A R T Y K U Ł Y - A R T I C L E S - P A P E R S
„TU R Y ZM ” 1995, t. 5, z. I
Elżbieta Dziegieć
U R B A N IZA C JA TU R Y STY C ZN A TER EN Ó W W IEJSK ICH W PO LSCE L'U R B A N ISA TIO N TO U R ISTIQ U E DES TER R A IN S RURAUX
EN PO LO G N E
T O U R IST U R B A N IZA TIO N OF R U R A L AREAS IN POLAND
Artykuł definiuje pojęcie urbanizacji turystycznej, określa cechy i kryteria, za p om ocą których m ożna ten proces skwantyfikować, a także odpowiada na pytanie: jaki jest me chanizm procesu urbanizacji turystycznej, czym jest zdeterminowany? W pracy określone zostały fazy oraz zróżnicow anie regionalne efektów procesów urbanizacji turystycznej w P olsce. Zawiera ona również przegląd najnowszej literatury dotyczącej przemian osad nictw a w iejskiego pod w pływ em ruchu turystycznego.
1. PRZEDM IOT, CEL, TEZY PRACY
W m iarę w zrostu zaludnienia m iejskiego i jednoczesnej technizacji życia pow odującej dehum anizację otoczenia, w zrasta zapotrzebow anie n a w ypoczy nek w środow isku naturalnym , pozam iejskim . D ążenie do życia w m ożliw ie bliskim kontakcie z p rzyrodą je s t we w szystkich środow iskach społecznych je d n ą z podstaw ow ych cech w spółczesnej kultury, zw łaszcza w cyw ilizacjach naj wyżej rozw iniętych. T radycje w yjazdów w ypoczynkow ych na tereny w iejskie s ą daw ne. N ie w nikając w ich historię, należy podkreślić, iż zjaw isko to nabra ło m asow ego charakteru - tak w rozw iniętych krajach europejskich ja k i w Pol sce - zw łaszcza w drugiej połow ie obecnego stulecia.
W yjazdy w ypoczynkow e m ieszkańców m iast na tereny w iejskie przyczy n ia ją się do szeregu zm ian zarów no w całej sieci osadniczej, ja k i w obrębie poszczególnych wsi.
Przedm iotem badań w niniejszej pracy są procesy urbanizacyjne zachodzące na terenach w iejskich pod wpływem ruchu turystycznego. Głównym problem em badaw czym je s t poszukiw anie odpow iedzi na następujące pytania:
1) czym je s t urbanizacja turystyczna, jak ie ma cechy, za pom ocą jak ich kryteriów m ożna j ą określić,
2) ja k i je s t m echanizm procesu urbanizacji turystycznej, czym je s t zdeter m inow any, czy i ja k m ożna go skw antyfikow ać.
Problem y badaw cze zaw arte w tych pytaniach s ą przedm iotem dociekań teo retycznych. N iektóre w ym agają rozw iązań hipotetycznych. P ozw alają one także na sform ułow anie głów nej tezy pracy, która przedstaw iona zostanie w postaci trzech założeń cząstkow ych.
1. Przem ieszczenia t u r y s t y c z n e ludności m iast są jedn ym ze zna czących czynników spraw czych współczesnej urbanizacji terenów w iejskich.
2. U rbanizacja turystyczna je s t w ynikiem przepływu k a p i t a ł u oraz w zorców i zachow ań społecznych przenoszonych na tereny w iejskie przez m ieszkańców miast.
3. Proces urbanizacji turystycznej je st zróżnicow any regionalnie i uzależ niony od w alorów środow iska naturalnego i przeszłości historycznej terenu.
Prace badaw cze nad urbanizacją turystyczną autorka rozpoczęła w połow ie lat osiem dziesiątych. M iały one charakter studiów terenow ych prow adzonych w różnych strefach krajobrazow ych Polski (rys. 1).
R y s . 1. P o ło ż e n ie b a d a n y ch w s i w strefa ch g e o g r a fic z n y c h D e s s in 1. L a situ a tio n d e s v illa g e s e x a m in é s d a n s le s z o n e s g é o g r a p h iq u e s
W latach 1985-1989 zebrano szczegółow e m ateriały w 35 w siach, w tym: - w 4 położonych w strefie krajobrazów nadm orskich (K uźnica, C hałupy, W isełka, D ziw nów ek);
- w 13 w siach pojeziernych - 6 z nich: Chm ielno, G ołubie, D ąbrów ka, Lu bow idz, O strzyce i Szym bark położone je s t na Pojezierzu K aszubskim , 3 - Ci- m ochow izna, G aw rych Ruda, Stary Folw ark na Pojezierzu Suw alsko-A ugustow - skim, dalsze 3 - C ieszyno, Łubow o i Stare D raw sko na Pojezierzu Drawskim oraz 1 - Z b i c z n o - n a Pojezierzu Brodnickim ;
- w 5 w siach w yżynnych położonych na Płaskow yżu K azim iersko-N ałę- czow skim (B ochotnica), oraz Roztoczu (Józefów , K rasnobród, Susiec i Z w ie rzyniec);
- w 9 w siach karpackich; 3 z nich leżą na terenie B ieszczadów (C isną, Polańczyk, W ołkow yja), 1 - w B eskidzie N iskim (W ysow a), 1 - w Beskidzie Sądeckim (R ytro), 4 - w B eskidzie Żywieckim (K orbielów , Jeleśnia, Krzyżowa, Porąbka);
- w 4 w siach położonych w strefie podm iejskiej O lsztyna (Tom aszkow o, N aterki, D orotow o, M iodów ko).
W w yniku przeprow adzonych badań zgrom adzono m ateriał em piryczny do tyczący:
- w ieku, płci, m iejsca urodzenia i ostatniego m iejsca zam ieszkania ludności stale zam ieszkującej badane jednostki osadnicze (w ypisy z kart m eldunkow ych w Biurze Ew idencji Ludności);
- działek letniskow ych w obrębie granic adm inistracyjnych wsi, z uw zględ nieniem ich pow ierzchni oraz m iejsca zam ieszkania i zaw odu w łaścicieli (od nośnie zaw odów - m ateriał niepełny);
- drugich dom ów z uw zględnieniem ich pow ierzchni, charakteru zabudow y, m iejsca zam ieszkania w łaścicieli;
- w ydanych zezw oleń na budow ę dom ów m ieszkalnych (najczęściej był to m ateriał od 1973 r.) z uw zględnieniem ich w ielkości oraz stałego m iejsca za m ieszkania w łaścicieli;
- kw ater pryw atnych na terenie wsi; - ośrodków w ypoczynkow ych.
Podstaw ow y cel prow adzonych badań m ożna zidentyfikow ać z pytaniem , czy rozwój ruchu turystyczno-w ypoczynkow ego m i e s z k a ń c ó w m i a s t doprow adził do trw ałych przem ian w m orfologii wsi (układy przestrzenne, za budow a), w w yposażeniu w placów ki i instytucje usługow e, w zaludnieniu i strukturach dem ograficznych (wieku, płci), strukturach zaw odow ych i zatrud nieniu ludności, a także przyczynił się do m igracji stałych i sezonow ych.
W yniki tych badań zostały opublikow ane w 6 artykułach ( D z i e g i e ć 1988, 1989a,b, 1990, 1991, 1992a). Szczegółow e badania terenow e były także podstaw ą przygotow ania i w ygłoszenia 4 referatów na sym pozjach m iędzynaro dowych:
- w 1988 r. n a kolokw ium polsko-francuskim w Lodzi;
- w 1989 r. na kolokw ium francusko-polskim w A ix-en-Provence;
- w 1990 r. na kolokw ium polsko-francuskim w Lodzi i sym pozjum Stałej E uropejskiej K onferencji Studiów Krajobrazu W iejskiego w Lyonie.
Przedstawione rezultaty badań były przedmiotem szerokiej i wnikliwej dyskusji. Podstaw ą w nioskow ania i uogólnień niniejszej pracy są:
1) w spom niane ju ż badania terenow e, które posłużyły do przygotow ania ar tykułów i referatów ,
2) wyniki opublikow anych prac badaczy polskich i zagranicznych zajm ują cych się w pływ am i turystyki na rozwój i przekształcenia w iejskich jedn ostek osadniczych,
3) m ateriały pochodzące z prac dyplom ow ych słuchaczy Podyplom ow ego Studium Turystyki, oraz prac m agisterskich wykonanych w K atedrze Geografii m iast i Turyzm u UL,
4) obserw acje i studia prow adzone przez autorkę na terenie Francji.
N ależy zaznaczyć, iż zachętą do podjęcia tem atu były głów nie studia na terenie Francji - kraju, w którym w yraźny proces przekształceń terenów w iej skich pod w pływ em ruchu turystycznego rozpoczął się kilkadziesiąt lat tem u w yprzedzając znacznie analogiczne procesy w Polsce.
2. PRO CESY U R B A N IZA C Y JN E W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU
W polskiej literaturze procesy urbanizacyjne były przedm iotem w ielu stu diów i analiz, zw łaszcza w latach sześćdziesiątych i siedem dziesziątych. Piś m iennictw o dotyczące urbanizacji je s t bardzo bogate i reprezentow ane przez w iele dyscyplin naukow ych. N iniejsza praca nie pretenduje do zestaw ienia i om ów ienia w szystkich definicji zw iązanych z urbanizacją wsi, albow iem do konało to ju ż wielu innych autorów . Dorobek prac w tym zakresie do początku lat osiem dziesiątych przedstaw iony i om ów iony został w pracach, zw łaszcza K. D z i e w o ń s k i e g o (1962), Z. M i k o ł a j e w i c z a (1971), W. R a - k o w s k i e g o (1975, 1980), Z. R y k 1 a (1977), czy J. W ę g 1 i ń s k i e g o (1983). W ostatniej, om ów ione zostały w szerokim zakresie prace autorów zagranicznych, zw łaszcza socjologów . N ajnow szą p ra c ą m ającą charakter pod- sum ujący badania je s t opracow anie J. Ł o b o d y (1994).
W obecnej dobie, w w ielu krajach w ysoko rozw iniętych, m iasto i w ieś są w pew nym sensie pojęciam i um ownym i. Ich granice są w w iększości granicam i adm inistracyjnym i nie różnicującym i tych jed n o stek osadniczych w sensie za gospodarow ania przestrzennego a zw łaszcza struktury zawodowej ludności. W krajach tych poziom życia ludności wiejskiej nie różni się od sposobu życia ludności m iejskiej.
W dotychczasow ych pracach, urbanizację rozum iano ja k o proces złożony i w ielopłaszczyznow y, w iodący do stopniow ego zacierania się różnic m iędzy m iastem a wsią. O kreślenie „urbanizacja” stosow ano zarów no do rozw ijających się i rozszerzających sw e granice m iast, ja k i w odniesieniu do zm ieniających się wsi.
D otychczas nie m a jednoznacznie sprecyzow anych kryteriów do określenia stopnia zurbanizow ania poszczególnych wiejskich jed n o stek osadniczych. Jest to m. in. w ynikiem złożoności sam ego procesu urbanizacji, który był rozpatry w any w w ielu płaszczyznach i z różnego punktu w idzenia. N ajczęściej stopień rozw oju urbanizacji w yraża się w czterech podstaw ow ych aspektach, w których te procesy się przejaw iają, a więc w aspekcie ekonom icznym (nazyw anym także zaw odow ym ), dem ograficznym , przestrzennym (określanym także ja k o przes- trzenno-arch¡tektoniczny lub przestrzenno-techniczny) i społecznym (nazyw a nym także socjologicznym , kulturow ym ). S. B e r e z o w s k i (1974) w prow a dził do literatury geograficznej pojęcie „urbanizacja funkcjonalna w si” . Ta płaszczyzna (aspekt) urbanizacji w iąże się - wg cytow anego autora - z lokali za cją w e w siach różnych zakładów i instytucji przem ysłow ych, a także o ch a rakterze usługow ym , w pływ ających na zm ianę funkcji wsi.
Przem iany społeczno-gospodarcze i m orfologiczne wsi, które niekoniecznie prow adzą do całkow itej urbanizacji, czy to w sensie przyłączenia wsi do istnie jące g o m iasta, czy też m etam orfozy wsi w m iasto w pełni rozw inięte S. G o -
l a c h o w s k i (1965) określa term inem „sem i-urbanizacja” . Rezultatem tego procesu je s t form a osadnicza nie m ieszcząca się ani w pojęciu tradycyjnej wsi chłopskiej, ani m iasta, k tó rą cytow any autor określa ja k o „półw ieś-półm iasto” .
W literaturze przedm iotu w prow adzone zostało także pojęcie „sub-urbani- zacja” . S. G o l a c h o w s k i (1966) term inem tym określa przem iany wsi le żących w sąsiedztw ie dynam icznie rozw ijających się m iast polegające na coraz silniejszym zespalaniu się z m iastem w zakresie zatrudnienia i korzystania z u- sług m iejskich.
P rzeobrażenia zachodzące we wsiach m ają znacznie szerszy zakres niż ten, który zw ykło się podporządkow yw ać pojęciu „urbanizacja w si” . Stąd też nie którzy badacze pisząc o zm ianach zachodzących na wsi w prow adzili określenie „m odernizacja w si” ( T u r o w s k i , B o r n u s 1970, D o b r o w o l s k a , G ó r z 1974, M l e c z k o 1974 i in.).
A. P r o c h o w n i k o w a (1975) opow iada się za term inem używ anym w literaturze zagranicznej, zw łaszcza włoskiej - „deruralizacja” , który oznacza pow olny zanik i stopniow e przekształcanie się cech charakterystycznych dla osad w iejskich, zarów no w stosunkach dem ograficzno-zaw odow ych, ja k i fun kcjach, w strukturze zainw estow ania i m orfologii osadniczo-agrarnej, oraz w za tracaniu przez poszczególne w sie ich piętna oryginalności i odrębności. P ropo zycja ta w yw ołała dyskusję na łam ach „C zasopism a G eograficznego” . S. B e r e z o w s k i (1976) proponuje, aby w stępny etap procesów przem ian spo
łeczno-gospodarczych określać jako „deruralizacja”, zaś dalszy, gdy wieś w spo sób bardziej kom pleksow y przestaje być w sią - urbanizacją. Będzie to wg autora etap przem ian w składzie zawodowym m ieszkańców wsi, w yrażający się w zrostem liczby pracujących w zawodach pozarolniczych i w dużej m ierze poza m iejscem zam ieszkania. W edług B erezow skiego - „pow ażna liczba osób pracu jących poza rolnictw em w samej wsi będzie wyrazem jej przem ian funkcjonal
nych” .
W polskiej literaturze naukow ej brak je s t jednoznaczności co do pojęcia „urbanizacja w si” . W. R a k o w s k i (1975), który - ja k ju ż w spom niano - dokonał przeglądu różnych definicji, stwierdza: „chociaż nie m a jedn o zn acz ności odnośnie sam ego pojęcia „urbanizacja w si”, w szyscy są je d n a k zgodni co do tego, iż są to przem iany zdążające do w yrów nyw ania się dysproporcji w sposobie życia m iędzy m iastem a w sią” . C ytow any autor rozpatrując urba nizację wsi w ujęciu historycznym w yróżnia kilka je j aspektów - organiczną i zaw odow ą (które to form y są nieodłącznym i elem entam i ekonom icznej urbani zacji), krajobrazow ą i p e łn ą urbanizację wsi.
W późniejszej pracy, dotyczącej relacji pom iędzy uprzem ysłow ieniem a procesam i urbanizacyjnym i W. R a k o w s k i (1980) w ysuw a w niosek, iż „w zasadniczej m ierze proces urbanizacji zależy od wydajności pracy w prze m yśle”, podkreślając tym , iż urbanizacja w dotychczasow ym rozum ieniu niero zerw alnie zw iązana była z p racą pozarolniczą, głów nie w przem yśle.
W ostatnich latach ukazało się niew iele prac dotyczących procesów urba nizacji ( R a j m a n 1989, A n d r z e j e w s k i 1991, K u s i ń s k i 1991, W ę g 1 i ń s k i 1992, Ł o b o d a 1994).
W ydaje się, iż to zm niejszenie zainteresow ania badaczy łączy się z zakoń czoną intensyw ną industrializacją, która była w Polsce głównym m otorem pro cesów urbanizacyjnych.
T radycyjne podejście do procesów urbanizacyjnych reprezentuje pozycja książkow a autorstw a J. R a j m a n a (1989), która prezentuje wyniki badań autora, przedstaw iane na różnych sem inariach i sym pozjach geograficznych. W pracy tej autor pisze, iż „pod pojęciem procesów urbanizacyjnych rozum iem y zatem obecnie nie tylko liczbowe i strukturalne zm iany ludności m iejskiej, oraz zjaw iska przekształceń sieci m iast, ale rów nież przem iany trybu życia ludności, pociągające z kolei zm ianę urbanizow anego środow iska człow ieka” .
W opracow aniu A. A n d r z e j e w s k i e g o (1991) będącym końcow ym raportem III ekspertyzy KPZK PAN, stw ierdza się, iż procesy urbanizacyjne w Polsce zw iązane były w ostatnich kilkudziesięciu latach z procesam i i n d u s t r i a l i z a c j i i z rozw ojem społeczno-gospodarczym . W ekspertyzie tej, procesy urbanizacyjne przedstaw ione są jak o procesy w ielopłaszczyznow e, obejm ujące oprócz spraw ludnościow ych, aspekty społeczno-zaw odow e, infra strukturę m aterialną i instytucjonalną, a także aspekty cyw ilizacyjno-kulturow e. D otyczą one je d n a k t y l k o miast. A utor je s t świadom y, iż nie je s t to cało
kształt zagadnień zw iązanych z urbanizacją. Stw ierdza bowiem , iż „należy roz szerzyć zakres badań, wiążąc je z analogicznym i badaniam i procesów osadni czych i urbanizacyjnych na obszarze w si” .
W. K u s i ń s k i (1991) opow iada się za pojęciem urbanizacji ja k o zło żonym procesie społeczno-ekonom icznym , odznaczającym się zw iększeniem koncentracji ludności w m iastach, wzrostem udziału ludności m iejskiej kraju lub regionu, zw iększeniem liczby osiedli m iejskich, tw orzeniem złożonych form osadniczych - zespołów m iejskich, aglom eracji, konurbacji, przekształceniam i struktur osadniczych. Zastrzega się jedn ak, iż szeroko rozum iany proces urbanizacji nie ogranicza się do m iast, przejaw ia się także zn aczną siłą rów nież na terenach w iejskich. W. K u s i ń s k i zgadza się z ko ncepcją urbanizacji J. G i b b s a , w g której je j końcow ym efektem je s t koncentracja ludności w m iastach a następnie je j dekoncentracja. C ytow any autor w ydzielił 5 stadiów (etapów ) urbanizacji (początkow e, ożyw ienia, szybkiego rozw oju, stadium zm ian strukturalnych i dojrzałości urbanizacyjnej) w iążąc j e z niektórym i jej aspektam i zw łaszcza dem ograficznym i przestrzennym . Z przedstaw ionych przez autora rozw ażań wynika, iż głów ną siłą dynam izującą rozwój urbanizacji był przem ysł i w zw iązku z tym - ja k pisze autor - dokonyw ał się w Polsce przyspieszony rozwój urbanizacji w aspektach dem ograficznym i przestrzen nym. Efektem procesów urbanizacyjnych są zm iany strukturalne oraz skutki negatyw ne, które przyczyniają się do poczynań w kierunku deglom eracji ob szarów zurbanizow anych. A utor podkreśla, iż procesy urbanizacji ró żn icują się nie tylko w układzie przestrzennym , lecz także czasowym .
Praca J. Ł o b o d y (1994) m a charakter przeglądow y dorobku polskiej geografii - różnych definicji a także zaprezentow ania podstaw ow ych nurtów badaw czych dotyczących procesów urbanizacyjnych.
Interesującym opracow aniem je s t najnow sza pozycja książkow a znanego badacza procesów urbanizacyjnych, socjologa J. W ę g 1 i ń s k i e g o (1992), której podstaw ow ym zadaniem je s t analiza w zajem nych relacji pom iędzy urba nizacją a m odernizacją. Za najw ażniejszy cel pracy staw ia autor udow odnienie stw ierdzenia czy realizow any w Polsce model urbanizacji sprzyja procesom unow ocześniania społeczeństw a. A utor dostrzega ścisły zw iązek pom iędzy m o dern izacją a zjaw iskiem urbanizacji. W e wczesnej fazie urbanizacji za m iernik m odernizacyjnych postępów uw aża m asow e odchodzenie ludności od zaw odów zw iązanych z rolnictw em i przechodzeniem do pracy w przem yśle i budow nictw ie (z sektora I do sektora II). Fazę n astępną charakteryzuje szybki w zrost zatrudnienia w usługach (sektor III) przy dalszym , bardzo w yraźnym spadku zatrudnienia w sektorze I i nieco m niejszym w sektorze II. A utor słusznie za uważa, iż najbardziej charakterystyczną cech ą now oczesnych społeczeństw je s t w zrost ruchliw ości społecznej.
Jak w ynika z przeglądu najnow szych opracow ań, niew iele je s t prac geo graficznych traktujących o procesach urbanizacyjnych w skali k r a j u,
a zw łaszcza dotyczących t e r e n ó w w i e j s k i c h . N iew iele je s t rów nież prac noszących znam iona uogólnień teoretycznych. D otychczasow e badania jak i rozw ażania teoretyczne koncentrow ały się głów nie wokół w zrostu liczby miast, koncentracji ludności w m iastach, zmian struktur społeczno-zaw odow ych w m iastach i na terenach w iejskich. Rozpatryw ana była głów nie płaszczyzna dem ograficzna i ekonom iczna (zaw odow a). Aspekt przestrzenny urbanizacji (pow iększanie się pow ierzchni m iast) w skali kraju czy regionów był przed m iotem badań nielicznych autorów . W śród nich w ym ienić należy prace S. L i - s z e w s k i e g o (1980, 1991), które trak tu ją o zm ianach pow ierzchni m iast w skali kraju na przestrzeni 25 lat, oraz pracę T. L i j e w s k i e g o (1993), w której autor podaje w zrost pow ierzchniow y 8 najw iększych m iast polskich od
1951 r.
W ydaje się, iż przyczyną tego stanu był brak odpow iednich statystyk i wy nikające stąd żm udne badania zm ieniających się pow ierzchni miast. W dotych czasow ym rozum ieniu - głów nym spraw cą procesów urbanizacyjnych na te renach w iejskich była praca w zaw odach pozarolniczych, głów nie w przem yśle, czyli proces industrializacji.
Procesy urbanizacyjne są zm ienne w czasie i w przestrzeni. Przeobrażenia w iejskich jed n o stek osadniczych zachodzą pod wpływem oddziaływ ania m ia s t- w szerokim tego słow a znaczeniu - m. in. poprzez m echanizm y dyfuzyjne. Ins p iru jącą w tym w zględzie je s t praca J. Ł o b o d y (1983). Słusznym je s t pog ląd W. K u s i ń s k i e g o (1991), iż w m iarę postępu badań nad procesam i urbanizacyjnym i należy ujaw niać now e ich aspekty w ynikające z w ielkiej złożo ności procesu. W literaturze przedm iotu spotyka się rów nież poglądy, iż obecnie m am y do czynienia z fazą deurbanizacji. O bserw ow ane, zw łaszcza w krajach zachodnioeuropejskich, zm niejszanie się koncentracji ludności w m iastach m o że św iadczyć o tym zjaw isku.
Procesy urbanizacyjne - zachodzące zw łaszcza na terenach w iejskich - w y d a ją się być niedostatecznie zdefiniow ane.
D ojazdy m ieszkańców wsi do pracy w m iastach - obok innych, ja k dyfuzja innow acji - były głów nym nośnikiem szeregu przeobrażeń w iejskich jedn ostek osadniczych. D ochody uzyskiw ane z pracy pozarolniczej (dodatkow e lub je d y ne) - w m iastach pozw alały na dokonyw anie wielu zmian dotyczących zw łasz cza budow nictw a. T ransfer p i e n i ę d z y na w ieś dokonyw any był głów nie przez m ieszkańców w s i .
W ostatnich dziesięciu latach badacze z krajów zachodnich zaprezentow ali opracow ania, w których znaczną uw agę zw racają na stadia rozw oju urbanizacji. W iększość z nich eksponuje jak o kryterium w yróżniające poszczególne etapy - przem iany koncentracji ludności w m iastach. W iele z tych opracow ań naw iązuje do pracy J. G i b b s a (1963), w której w ydzielone zostało 5 stadiów (etapów ) urbanizacji. Z w iązane one były z koncentracją ludności w m iastach. Końcowym efektem procesów urbanizacyjnych było ostatnie stadium w yrażające się w d e
-k o n c e n t r a c j i ludności m iast i pew nej stabilizacji w osadnictw ie. W pra cach badaczy z krajów zachodnich eksponuje się przede wszystkim zagadnienia dem ograficzne, a zw łaszcza rozm ieszczenie i koncentrację ludności.
W literaturze św iatow ej, w latach sześćdziesiątych pojaw iło się nowe pojęcie - „rurbanisation” w prow adzone przez G. B a u e r a i J. M. R o u x a (1976). Pod tym pojęciem rozum iano proces osiedlania się w gm inach w iej skich ludności m iejskiej w nowo zbudow anych budynkach, izolowanych bądź zgrupow anych, czy też osiedlania się m ieszkańców m iast we w siach tradycyj nych. Ludność ta codziennie dojeżdża do pracy. „R urbanizacja rozpoczęła się w krajach zachodnich, głów nie anglosaskich z wielu pow odów - przede w szyst kim znacznego rozw oju indyw idualnej m otoryzacji, m ody na w łasne dom y, wzrostu poziom u życia pozw alającego na kom fort przebyw ania w środow isku w iejskim , m ody na „życie ekologiczne”, skrócony czas pracy itd. J. B. C h a r - r i e r (1988) uw aża, iż rurbanizacja plus urbanizacja satelitarna (duże pod m iejskie bloki, pow staw anie nowych m iast) tw o rzą pojęcie ogólne - „périurba nisation” . T ak w ięc w krajach tych, przestrzeń w iejska ulega transform acji także za przyczyną mieszkańców miast. Zjawisko to występuje w znacznie bardziej wyraźnych rozmiarach niż w warunkach polskich. Jest to inaczej rozumiany niż dotychczas aspekt urbanizacji. Należy zaznaczyć, iż coraz częstszym motywem procesów urbanizacyjnych w cywilizacjach postindustrialnych są także wyjazdy mieszkańców miast na tereny wiejskie w celach wypoczynkowych.
3. PRZEM IAN Y O SA D N IC TWA WIEJSKIEGO POD W PŁYW EM RUCHU T U R Y STY C ZN EG O W ŚWIETLE NAJNOW SZEJ LITERATURY
Przem iany osadnictw a w iejskiego pod wpływ em turystyki i wypoczynku om ów ione zostały w artykule autorki niniejszej pracy, zam ieszczonym w cza sopiśm ie „Turyzm ” ( D z i e g i e ć 1987). D otyczyły one głów nie prac, które u- kazały się w latach siedem dziesiątych, początku lat osiem dziesiątych i w cześ niej.
Prace publikow ane w II połow ie lat osiem dziesiątych i na początku dzie w ięćdziesiątych doty czą głów nie przykładów zm ian dem ograficznych, przes trzennych i społeczno-gospodarczych terenów w iejskich położonych w różnych strefach krajobrazow ych Europy, dokonujących się pod wpływem rozw oju ru chu turystycznego. W opracow aniach tych w skazuje się na m asow ość tego zja w iska oraz zw raca uwagę na rolę, głów nie drugich dom ów w organizacji przes trzeni w iejskiej. Pojaw iły się także próby uogólnień dotychczasow ych w yników badań w yrażane w postaci schem atów czy prostych m odeli.
Postępująca robotyzacja i kom puteryzacja, rozwój technik kom unikacyjnych oraz zw iększony realnie czas w olny spow odow ały zm ianę sposobu życia wielu
ludzi, zw łaszcza w w ielkich m iastach. W ielu autorów , m. in. A. J a g u s i e - w i c z (1989) w skazuje, iż w obec licznych uciążliw ości życia w m iastach, na leży spodziew ać się w Polsce zw iększonego zainteresow ania terenam i wiejskim i oraz nasilenia m igracji okresow ych lub stałych. Z drugiej strony obserw ujem y proces w yludniania się terenów w iejskich. W ykazują to m. in. prace P. E b e r - h a r d t a (1989a, 1989b), T. L i j e w s k i e g o (1993), a także A. S z w i c li - t e n b e r g a (1989). K om pleksow e badania procesów w yludniania się wsi w Polsce było przedm iotem badań programu CPBP 03.5 realizow anego z ini cjatyw y i pod kierunkiem prof. A. S t a s i a k a. N ależy zaznaczyć, iż zjaw isko to w ystępuje także w innych państwach europejskich. N iem ałą rolę w zaha m ow aniu tego procesu - ja k dow iodły badania E. D z i e g i e ć (1988, 1989a,
1989b, 1990, 1992a) odgryw a turystyka.
W ostatnich latach pojaw iły się interesujące prace dotyczące przestrzeni w iejskich i ich now ych, coraz to w yraźniejszych funkcji zw iązanych z w ypo czynkiem ludności m iejskiej. N a szczególną uwagę zasługuje opracow anie M. D r z e w i e c k i e g o (1992), które je st syntetycznym opracow aniem no szącym znam iona uogólnień teoretycznych. A utor ten definiuje w iejską przes trzeń rekreacyjną, a także przedstaw ia procesy w niej zachodzące.
W e francuskiej literaturze pojaw iło się nowe określenie - turystyfikacja. J. M. D e w a i 1 1 y i E. F 1 a m e n t (1993) d efiniują je jak o proces przystoso w ania przestrzeni dla potrzeb turystyki. Innym i słowy, je s t to całokształt dzia łalności i m echanizm ów , które doprow adzają do pow stania przestrzeni turys tycznej.
N a rolę ruchu turystycznego w przem ianach przestrzeni wiejskich w Polsce w ostatnim czterdziestoleciu w skazuje rów nież S. L i s z e w s k i (1991), om a w iając przyczyny, skutki i formy tych przekształceń.
W ielu badaczy zachodnioeuropejskich, m. in. J. d e W e e r d (1988), w skazuje na „pustynnienie terenów w iejskich”. C ytow any autor stw ierdza, iż przestrzenie w iejskie w inny w w iększym stopniu „w ziąć na siebie nowe funkcje, które chce im przydzielić m iasto stosow nie do w łasnych potrzeb” . Te nowe fun kcje s ą konieczne zarów no ze strony interesów m iasta ja k i wsi. Tereny w iejskie zo stają w ięc obdarzone nowym znaczeniem - „przestrzeni o funkcji turystycznej i ludycznej” .
Z jaw isko w yludniania się wsi a potem ich ożyw iania poprzez turystykę znalazło silne odbicie m. in. we francuskiej literaturze przedm iotu. C. D u r - b i a n o (1992) analizuje przykład m iejscow ości G ordes położonej na płas kowyżu V aucluse. G m ina ta, licząca ponad 400 drugich dom ów, stała się atrak cy jn ą dla tych, którzy w ycofali się z w ybrzeża śródziem nom orskiego pragnąc oddaw ać się „ekologicznej kontem placji”, iluzyjnej w olności i m rzonce pow rotu do natury poprzez zam ieszkiw anie na terenach w iejskich, w starych odres taurow anych, kam iennych dom ostw ach. G ordes stało się m iejscem wypoczynku głów nie dla Paryżan i cudzoziem ców (blisko 60% posiadaczy drugich dom ów),
dla ludności z tzw. w yższych sfer, oraz nielicznych tych, którzy „k up ują pozycję społeczną” poprzez posiadanie drugiej rezydencji na tym obszarze. M iejsco w ość ta je s t dobrym przykładem przem ian dem ograficznych i funkcjonalnych dokonujących się pod w pływ em ruchu turystyczno-w ypoczynkow ego. Jak pisze autorka, je s t to oryginalny, ale nie jed y n y przykład przekształceń w iejskiego środow iska Prow ansji.
Innym przykładem - spośród wielu prezentow anych w literaturze francus kiej - m oże być m ała w ioska St. B onnet-le Froid położona w M asyw ie C en tralnym . W w iosce tej, na skutek rozw oju funkcji turystycznej, w latach 1968—
1990 nastąpił w zrost zaludnienia o 20% , odnotow ano także pozytyw ny w pływ na struktury dem ograficzne i zatrudnienie ludności. N ależy zaznaczyć, iż w tym sam ym okresie w gm inach w iejskich departam entu Haute Loire w ystąpił ubytek ludności rzędu 34% (M a m d y 1995).
W śród autorów spotyka się często pogląd, iż przyszłość przestrzeni w iej skich, zw łaszcza w regionach gdzie rolnictw o chyli się ku upadkow i, zw iązana je s t z turystyk ą (P e 11 r e 1989, C l a r y 1995).
Przem iany kom pleksow e terenów w iejskich dokonujące się pod wpływ em ruchu turystyczno-w ypoczynkow ego s ą przedm iotem zainteresow ań wielu bada czy. A utorów interesują szczególnie tereny, które w sposób spektakularny ule gły transform acjom . S ą to tereny o dużych m ożliw ościach i różnorodności form w ypoczynku. N a le żą do nich zw łaszcza obszary nadm orskie i górskie.
E uropejskie w ybrzeża M orza Śródziem nego s ą przykładem przem ian w szechstronnych. M im o, iż były przedm iotem zainteresow ań w ielu badaczy, na dal w zbudzają zainteresow anie. O pracow ań dotyczących tych procesów je s t w iele, autorka w niniejszej pracy ograniczy się tylko do zaprezentow ania nie których z nich. A. D a g o r n e (1987) stw ierdza, iż francuskie w ybrzeże śród ziem nom orskie, szczególnie w strefie 0-1 km stanow i przykład kom pletnej ur banizacji, która dokonała się pod wpływem ruchu turystycznego. R ów nież w strefę 1-5 km w kraczają procesy transform acji zw iązane z rozw ojem turys tyki. Przykładem pow iększania się i zajm ow ania coraz to nowych terenów w iej skich przez stare X IX -w ieczne stacje klim atyczne m oże być N icea (rys. 2).
Z am ieszczona dokum entacja (m apy z różnych okresów + opis) do pracy J. M. D e w a i l l y , E. F l a m e n t (1993) w ykazuje przem iany przestrzeni w okół m iejscow ości A gde na w ybrzeżu Langw edocji, zw iązane z pow staw a niem now ych i rozb udow ą starych małych portów rybackich w now oczesne stacje turystyczne.
W ybrzeże L angw edocja-R oussillon to przykład w spółczesnej m etam orfozy przestrzeni, która dokonała się pod wpływem potrzeb wypoczynkowych mieszkań ców miast (rys. 3). W ramach planowej akcji, rozpoczętej w 1963 r. wybudowano nowe stacje „na surowym korzeniu”, bądź na bazie starych wsi - Port Camargue, La Grand M otte-C arnon, Cap d'Agde, Gruissan (rys. 4), Port-Leucate, P o rt- Barcares, Saint C yprien. Przekształceniom uległa tu przestrzeń o pow ierzchni
POW IĘKSZENIE SIĘ POWIERZCHNI M IEJSK IE J r « G O R A p HANDLOWA NOWE DZIELNICE NOWE DZIELNICE AKROPOL POTOKI RUCHU i. TURYSTYCZN EGO rezydencjonalńa'
PLAŻA ' STARA NICEA
R: renowacja - restauracja
M O R Z E
LOTNISKO ’ MIĘDZYNARODOWE
Rys. 2. P ow ięk szanie się przestrzeni turystycznej N icei (źródło: L o z a t o - G i o t a r t , 1993) D essin 2. A ccroissem ent d’espace touristique de N ice (source: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
3635 ha. Autorzy, zwłaszcza najnowszych opracowań podręcznikowych ( D e - w a i l l y , F ł a m e n t 1993, L o z a t o - G i o t a r t 1993) p od ają je jak o przy kłady przekształceń, które dokonały się i dokonują pod wpływem turystyki.
W przypadku francuskiej strefy śródziem nom orskiej, w ostatnich latach po jaw iły się prace uogólniające. L. C o u 1 e t (1987), w zależności od czasu peł nienia funkcji turystycznej, charakteru jej ew olucji, w ykazuje zróżnicow anie i hierarchizację nadm orskich przestrzeni turystycznych. A utorka ta dochodzi do w niosku, iż duże śródziem nom orskie regiony - mimo zm ian w charakterze ru chu turystycznego - tw orzą kom pleksow e turystyczne system y terytorialne, któ re w ykazują się d u żą t r w a ł o ś c i ą .
M. J. M o n t e r o (1985) analizując w różnych aspektach drugie rezyden cje w prow incji W alencja w Hiszpanii udow odniła m. in. d u żą konsum pcję przestrzeni w strefie zarów no nadm orskiej, ja k i w ew nętrznej, a także przem ia ny środow iska naturalnego, ja k i starej sieci osadniczej, które doprow adziły do pow stania „w ybrzeża betonow ego”, ja k to określiła autorka.
Przykładem przem ian przestrzeni, które dokonały się pod wpływem ruchu turystycznego je s t rów nież w ybrzeże C osta de Sol - pom iędzy M alagą na pół nocy a E stepon ą na południu, gdzie zjaw isko „urbanizacji” - ja k pisze L o z a t o - G i o t a r t (1993) - objęło praw ie całe w ybrzeże pom iędzy m orzem a góra mi (rys. 5). O becnie C osta de Sol stanow i linearny region turystyczny, w
ielobie-Rys. 3. N o w e stacje kąpieliskow e na wybrzeżu Langwedocji - R oussillon Autostrady: 1 - istniejące, 2 - finansowane w ramach VI Planu. Drogi szybkiego ruchu: 3 - istniejące, 4 - w trakcie budowy, 5 - w trakcie zagospodarow anie, 6 - planowane. Porty:
7 - istniejące, 8 - projektowane, 9 - ujęcie w ody, 10 - tereny zalesione (źródło: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
D essin 3. Stations balnéaires n ovelles du littoral Languedoc - R oussillon Autoroute: 1 - en service, 2 - financée au cours du V Ie Plan. V o ie rapide: 3 - en service,
4 - en cours de création, 5 - en cours d'amélioration, 6 - à l'étude. Ports: 7 - en service, 8 - en projet, 9 - adduction d'eau, 10 - terrains de reboisement
(source: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
gunow y o zróżnicow anej strukturze zarów no zagospodarow ania turystycznego, ja k i w ypoczyw ających - podobnie ja k francuskie w ybrzeże śródziem nom or
Narbonne-Plage M O N T A G N E D E LA C L A P E Narbonne (Jezioro G razel J e z io r o G R U IS S A N , . MORZE ŚRÓDZIEMNE W Y S P A S T . M A RT IN / K a n a l G r a z e i Jezioro l 'Ayrolle Jezioro \ .v. Gruissan ) , G R U IS S A N W Y S P A S T . M ARTIN SO LA N : K a n a ł G r a z u ! 1 9 8 5
1950
Rys. 4. Zagospodarow anie w ybrzeża langw edockiego: stacja kąpieliskow a Gruissan 1 - tereny bagienne, 2 - plaża, 3 - przestrzeń zagospodarowana, 4 - działki
(źródło: L o z a t o - G i o t a r t , 1990)
D essin 4. A m énagem ent littoral languedocien: station balnéaire de Gruissan
Rys. 5. La Costa del Sol - turystyczny region kąpieliskow y
I - poziom ice (m ), 2 - izobaty, 3 - drogi, autostrady, 4 - kolej, 5 - fasada morska zurbanizowana, 6 - strefa turystyczna podmiejska, 7 - strefa przejściowa w trakcie parcelacji turystycznej, 8 - głów ne stacje kąpieliskow e, 9 - centra historyczne, 10 - stacje satelity, 11 - tereny campingu-
caravaningu, 12 - port jachtow y, 13 - pola g olfow e (źródło: L o z a t o - G i o t a r t , 1993) D essin 5. La C osta del Sol - région touristique balnéaire
1 - isohypse (m ), 2 - isobathe (m), 3 - route, autoroute, 4 - v o ie ferrée, 5 - front de mer urbanisé, 6 - zone touristique sub-urbaine, 7 - zone intermédiaire en v o ie de lotissem ents touristiques, 8 - principales stations belnéaires, 9 - centre historique, 10 - station satellite, 11 - terrains de campage-caravange, 12 - port de plaisance, 13 - g o lf (source: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
i uczestniczą kapitały spoza Hiszpanii. Szczegółow ym przykładem przem ian do konujących się w tej strefie są tereny wokół M ijas (rys. 6).
N a d u żą konsum pcję przestrzeni w krajach M aghrebu w skazuje M. C o t e (1987). A utor podkreśla także inny aspekt, a m ianow icie ogrom ne zapotrzebo w anie na w odę w regionach, w których rozw inęły się różne form y zagospodaro w ania turystycznego.
A utorów zajm ujących się terenam i śródziem nom orskim i interesują także przem iany na w yspach dokonujące się pod w pływ em ruchu turystycznego (K n a f o u 1991 i in.). Dobrym przykładem m oże być na Sycylii gm ina Taor- m ina (C i a c c i o 1987). K olonizacja turystyczna - ja k podaje autorka - objęła
LA CALA 5 km ____ i STRUKTURA GRUNTÓW --- 4 • 5 ? 6 LA CALA URBANIZACJA PRYW ATNA W ARTOŚĆ POWIERZCHNI ZABUDOW ANEJ (w min pesetów) Własność: Q h is z p a n s k a ^ z a g ra n ic z n a O 5-10 O 1°-20
O
20-30Rys. 6. K onsekw encje przestrzenne i socjoekonom iczne rozwoju turystyki na wybrzeżu Costa del Sol (1 9 4 8 -1 9 7 8 )
A. Tereny w iejskie w ok ół M ijas przed rozwojem turystyki: 1 - przewaga upraw nawadnianych, 2 - przewaga upraw nie wymagających w ilgoci, 3 - przewaga terenów górzystych, 4 - strefa
w zgórz z dom inacją w łasności chłopskiej, 5 - średnia w łasność, 6 - duże majątki. B. Urbanizacja turystyczna w Mijas: 1 - stara zabudowa, 2 -w sp ó łczesn a ekspansja, 3 - tereny dużych parcelacji turystycznych (źródło: L o z a t o - G i o t a r t , 1993) Dessin 6. Concéquences spatiale et socio-économique du tourisme sur la Costa del Sol (1948-1978) A. Les com pagnes de M ijas avant le tourisme: 1 - cultures irriguées prépondérantes, 2 - cultures
sèches prépondérantes, 3 - monte prépondérant, 4 - zone des coteaux à paysannerie dominante, 5 - m oyenne propriété, 6 - grandes propriétés.
B. L'urbanisation touristique à Mijas: 1 - ancien l'habitat, 2 - expansion récente, 3 - grands lotissem ents touristiques (source: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
tli 44 km w ybrzeża, które od lat siedem dziesiątych w yposażane było inten syw nie w hotele, pensjonaty a przede wszystkim w drugie rezydencje. Przem ia nom uległa także głów na m iejscow ość - Taorm ina, która z arystokratycznej m iędzynarodow ej stacji zim owej z tradycjam i X IX -w iecznym i, stała się stacją całoroczną dla szerokiej klienteli. Efektem zmian charakteru ruchu turystycz nego m ogą być zmniejszające się z tytułu turystyki dochody (w 1983 r. 65 rnld, w 1984 - 64 mld lirów). D ruga m iejscow ość G iardini N axos - z wioski rybac kiej przekształciła się w aglom erację turystyczną - dobrze w yposażoną o różno rodnej klienteli (turystyka młodych, trzeciego wieku, turyzm kongresowy). Przychody z tytułu turystyki w 1983 r. w ynosiły tu 58 mld, a w 1984 r. - 62 mld lirów.
Innym przykładem m oże być Korsyka. G. R i c h e z i J. R i c h e z - B a t t e s t i (1991) om aw iają formy zakw aterow ania turystycznego (drugie domy, różne rodzaje schronisk, hotele w iejskie, pokoje gościnne, kem ping-kara- w aning) w aspekcie ich roli w przekształcaniu terenów wiejskich.
B adania M. J e r ś i ć a (1989) na wybrzeżu adriatyckim w Jugosław ii udo w odniły zm iany sieci osadniczej, przejaw iające się w rozbudow ie starych wsi, pojaw ianiu się nowych jednostek , a także przem iany w zatrudnieniu. A utor ustalił zależność pom iędzy charakterem bazy noclegow ej a liczbą ludności. D u ży, bo w ynoszący powyżej 120%, w zrost stałego zaludnienia cechow ał m iej scow ości ze znaczną, bo w ynoszącą ponad 5 tys. m iejsc, bazą noclegow ą. W pracy w ykazane zostały także zm iany w strukturze zatrudnienia - zanik tra dycyjnych zajęć, pojaw ienie się nowych zw iązanych z obsługą ruchu turystycz nego.
Interesujące cykle specjalizacji w ysp położonych u w ybrzeży B retanii przedstaw ili L. B r i g a n d i M. l e D e m e z e t (1987). N a przykładzie w yspy G roix w ykazana została zm iana charakteru gospodarki od rybołów stw a, które dom inow ało do 1954 r., do turystyki, która stała się obecnie podstaw ow ą d ziałalnością m iejscow ości.
N a inny aspekt transform acji dokonujących się pod w pływ em ruchu w ypo czynkow ego m ieszkańców m iast zw raca uw agę L. T e s s i e r (1987). N a przykładzie m ałej gm iny Longeville sur M er, położonej na w ybrzeżu połud- niow o-w andyjskim , cytow any autor przedstaw ił niezw ykle szybki proces przej m ow ania ziem i przez m ieszkańców spoza gminy. W latach 1964-1975 - 739 nowych w łaścicieli nabyło 1700 parcel o łącznej pow ierzchni 80 ha. N a począt ku lat osiem dziesiątych było ju ż 1300 posiadaczy działek (w tym 100 zagranicz nych). W pierw szych latach działki nabyw ali głów nie m ieszkańcy kantonu - przede w szystkim w celu dalszej spekulacji ziem ią, w latach późniejszych - m ieszkańcy odleglejszych m iast oraz obyw atele innych państw.
Proces urbanizacji francuskiej atlantyckiej strefy przybrzeżnej przyjm uje różne form y. J. R e n a r d (1987) om aw ia je d n ą z nich, która pojaw iła się w latach sześćdziesiątych. Jest to w ysoka zabudow a typu blokow ego, którą
w znoszą różne firm y. M ieszkania są następnie wykupyw ane bądź odnajm ow ane na czas pobytu. Budynkom tym, często izolowanym , poza portem jachtow ym nie tow arzyszy dodatkow e w yposażenie. A utor zastanaw ia się, czy je s t to nowa generacja stacji w ypoczynkow ych. Tak też opatrzył tytuł sw ojego artykułu. N a leży zw rócić uw agę, iż ta form a zagospodarow ania turystycznego je s t popularna także na w ybrzeżu Langw edocji.
N a inny aspekt, który m ożna by określić m ianem penetracji turystycznej zw raca uw agę N. P i r i o u (1987). Jest to zakup działek, a następnie lokow a nie na nich przyczep czy karawan. Popularna je s t rów nież dzierżaw a działek. Od końca lat siedem dziesiątych je s t to zjaw isko pow szechne w zachodniej Francji. Jak podaje cytow ana autorka, zakupiona działka liczy przeciętnie kilkaset m 2. Proces ten w ystępuje często w strefach, w których rolnictw o chyli się ku upad kowi. Sprzedaż działek lub ich dzierżaw a, nadzór nad pozostaw ionym i przycze pam i, karaw anam i, przynosi m iejscowej ludności niem ałe zyski.
Ew identnym przykładem przem ian przestrzeni w francuskiej, atlantyckiej strefie wybrzeża może być miejscowość La Baule, położona w południowej części Bretanii. Miejscowość ta wraz z pobliskimi Pornichet i Pouliguen tworzy obecnie
i 2 3 4 5 6 7
Rys. 7. Zagospodarowanie stacji kąpieliskowej - Le Touquet
1 - stara, zwarta zabudowa, 2 - zabudowa mieszana, stara i współczesna, 3 - działki indywidualne, współczesne, 4 - tereny zadrzewione, 5 - parking, 6 - kasyno, 7 - kemping, karawaning
(źródło: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
D essin 7. Am énagem ent d'une station balnéaire - Le Touquet
1 - habitat dense et ancien, 2 - habitat mixte, ancien et recent, 3 - lotissements individuels récents, 4 - bois, 5 - parking, 6 - casino, 7 - camping, caravaning (source: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
MANCHE ü i J o o o o p o o o o o o o o o o 'o o o o o o o o o o o o o o o o o o jb o « C o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o O O O O iO Tenis o a o o o o ^ o o o o o o ___ _ > O O O O (potoP o o o o»— 0 o ° o 0 o ° i # 0 o | | 0 0 0 0 0 0 0 \ j i ® 0 ü- C o o ■c Op El 9 y xik
konurbację ciągnącą się na przestrzeni ok. 10 km i szerokości 1-2 km. Proces „ko lonizacji turystycznej” - jak to określa autor - rozpoczął się tu w II połow ie XIX w. za spraw ą głów nie m ieszkańców N antes i Paryża i spow odow ał pow stanie kon- urbacji turystycznej, w której praw ie 2/3 m ieszkań stanow ią drugie rezydencje. Podczas lipca i sierpnia liczba ludności na tym terenie zw iększa się 10-krotnie - przy stałym zaludnieniu 26 tys. osób ( J e a n n e a u 1988).
N a w ybrzeżu „opalow ym ” nad kanałem La M anche - przykładem zajm ow a nia i przekształceń pow ierzchni, które dokonują się pod wpływ em ruchu w ypo czynkow ego m ieszkańców m iast może być Le T ouquet - X IX -w ieczna luksu sow a stacja kąpieliskow a (D e w a i I 1 y 1991). W prow adzane now e form y za gospodarow ania - zgodne z wym ogam i czasu i panującej m ody w ym agają coraz to n o w y c h terenów (rys. 7). Tereny te, kolonizow ane są głów nie przez
tniesz-Mexico
Rys. 8. Zagospodarowanie przestrzeni w Acapulco
1 - centrum miasta, 2 - strefa hotelow o-w illow a, 3 - dzielnice popularne, 4 - d zielnice w yposa żone w elektryczność, kanalizację i w od ę pitną, 5 - zgrupowanie luksusowych hoteli, 6 - w y posażenie turystyczne (sportow e, rozrywkowe, animacyjne), 7 - głów ne hotele turystyki m ię dzynarodowej, 8 - pole golfow e, 9 - plaże, 1 0 - lo t n is k o (źródło: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
D essin 8. A m énagem ent d'espace à Acapulco
1 - centre - ville 2 - zon es d'hôtels, villas et bungalows, 3 - quartiers populaires, 4 - quartiers équipés en électricité, égouts et eau potable, 5 - front hôtelier de luxe, 6 - équipments touristiques (sports, distractions, animation), 7 - principaux hôtels de tourisme international,
kańców - oddalonego o 225 km Paryża; stąd też popularna nazw a tej stacji to - Le T ouquet P aris-P lage ( L o z a t o - G i o t a r t 1993).
Przem iany przestrzeni nadm orskich, dokonujące się pod wpływem ruchu turystycznego m ożna zaobserw ow ać także w krajach tzw. trzeciego świata. Przykładem m ogą być tereny w okół A capulco w M eksyku (rys. 8).
W śród autorów (m. in. C o l l i n D e l a v a u d 1990, L o z a t o - G i o t a r t 1993) spotkać m ożna pogląd, iż m iasta położone w pobliżu w ybrzeży p o siad ają „w łasne strefy w ypoczynkow e” . M iejscow ości nadm orskie pełnią rolę satelity w stosunku do m iasta położonego w dalszej lądowej strefie (rys.9, 10).
Rys. 9. Przestrzeń turystyczna stacji Punta del Este
1 - pierw otny ośrodek turystyczny, 2 - głów ny biegun miejski, 3 - zabudowa indywidualna, 4 - parcele słabo zabudowane (źródło: C o l l i n D e l a v a u d , l 990)
D essin 9. L'espace touristique de la station Punta del Este
1 - noyau touristique original, 2 - pôle urbain principal, 3 - habitat individuels, 4 - lotissem ents peu densifiés (source: C o l l i n D e l a v a u d , ! 990)
W Polsce, zjaw iska zachodzące pod wpływ em ruchu turystycznego na te renach nadm orskich były przedm iotem zainteresow ań w ielu badaczy (L i - s z e w s k i 1988, W i l u ś 1 9 8 8 , I w i c k i 1988, W i e c z o r e k 1 9 8 8 , L e w a n d o w s k a 1989, J a s i u l e w i c z 1990, S z w i e h t e n b e r g 1991, P i o t r o w s k i 1992, A n t o s z k i e w i c z 1993, J a n c z a k 1993). Autorów interesują zarówno poszczególne jednostki osadnicze, jak i całe strefy wybrzeża.
Przykładem w nikliw ego studium przem ian m orfologicznych dokonujących się pod w pływ em ruchu turystycznego je s t Jastrzębia Góra (W i 1 u ś 1988). A utor na podstaw ie szczegółow ych badań w ykazał przem iany w zabudow ie, układzie przestrzennym tej m iejscow ości, a także w ydzielił jednostki m orfo logiczne i dokonał ich charakterystyki poprzez w iele w skaźników . Szczegółow e
MONTPELLIER
PALAVAS-* LES-FLOTS GRUISSAN
, LA GRANDI
MORZE ŚRÓDZIEMNE MOTTE ST-CYPRIEN
NARBONNE
PERPIGNAN NIMES
Rys. 10. Potoki turystyczne, miasta i stacje satelity - wybrzeże langwedockie
1 - potoki turystyczne, 2 - r u c h wahadłowy: m iejsce zam icszkania-praca, 3 - przestrzeń „tampon” 0 dominacji rolniczej, 4 - wybrzeże morskie (źródło: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
D essin 10. Flux touristiques, villes et stations sa té lites-litto r a l languedocien 1 - flux turystiques, 2 - m ouvem ent pendulaire résidence-travail, 3 - espace „tampon”
à dom inante rurale, 4 - cordon littoral (source: L o z a t o - G i o t a r t , 1993)
pom iary ruchu turystycznego na M ierzei Helskiej były p odstaw ą określenia funkcji m iejscow ości tam się znajdujących ( L i s z e w s k i 1988).
W licznych opracow aniach w skazuje się na w pływ ruchu turystyczno-w y poczynkow ego, na rozwój m iejscow ości nadm orskich ( J a s i u l e w i c z 1990, S z w i e h t e n b e r g 1991). G m iny w ybitnie turystyczne cechuje w yższa liczebność ludności ja k i gęstość zaludnienia, a także korzystniejsza struktura wieku. Jak w ykazały badania A. Szw ichtenberga dla w szystkich gmin m akrore gionu północnego średnia gęstość zaludnienia w ynosi 32 osoby/km 2, zaś dla gmin o funkcjach turystycznych w skaźniki te są znacznie wyższe (np. D ziw nów - 107, M ielno - 71, Rewal - 70 itd.). W gmiach słabo zagospodarow anych pod w zględem turystycznym w skaźnik ten w ynosi tylko 2 osoby/km 2. M iejscow ości 0 w yraźnie w ykształconych funkcjach turystycznych są nie tylko atrakcyjnym m iejscem stałego zam ieszkiw ania, lecz także ośrodkam i dojazdów do pracy. W ystępuje w nich - ja k stw ierdza cytow any autor - nadm ierny w zrost budow nictw a oraz zajm ow anie coraz to nowych terenów pod zabudowę.
Przem iany terenów górskich pod w pływ em ruchu turystycznego s ą nadal przedm iotem zainteresow ań wielu badaczy. N ajczęściej w pracach analizuje się rolę drugich rezydencji, a także stacji narciarskich w transform acjach przestrze ni geograficznych. B a r t a l e t t i F. (1989) stw ierdza, iż znaczna część z ba danych 80 okręgów adm inistracyjnych w Alpach W łoskich (zw łaszcza Piem ont) została „zasypana” drugim i dom am i. Zjaw isko to zw iązane je s t z blisk ością w ielkom iejskich obszarów Turynu, M ediolanu i Genui. W iele m ałych w iosek góralskich uległo przekształceniu w now oczesne ośrodki wypoczynku letniego 1 sportów zim ow ych. Pow stały zw arte ciągi zabudow y w ypoczynkow ej. N a
przykład w okolicy C ourm ayer „w ielkom iejska w stęga” rozciąga się na przes trzeni ponad 5 km, od wioski Entreves do V errand. C zęsto - ja k podkreśla cytow any autor - są to w ielkom iejskie formy architektury. B adania F. Bartaletti w ykazały, iż w okręgacli tych nastąpił znaczny w zrost ludności, podczas gdy w innych w ioskach góralskich - jeszcze nie odkrytych przez m ieszkańców m iast - uw idocznił się spadek zaludnienia lub stagnacja. Te ostatnie cechuje duży, bo ponad 20% , udział ludności w wieku powyżej 69 lat.
A lpy F rancuskie są rów nież przedm iotem studiów kom pleksow ych. W ielu autorów uzasadnia, iż turystyka stała się d ziałaln ością podstaw ow ą, m otorem w iększości zm ian. B. B a r b i e r (1992) określa j ą jak o „białe złoto” . C orocz nie, ja k podaje cytow any autor, narciarze zostaw iają w Alpach ok. 3 mld fran ków. Ten transfer pieniędzy m ieszkańców m iast m odyfikuje tereny górskie.
N ajczęściej badacze francuscy analizują zjaw iska turystyczne i różne as pekty ich konsekw encji w sposób kom pleksow y. A nalizy te d otyczą regionów czy m iejscow ości. W yniki badań B. B a r b i e r (1986, 1989, 1992), A. de R e p a r a z (1986, 1989), Pli. M o u s t i e r (1989), C. D u r b i a n o (1989), E. F 1 a m e n t (1985) i in., uw idaczniają szereg zmian dokonujących się pod w pływ em turystyki. N ależą do nich: zajm ow anie coraz to nowych przestrzeni pod działalność turystyczną, pow staw anie nowych jed n o stek osadniczych, roz wój infrastruktury i usług publicznych na dobrym poziom ie m iejskim (”à un bon niveau urbain”), ja k stw ierdza A. d e R e p a r a z (1986).
T urystyka przyczynia się do zaham ow ania exodusu ludności, do w zrostu stałego zaludnienia, m im o tendencji depopulacyjnych cechujących tereny w iej skie. Przykładem m oże być stacja narciarska Vars. Jak podaje B. B a r b i e r (1992), w 1850 r. m iejscow ość ta liczyła 100, w 1962 - 242, a w 1990 r. - 943 m ieszkańców . W A lpach Francuskich szczególnie duży (o 78% ) w zrost stałego zaludnienia pom iędzy 1954 a 1990 r. w ystąpił w dużych stacjach narciarskich (14 gm in), w gm inach z przew agą turystyki letniej (126) w zrost zaludnienia w y nosił 20% , natom iast w gm inach bez rozw oju turystyki (203) w badanym okre sie nastąpił spadek zaludnienia (-1 8 % ).
A. de R e p a r a z (1989) udow adnia, iż turystyka przyczynia się do tw o rzenia now ych zaw odów , now ych m iejsc pracy, co w konsekw encji pow oduje, iż m iejscow ości sta ją się atrakcyjnym m iejscem stałego pobytu dla ludności m łodej.
O prócz m iejscow ości - stacji narciarskich d u żą rolę w m odyfikacji terenów górskich odgryw ają drugie rezydencje. N a przykład w departam encie A lpes de H aute P rovence na każde 10 dom ów ludności stałej przypada 8 drugich rezy dencji m ieszkańców m iast (B. B a r b i e r 1991).
W yniki badań A. de R e p a r a z a (1986) dow odzą także, iż w wielu kan tonach liczba drugich rezydencji znacznie przew yższa liczbę dom ów stałych m ieszkańców . W pow iecie B arcelonnette w skaźnik drugich rezydencji osiągnął 390% (1808 dom ów ludności stałej w obec 7057 drugich rezydencji),
w B riancon N — 324% , a w St. Etienne en DevoIuy — 500% . C ytow any autor zw raca uw agę, iż w m iejscow ościach tych przew aża styl zabudow y m iejskiej.
Ten spektakularny rozwój turystyki na terenach górskich przynosi w ym ierne korzyści finansow e. W kraju Buech w departam encie Hautes A lpes - 70% pro duktu departam entalnego brutto pochodzi z turystyki (D u r b i a n o 1989).
W Polsce, z obszarów górskich, terenem w nikliw ych badań różnych aspek tów przem ian dokonujących się pod wpływem ruchu w ypoczynkow ego m iesz kańców m iast s ą głów nie Karpaty. W śród prac w yróżnić m ożna te, w których autorzy zajm ując się całokształtem zm ian społeczno-gospodarczych w ykazują spraw czą rolę ruchu turystycznego w tych transform acjach (m. in. G ó r z , P r o c h o w n i k o w a 1988). Ruch turystyczno-w ypoczynkow y uw ażany je s t ja k o istotny czynnik pow odujący w ykrystalizow anie się ogniw osadniczych.
Jak dow iodły badania A. J a c k o w s k i e g o (1981) przeprow adzone w w ojew ództw ie now osądeckim , przyjazdy w ypoczynkow o-turystyczne dopro w adziły do przem ian funkcjonalnych i fizjonom icznych licznej grupy jed n o stek osadniczych. Spośród 452 m iejscow ości, które stanow iły w yb ran ą do badań zbiorow ość, po bardzo w nikliw ym toku postępow ania, cytow any autor w ydzie lił 6 typów , z których aż 4 uznał za turystyczne. Stanow iły one łącznie 192 je d nostki osadnicze (42,5% ).
W polskich w arunkach, rozpow szechnioną form ą zakw aterow ania turystycz nego na obszarach górskich - także w połow ie lat osiem dziesiątych - był w y najem kw ater pryw atnych. Jak w ynika z pracy J. C z e r w i ń s k i e g o , B. M i k u ł o w s k i e g o , J. W y r z y k o w s k i e g o (1991) na terenie K arpat znajdow ało się (w g oficjalnych źródeł) 45 270 m iejsc w kw aterach pry w atnych w obec 3910 - w Sudetach. B adania W. K u r k a (1987) w podhalań skiej wsi B iałka w ykazały, iż spośród 510 znajdujących się tam budynków , aż 67% posiada pokoje gościnne. N ajw ięcej dom ów, zw łaszcza starszych, w ynaj m uje 2—5 pokoi. W now szym budow nictw ie na pokoje gościnne przeznacza się 8 -1 0 pokoi. D ochody z turystyki stanow ią duży udział w budżetach rodzin. C ytow any autor w ykazał, iż turystyka je s t je d n ą ze znaczących gałęzi zabiera jących część siły roboczej z rolnictw a, przyczyniającej się do zm iany kierunku
użytkow ania ziem i i produkcji rolniczej a także w zrostu zaludnienia. U dow odnił dużą rolę turystyki w procesie przem ian społeczno-gospodarczych w tej górskiej wsi. Ten sam autor w innej pracy, dotyczącej całych K arpat ( K u r e k 1990) w ykazał ew identny w pływ turystyki na przem iany społeczno-ekonom iczne o b szarów w iejskich (dem ograficzne, budow nictw a m ieszkaniow ego, rolnictw a). D okonał także klasyfikacji wsi ze względu na charakter i stopień przem ian.
Począw szy od zakończenia II w ojny św iatow ej obserw uje się zjaw isko kolo nizacji - j a k to o k reślają badacze głów nie francuscy - wsi przez m iasto. G łów nym je j celem je s t nie posiadanie w pobliżu m iast dużych m ajątków - ja k to m iało m iejsce w XIX w. - przynoszących zyski, lecz posiadanie niew ielkich obszarow o parcel w celach w ypoczynkow ych.
O becnie tereny w okół m iast, zw łaszcza dużych, ulegają i n t e n s y w n y m procesom przem ian dokonujących się pod wpływem ruchu turystyczno- -w ypoczynkow ego. Stąd też były i s ą nadal przedm iotem zainteresow ań wielu badaczy. A utorów interesuje zarów no geneza, rozwój osadnictw a w ypoczynko wego ( L i s z e w s k i 1987), ja k i nasycenie przestrzeni drugim i dom am i ( K o w a l c z y k 1986a,b, 1990, 1991). D użą bowiem rolę w dokonujących się transform acjach o dgryw ają drugie domy. Każde duże m iasto tw orzy w łasną stre-\fę budow nictw a letniskow ego z regularną frekw encją. Przegląd prac doty czących różnorodnej problem atyki osadnictw a rekreacyjnego wokół dużych m iast europejskich i am erykańskich zaw iera praca A. K o w a l c z y k a (1994).
N a bazie obecnej sytuacji w Polsce ja k i w innych krajach europejskich, znajdujących się na w yższym poziom ie rozw oju gospodarczego, A. J a g u - s i e w i c z (1989) przew iduje kierunki zagospodarow ania turystycznego w po bliżu aglom eracji m iejskich.
Interesujący m odel „m igracji drugich rezydencji” w okół dużych m iast stw o rzył D. P e a r c e (rys. 11). M odel ten prezentow any je s t w najnow szych fran cuskich opracow ania podręcznikow ych dotyczących geografii turyzm u i w ypo czynku (C a z e s 1992, L o z a t o - G i o t a r t 1993). W m iarę pow iększania się ludnościow ego i pow ierzchniow ego, m iasta w ch łaniają strefę drugich rezy dencji, by następnie w w yniku dalszej ekspansji zająć now e tereny i utworzyć n o w ą strefę.
FAZA 1
MIASTO -STREFA TRWAŁYCH
STREFA DRUGICH REZYDENCJI
POTENCJALNA STREFA (Góry, morze)
DRUGICH REZYDENCJI
(Góry, morze)
Rys. 11. M odel migracji drugich rezydencji w powiązaniu z ekspansją miasta (w g P e a r c e 1989)
D essin 11. M odèle graphique de la migration des résidences secondaires en liaison avec l'expansion urbaine (après de P e a r c e 1989)
Duży w kład w poznanie procesów zachodzących w strefach podm iejskich zaw ierają prace A. M a t c z a k a (1986, 1987, 1991). A utor na podstaw ie szcze gółow ych badań ukazuje zm iany w strukturze w łasności gruntów , użytkow ania ziemi, a także przemiany morfologiczne i funkcjonalne wiejskich jednostek osad niczych wokół Lodzi. W niektórych wsiach strefy podmiejskiej Łodzi ja k i W ar szawy udział dom ów stałych mieszkańców systematycznie maleje na rzecz bu dynków letniskowych. Powstają też nowe jednostki osadnicze bądź dzielnice w sta rych wsiach złożone z drugich domów. Cechuje je odmienna niż wiejska archi tektura, której formy są również przedmiotem szczegółowych analiz (H a ł a d a j
1987). Schemat przekształceń terenów wokół miast wynikających z rozwoju wy poczynku przedstawia praca E. D z i e g i e ć i S. L i s z e w s k i e g o (1984).
W ostatnich kilkudziesięciu latach dał się zaobserw ow ać proces bardzo szybkiego rozw oju drugich domów. Zjaw isko to obejm uje coraz to nowe kręgi społeczeństw . Stąd też je s t ono przedm iotem zainteresow ań badaczy wielu dys cyplin naukow ych. Ta ekspansja drugich dom ów w ynika z rosnącego zapotrze bow ania m ieszkańców m iast - zw łaszcza dużych - na w ypoczynek w środo wisku w iejskim . Literatura dotycząca tego procesu je s t bardzo bogata, zw łasz cza w krajach, w których fenomen ten osiągnął duże rozm iary - ja k Francja, W ielka B rytania, C zechy, czy Słow acja. Pełny je j zestaw zaw iera praca A. K o w a l c z y k a (1994), w której autor w sposób w szechstronny podchodzi do geograficzno-społecznych problem ów tego zjaw iska.
Zainteresow ania badaczy koncentrują się także na nowych przestrzeniach w ypoczynkow ych pow stających w wyniku budow y sztucznych zbiorników w od nych. T w orzenie „now ych w ybrzeży w ew nętrznych”, będących rodzajem zas tępczym brzegów m orskich rozw inęło się zw łaszcza w krajach, w których na turalne tereny pojezierne są nieliczne - zarów no w e Francji ja k i innych zurba nizow anych krajach zachodnich.
We w siach francuskich, ja k podkreśla A. d e R e p a r a z (1991), w któ rych nie m a atrakcyjnych w arunków przyrodniczych m ożna zaobserw ow ać ob sesyjny w ręcz pęd do tw orzenia sztucznych zbiorników w odnych z w łasnym i bazami w ypoczynkow ym i. S ą one alternatyw ą w zrostu w tych w siach, gdzie rol nictw o i gospodarka w iejska przeżyw ają kryzys. Dawne tereny rolnicze w w y niku budow y sztucznego zbiornika przekształcają się w obszary zainw estow ania w ypoczynkow ego.
W Polsce, przykładem w nikliw ego studium osadnictw a turystycznego w o- toczeniu sztucznych zbiorników w odnych m oże być m iejscow ość Rynia. R. W i 1 u ś (1991) na podstaw ie szczegółow ych badań terenow ych zaprezento wał różne form y zagospodarow ania i ruchu turystycznego, które rozw inęły się po pow staniu sztucznego Jeziora Zegrzyńskiego, określił charakter funkcji tu rystyczno-w ypoczynkow ej, oraz je j znaczenie w życiu m iejscow ości.
E w identny w pływ sztucznych zbiorników w odnych na pow stanie i rozwój funkcji w ypoczynkow ej na terenach doń przyległych w ykazują także prace
A. Z a c h a r o w s k i e j (1987), S. L i s z e w s k i e g o (1990), P. P i e t r z a - k a (1993), M. A d a m c z e w s k i e j (1994), R. M i a ś k i e w i c z (1994). N a terenach tych nastąpiły zmiany w użytkowaniu ziemi, a także powstały no we dzielnice złożone z drugich domów bądź ośrodków zbiorowego wypoczynku.
K olonizację przestrzeni w iejskiej dokonującą się za przyczyną ruchu turys tycznego dobrze oddaje powszechnie znany schemat J. M. M iosseca (rys. 12).
W literaturze zarów no polskiej ja k i zagranicznej podnosi się kw estię w pły w ów ekonom icznych i społecznych z tytułu rozwoju turystyki. N a szczególną uwagę zasługuje praca B. S. D u f f i e 1 d a , (1982), w której autor dokonał przeglądu społecznych i ekonom icznych korzyści oraz negatyw nych skutków. O pracow anie to prezentuje także wyniki ciekaw ych, szkockich rozważań teore tycznych w tym zakresie (m. in. K e n t s c h a i V a i r a , D u f f i e l d a i L o n g a ). Szczególnie interesującym je s t schem at w pływ ów w kontekście specyficznej sytuacji sił społecznych i ekonom icznych. W pracy podane są fak tyczne w pływ y z turystyki w Szkocji. A utor m ocno akcentuje, iż dotychczasow e badania m ają tendencję do pom ijania w zględnie uogólniania jak ości wpływów. O cena jak o ści w inna stać się przedm iotem badań.
N a inny aspekt korzyści zw iązanych z wyjazdam i w ypoczynkow ym i m iesz kańców m iast na tereny w iejskie zw raca uwagę C. C i a c c i o (1988). Z badań tej autorki w ynika, iż „przem ysł turystyczny” w ym aga relatyw nie m niejszych inw estycji kapitałow ych w porów naniu z innymi przem ysłam i. Z atrudnia jed n ak i daje utrzym anie wielu stałym i sezonowym pracow nikom . Pozw ala także m iej scowej ludności zachow ać swe tradycyjne w iejskie zajęcia, a ponadto w yko rzystać i rozbudow ać inną aktyw ność - np. w zakresie rzem iosła artystycznego.
Jak w cześniej zasygnalizow ano, w opracow aniach naukow ych używ a się określenia „przem ysł turystyczny” . N ależy podkreślić, iż określenie to pojaw iło się w Polsce ju ż w II połow ie lat trzydziestych obecnego wieku ( L e s z - c z y c k i 1938). R ów nież w ostatnich latach coraz częściej autorzy prac posłu gu ją się tym pojęciem opisując zjaw iska turystyczne i ich konsekw encje (m. in. O w s i a k , S e w e r n i a k 1994, V a I 1 a t 1995). N ależy zaznaczyć, iż autorzy polscy najczęściej nie definiują zakresu tego pojęcia.
W iele prac pośw ięconych je s t negatyw nym w pływ om rozwoju turystyki na terenach w iejskich. W opracow aniach zw raca się uwagę, iż konsekw encją roz w oju ruchu w ypoczynkow ego je s t destrukcja krajobrazu w iejskiego i środow is ka przyrodniczego, które ulegają przekształceniu na w zór m iejski (m. in. M i o s s e e 1989). N egatyw ne skutki nadm iernego rozwoju turystyki w pol skich m iejscow ościach nadm orskich w ykazały m. in. badania A. S z w i c h - t e n b e r g a (1991).
Przem iany społeczne dokonujące się na terenach w iejskich pod wpływem ruchu turystycznego s ą przedm iotem zainteresow ań głów nie socjologów .
E kspansja w yjazdów w ypoczynkow ych m ieszkańców m iast sprzyja upow szechnianiu się w śród m ieszkańców wsi w zorów m iejskiego życia pow odując
Rys. 12. T ypologia przestrzeni turystycznych (w g M i o s s e c a 1977) Stacje turystyczne. Fazy: 0 - a) tereny przejazdów, b) odległe, 1 - stacja pionierska, 2 - pow iększanie się liczby stacji, 3 - organizacja przestrzeni wakacyjnej w okół każdej stacji;
początek hierarchizacji i specjalizacji, 4 - hierarchia - specjalizacja, nasycenie.
Transport. Fazy: 0 - a) tranzyt, b) izolacja, 1 - dojazdy do stacji, 2 - wzrost przejazdów, pow iązania pom iędzy stacjami, 3 - przejazdy w ycieczk ow e, 4 - połączenia maksymalne
D essin 12. T ypologie des espaces touristiques (après de M i o s s e c 1977) Stationes touristiques. Phases: 0 - a) territoires traversé, b) lointain, 1 - station pionière, 2 - m ultiplication des stations, 3 - organisation de l'espace-vacance de chaque station; début de
hierarchie et specialisation, 4 - hierarchie - specialisation, saturation.
Transports. Phases: 0 - a) transit, b) isolem ent, 1 - désenclavem ent, 2 - augmentation du trafic, liaison s entre les stations, 3 - circuits d'excursions, 4 - connexité maximale
