a z a t r u d n i e n i a , w y k s z t a ł c e n i e , z a p le c z e naukowe, o s i ą g n i ę c i a wo wdrożeniach In n o w a c ji I t p . Bardzo i s t o t n y c z y n n ik : czy kadra in ż y n ie ry jn o - b a d a w c z a p o z o s ta n ie w p r z e d s i ę b i o r s t w i e po zm ianie w ł a ś c i c i e l a .

4. Dotychczasowa i spodziewana rentowność w długim o k r e s i e (w z a le ż n o ś c i od s t r a t e g i i nowych w ł a ś c i c i e l i ) . Bardzo c z ę s to s t o s u ­ j e s i ę sprawdzenie przez n ie z a le ż n e g o b ie g ł e g o b ila n s ó w t lr m y za c o n a jm n le j p i ę ć l a t , żąda s i ę szczegółowych danych d o ty c z ą c y c h sprzedaży w p o d z ia le na grupy towarowe i r e g io n y g e o g r a fic z n e wraz z przewidywaniami nu p r z y s z ł o ś ć .

b. R e a k c ja s p o łe cze ń stw a na wiadon ść o f u z j i , ryzyko pow sta­ n ia n a c j o n a l i s t y c z n y c h ruchów, p ro te s tó w i t p . m a n i f e s t a c j i , o s ł a ­ b i a j ą c y c h dotychczasowy p r e s t i ż firm y n a b y w a ją c e j.

111. R o la pań siwa k ap i t a l i s tj^c znego w o b r o c i e p r z e d s t ę b io r s t w a m l

Powstawanie coraz w iększych Jud n ustuk gospodarczych n ie może pozostawać bpz wpływu na rynok. C h o r i a ? z m n ie js z e n ie l i c z b y konku­ rentów p r z y c z y n ia s i ę do I n t e n s y f i k a c j i w a l k i k o n k u r e n c y j n e j, to rów nocześnie je s z c z e b i r r t z i e j p r r y ^ p i e s / a możliwość z a w i e r a n i a umów o c h a r a k t e r z e m onopolistycznym. Stą d niemal we w s z y s t k ic h k r a j a c h k a p i t a l i s t y c z n y c h r o z w i n ę ło s i ę ustawodawstwo wymierzone p rzeciw ko powstawaniu m onopoli, k a r t e l i i innych form o g r a n i c z e n i a konkuren­ c j i . Okazało s i ę jednak mało p rzy d a tn e wobec nowego z j a w is k a w ż y c iu gospodarczym k ra jó w wysoko uprzem ysłow io nych, ja k im są kon­ g lo m e r a t y . Wykupywaniu p r z e d s i ę b i o r s t w , k t ó r y c h p ro d u k c ja n ie u- z u p e ł n i a ł a k o n c e n t r a c j i p ionow ej afii poziom ej, n i e n a r u s z a ł o ustew antymonopolowych, jednakże ic h a b s o lu tn y w z r o s t , odbywający s i ę kosztem lik w id o w a n ia s a m o d z ie ln o ś c i prawnej i ekonomicznej innych u c ze stn ikó w ryn k u , prowadzący du s k u p i e n i a c o ra z w ię k s z e j potęyi. ekonomicznej w n i e w i e l k i e j g r u p ie p r z e d s i ę b i o r s t w , b u d z ił n i e p o k ó j. Doprowadziło to do opracow ania szeregu aktów prawnych r e g u l u j ą c y c h o b ró t p r z e d s i ę b i o r s t w a m i .

W USA już w końcu l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h upracowcno p r o j e k t y od­ p ow iednich przepisów (C o n c e n t r a t e d I n d u s t r i e s A c t ) w o d n i e s i e n i u do

pewnych Kiuczowycn d z i e d z in przemysłu oraz zaproponowano tzw. Merger A c t , k tóre g o celenr b y ło u s t a l e n i e k r y t e r i ó w d o p u s z c z a ją ­ cych o b ró t p r z e d s i ę b io r s t w a m i. Po w i e l u d y sk u s ja c h i " o k r o j e n i a c h " dokonanych w wyniku nacisków p r z e d s t a w i c i e l i w i e l k i e g o biznesu u- stawy te z o s t a ł y uchwalone, d a ją c Sądowi Najwyższemu prawo do ba­ d a n ia o k o l i c z n o ś c i proponowanych f u z j i oraz do w yra ż en ia na n ie zgody. Również w W i e l k i e j B r y t a n i i , gdzie n i e ma i s t o t n y c h o g r a n i ­ czeń w o b r o c i e p r z e d s i ę b i o r s t w a m i , w iększe t r a n s a k c j e wymagają jednak pewnego u z a s a d n ie n ia . Na p r z y k ła d tak duże t r a n s a k c j e , ja k w y k u p ie n ie firm y Rootes przez C h r y s l e r w 1967 r . lub F. Pyo przez P h i l l i p s wymagały p r z y j ę c i a zobow iązania przez nabywców, że u t r z y ­ many z o s t a n i e e k s p o r t w n i e m n ie jsz y c h p r o p o r c ja c h n iż przed zmianą w ł a ś c i c i e l i .

W w i ę k s z o ś c i państw o g r a n i c z e n i a w nabywaniu m iejscowych przed­ s i ę b i o r s t w przez f irm y obce pokryw ają s i ę z o g r a n ic z e n ia m i wobec in w estorów i dotyczą g łó w n ie d z i e d z in zarezerwowanych d la państwa. P rzykła d o w o: w S z w e c ji i w N orw eg ii obca firm a n i e może uzyskać zgody na w yk u p ie nie ( a n i na nową i n w e s t y c j ę ) p r z e d s i ę b i o r s t w d z i a ­ ł a j ą c y c h w przem yśle leśnym i f a b r y k a c h p a p i e r u , ponieważ d z i e d z i ­ ny t e t r a k t u j e s i ę ja k o dobro narodowe. W S z w a j c a r i i ustawoda­ wstwo p r z e w id u je , że firm y p r z e j ę t e przez obce p r z e d s i ę b i o r s t w o muszą mieć o b y w a t e l i s z w a j c a r s k i c h w radach d y r e k c y j n y c h , mają o- g r a n i c z e n i a w z a k r e s i e zgody na z a t r u d n i e n i e cudzoziemców, d z i e r ­ ż a w ie n ia nieruch om o ści i t p .

N a jp o p u la r n ie js z y m og ra nicze nie m j e s t wysokość u d z i a ł u cudzo­ ziemców w z a r z ą d z a n i u . f i r m ą , co bardzo s k u t e c z n ie o g r a n i c z a kon­ t r o l ę nad firm ą i n i e j e d n o k r o t n i e zapobiega wykupywaniu p r z e d s i ę ­ b i o r s t w m iejscow ych .

Ustawy antymonopolowe oraz inne o g r a n i c z e n i a w nabywaniu przed­ s i ę b i o r s t w in ic j o w a n e i nadzorowane przez rządy p oszczególnych państw w y n ik a ją z ochrony in te r e s ó w konsumentów oraz z c h ę c i zapo­ b i e g a n i a powstawaniu zb yt dużych je d n o s t e k g ospodarczych, z k t ó r y ­ mi rząd n i e mógłby s o b ie p o r a d z ić w toku p e ł n i e n i a f u n k c j i . Podo­ bny c h a r a k t e r mają o g r a n i c z e n i a wobec obcych p r z e d s i ę b i o r s t w . Ale i s t n i e j ą s y t u a c j e , w k t ó r y c h danemu państwu z a le ż y na u ł a t w i e n i u własnym p rz e d się b io rs tw o m ł ą c z e n i a s i ę w j e d n o s t k i w ię k s z e . Tak np. w W i e l k i e j B r y t a n i i i we F r a n c j i w l a t a c h 1950-1965 państwo stymu­ lo w a ł o f u z j e f i r m w c e l u wzmocnienia g osp od arki narodowej przed p e n e t r a c j ą k a p i t a ł u am erykańskiego. W W i e l k i e j B r y t a n i i pod

au-s p i c j a m i N a t i o n a l Economic Development C o u n c il p o d ję to kampanię na rzecz p o p u l a r y z a c j i i d e i ł ą c z e n i a s i ę firm na rynku wewnętrznym oraz na s k a l ę międzynarodową12, a władze EWG opracow ały nawet s t a ­ t u t t z w . ' S p ó ł k i E u r o p e j s k i e j w c e l u p r z y s p i e s z e n i a f u z j i p rz e d ­ s i ę b i o r s t w n a le ż ą c y c h do w ł a ś c i c i e l i różnych k rajów W sp ólnoty. Również ustawodawstwo w k r a j a c h Paktu A n d y js k ie g o na temat p rz e d ­ s i ę b i o r s t w w ielonarodowych j e s t przykładem d ążności państw r o z w i­ j a j ą c y c h s i ę do powstawania je d n o s te k gospodarczych zdolnych do d z i a ł a n i a na s k a l ę poszerzonych zinteg row an ych rynków i . do prób p r z e c i w s t a w i e n i a s i ę korporacjom ponadnarodowym pochodzenia amery­ k ań sk ieg o i innych r o z w i n i ę t y c h krajów k a p i t a l i s t y c z n y c h .

M a c i e j Stalm asz czyk

MARKET FOR COMPANIES IN STRATEGY OF DIG MULTINATIONALS

The a r t i c l e d e a l s w it h i n t e r n a t i o n a l t r a n s a c t i o n s whose o b j e c t are companies. A c q u i s i t i o n of companies i s a form of growth of c a p i t a l i s t f i r m s . The autho r t r e a t e a company as a s p e c i a l commo­ d i t y iri the c a p i t a l i s t market c o n d i t i o n s and he enumerates a num­ ber of c h a r a c t e r i s t i c s , which are to j u s t i f y t h i s a n a lo g y . There a re a l s o l i s t e d seven f a c t o r s d e te r m in in g the s i z e of sup p ly and demand on t h i s m arket, as w e l l as f a c t o r s a f f e c t i n g the company p r i c e d i r e c t l y . The performed a n a l y s i s has a l s o encompassed t e c h ­ n i c a l elements of these s p e c i f i c t r a n s a c t i o n s and c o n s t r a i n t s im­ posed on tra d e in companies by some c a p i t a l i s t s t a t e s .

12

O s t a t n i o podnoszą s i ę jednak w W i e l k i e j B r y t a n i i g ł o s y , o- s t r z e g a j ą c e przed dalszym wzrostem w i e l k o ś c i p r z e d s i ę b i o r s t w oraz s u g e r u j ą c e , że f u z j e f i r m winny być u t r u d n io n e , a w każdym r a z i e szczegółowo uzasadniane m e r y t o r y c z n i e . Asumptem do tyc h obaw b y ło s t w i e r d z e n i e , iż 100 n a jw ię k s z y c h b r y t y j s k i c h p r z e d s i ę b i o r s t w prze­ mysłowych z w i e l o k r o t n i ł o swój u d z i a ł w p r o d u k c j i n e t t o k r a j u (w

1909 - 16%, 1953 - 27%, 1963 - 37%, 1970 - 39%, 1972 - 41%). V id e: 0. F r o s t , A C r i t i c a l Approach to M e rg ers, "The J o u r n a l of the London Chamber of Commerce and I n d u s t r y " , Ja n - F e b . 1979, s . 7.