Ochrona
N
N
N
A
A
A
J
J
J
G
G
G
R
R
R
O
O
O
Ź
Ź
Ź
N
N
N
I
I
I
E
E
E
J
J
J
S
S
S
Z
Z
Z
E
E
E
C
C
C
H
H
H
O
O
O
R
R
R
O
O
O
B
B
B
Y
Y
Y
P
P
P
O
O
O
W
W
W
O
O
O
D
D
D
U
U
U
J
J
J
Ą
Ą
Ą
C
C
C
E
E
E
Z
Z
Z
G
G
G
N
N
N
I
I
I
L
L
L
I
I
I
Z
Z
Z
N
N
N
Y
Y
Y
B
B
B
U
U
U
L
L
L
W
W
W
Z
Z
Z
I
I
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
I
I
I
A
A
A
K
K
K
A
A
A
W
W
W
O
O
O
K
K
K
R
R
R
E
E
E
S
S
S
I
I
I
E
E
E
P
P
P
R
R
R
Z
Z
Z
E
E
E
C
C
C
H
H
H
O
O
O
W
W
W
Y
Y
Y
W
W
W
A
A
A
N
N
N
I
I
I
A
A
A
T
T
T
H
H
H
E
E
E
M
M
M
O
O
O
S
S
S
T
T
T
D
D
D
A
A
A
N
N
N
G
G
G
E
E
E
R
R
R
O
O
O
U
U
U
S
S
S
D
D
D
I
I
I
S
S
S
E
E
E
A
A
A
S
S
S
E
E
E
S
S
S
C
C
C
A
A
A
U
U
U
S
S
S
I
I
I
N
N
N
G
G
G
P
P
P
O
O
O
T
T
T
A
A
A
T
T
T
O
O
O
T
T
T
U
U
U
B
B
B
E
E
E
R
R
R
R
R
R
O
O
O
T
T
T
D
D
D
U
U
U
R
R
R
I
I
I
N
N
N
G
G
G
S
S
S
T
T
T
O
O
O
R
R
R
A
A
A
G
G
G
E
E
E
dr inż. Jerzy Osowski
IHAR-PIB Oddział w Boninie, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka e-mail: osowski@ziemniak-bonin.pl
Streszczenie
Zaraza ziemniaka – atakuje części nadziemne i bulwy. Do infekcji bulw dochodzi, kiedy zarodniki pływkowe spływają z wodą z części nadziemnych do gleby. Straty plonu są szacowane na ok. 22% rocznie. Sucha zgnilizna – najczęściej do infekcji dochodzi jesienią podczas zbioru i przechowywania, poprzez mechaniczne uszkodzenia skórki oraz spowodowane przez patogeny innych chorób. Przy dużym porażeniu bulw również w czasie wschodów może być przyczyną nawet do 25% ich braku. Mokra zgnilizna – do infekcji może dojść już w czasie wegetacji w wyniku kontaktu bulw potomnych z porażonymi sadzeniakami lub roślinami porażonymi bakteriami wywołującymi czarną nóżkę, a także podczas zbioru i sortowania. Gniciu ulegają wszystkie tkanki bulwy oprócz skórki, cały miąższ zamie-nia się w śluz bakteryjny. Wodna zgnilizna przyranowa – sprzyjają jej długotrwałe okresy suszy prze-rywane obfitymi deszczami oraz zbiór niedojrzałych bulw przy wysokiej temperaturze gleby. Zainfeko-wana bulwa może całkowicie zgnić w ciągu kilku dni. Sprawcami zgnilizn mieszanych są grzyby z rodzaju Fusarium, bakterie powodujące zgnilizny i P. infestans. Do ich rozwoju dochodzi najczęściej w wyniku wtórnych infekcji bulw już zaatakowanych przez jednego ze sprawców innym czynnikiem cho-robotwórczym.
Słowa kluczowe: bakterie, mokra zgnilizna, przechowywanie, sucha zgnilizna, zaraza ziemniaka, ziemniak
Abstract
Potato late blight - affects aerial parts and tubers. Tuber infections occur when the swimming spores flow with water from above-ground parts to the soil. Yield losses are estimated at approx. 22% per year. Dry rot – infection usually occurs in autumn during harvesting and storage, through mechanical skin damage and pathogens caused by other diseases. With large tuber infestation, dry rot can inhibit up to 25% of the sprouts during emergence. Wet rot – infections may occur during vegetation as a result of the contact of the newborn tubers with infected seed potatoes or plants infected with bacteria causing the blackleg, as well as during harvesting and sorting. All the tissues of the tuber rots except the skin, the whole flesh turns into a bacterial slime. Watery wound rot – is facilitated by long-lasting periods of drought interrupted by heavy rains and a collection of immature tubers at high soil tempera-ture. The infected tuber can completely rot in a few days. Fusarium fungi, bacteria causing rots and P. infestans are the culprits of mixed rots. Their development usually occurs as a result of secondary infections of tubers already attacked by one of the perpetrators with another pathogenic microorga-nism.
biory ziemniaków w Polsce utrzymują się w ostatnich latach na poziomie średnio ok. 8 mln ton (Nowacki, Olek-siak 2017). Przechowanie takiej ilości plo-nów wymaga dużej liczby profesjonalnych przechowalni, zapewniających realizację podstawowego ich celu, jakim jest zabezpie-czenie bulw przed niekorzystnymi warunka-mi zewnętrznywarunka-mi, ograniczenie nadwarunka-miernych strat powodowanych przez ubytki naturalne i agrofagi oraz – przede wszystkim – zacho-wanie odpowiedniej jakości, wymaganej dla poszczególnych kierunków użytkowania, a także umożliwienie ich konfekcjonowania i przygotowania zgodnie z przeznaczeniem. W Polsce jednak tylko ok. 60% zbiorów jest przechowywanych w warunkach pozwalają-cych na utrzymanie właściwej jakości plonu zgodnie z jego przeznaczeniem (Czerko 2016).
Wysokie wymagania odnośnie do jakości bulw przeznaczonych na różne kierunki przerobu, utrzymujące się od wielu lat, sta-nowią dla producentów duże wyzwanie. W profesjonalnych przechowalniach przecho-wuje się obecnie ok. 1000 tys. ton ziemnia-ków, pozostałe zaś – w warunkach utrudnia-jących utrzymanie wysokich standardów jakościowych (Czerko 2016).
Średnie straty plonu podczas przechowy-wania utrzymują się w ostatnich latach na poziomie 8-9%, chociaż w sezonie 2017/2018 odnotowano ich wzrost do ponad 10% (Rynek ziemniaka 2017). Podczas przechowywania największy udział w stra-tach mają ubytki naturalne (ok. 80%), które można jednak stosunkowo łatwo ograniczyć, utrzymując właściwe warunki przechowywa-nia (tab. 1).
Straty wywołane przez choroby mają mniejszy udział, ok. 20%, są jednak pod względem handlowym bardziej dotkliwe (Shaw 2001, Czerko 2016), stąd konieczna jest umiejętność ich identyfikacji i ogranicza-nia występowaogranicza-nia.
Celem pracy jest przedstawienie informa-cji o głównych sprawcach chorób przecho-walniczych oraz sposobach zapobiegania tym chorobom.
Do najgroźniejszych chorób przechowal-niczych powodujących zgnilizny bulw należą: zaraza ziemniaka, mokra zgnilizna, sucha zgnilizna, wodna zgnilizna przyranowa oraz zgnilizny mieszane.
Tabela 1 Parametry mające wpływ na jakość bulw podczas przechowywania
Parametry mające wpływ na jakość przechowywanych
bulw
Straty podczas przechowywania Sposoby zapobiegania
Oddychanie – najbardziej in-tensywne bezpo-średnio po zbiorze oraz później, w fazie początku kiełkowania ubytki wynoszą 10%
głównym czynnikiem ogranicza-jącym jest temperatura; naj-słabsze oddychanie jest w temp. 4-6oC i wzrasta w miarę
wzrostu temperatury; dodatko-wym czynnikiem wpływającym na intensywność oddychania jest odmiana, dojrzałość bulw oraz uszkodzenia mechaniczne Transpiracja – odparowanie wody. Największe nasilenie po zbio-rze i w końcowej fazie przechowy-wania, kiedy jest intensywny wzrost kiełków
nadmierne straty wody powodują ubytki masy bulw, zmiany jako-ściowe (pomarszczenie bulw, gąb-czastość, ciemnienie, nasilenie nekroz powstałych na skutek uszkodzeń)
utrzymywanie właściwej tempe-ratury i wilgotności podczas przechowywania, wentylacja, właściwy dla odmiany okres przechowywania oraz unikanie uszkodzeń bulw w czasie zbio-ru i przygotowania do przecho-wywania; bulwy uszkodzone tracą 3-5 razy więcej wody
Z
Z
Z
Kiełkowanie – po okresie fizjologicznego spoczynku
zbyt wczesne kiełkowanie obniża wartość nasienną bulw i pogarsza jakość bulw przeznaczonych do spożycia i przerobu
przechowywanie bulw w odpo-wiedniej dla odmiany tempera-turze i wilgotności, unikanie uszkodzeń mechanicznych; na termin rozpoczęcia kiełkowania bulw duży wpływ ma przebieg pogody w okresie wegetacji, a szczególnie rozkład i ilość opa-dów (większa ilość w czasie wegetacji opóźnia kiełkowanie); stosowanie inhibitorów kiełko-wania pod koniec wegetacji (Fazor 80 SG, Itcan 60 SG), w czasie przechowywania (za-mgławianie, oprysk, opylanie)
Sucha masa i skrobia
o ich zawartości decydują procesy fizjologiczne (oddychanie, transpi-racja) oraz dojrzałość bulw i wa-runki termiczno-wilgotnościowe; ubytki skrobi po 7 miesiącach przechowywania wahają się od 1,6 do 3,4% i wzrastają w temp. prze-chowywania powyżej 6oC
niska temperatura przechowy-wania (4oC), wysoka wilgotność
względna powietrza
Zawartość cukrów redukujących i sacharozy
zawartość sumy cukrów (cukry redukujące i sacharoza) ma decy-dujący wpływ na przydatność bulw do spożycia; bulwy na frytki i susz nie mogą zawierać więcej niż 0,25% cukrów, a bulwy na chipsy do 0,15%; wyższa zawartość cu-krów pogarsza wysmażanie, sprzy-ja powstawaniu szkodliwych akry-lamidów
przechowywanie bulw przezna-czonych na frytki i chipsy w wyższej temperaturze (8-10oC);
pod koniec przechowywania należy przeprowadzić zabieg rekondycjonowania, czyli pod-wyższenia temp. do 15-20oC
na 7 do 14 dni
Witamina C
jej zawartość zależy od odmiany i warunków pogodowych; w czasie przechowywania może spaść o 50%
przechowywanie bulw w temperaturze 4oC
Ciemnienie
cecha odmianowa, na którą wpły-wają czynniki agrotechniczne i warunki przechowywania; skłon-ność do ciemnienia wzrasta wraz z czasem przechowywania, zwłaszcza w niskiej temperaturze
przechowywanie ziemniaków w temperaturze ok. 4-5oC
Źródło: Czerko 2016
Zaraza ziemniaka – sprawcą jest orga-nizm grzybopodobny Phytophthora infestans należący do typu Oomycota, klasy Oomyce-tes, rzędu Peronosporales i rodziny Perono-sporaceae (Marcinkowska 2010). Jest to najgroźniejsza z chorób atakujących części nadziemne i bulwy.
Straty plonu są szacowane na ok. 22% rocznie (Shaw 2001). W czasie wegetacji P. infestans rozwija się najpierw na częściach nadziemnych, natomiast do infekcji bulw dochodzi, kiedy zarodniki pływkowe spływają z wodą z części nadziemnych do gleby. Równie sprzyjający infekcji jest kontakt bulw z porażonymi częściami nadziemnymi. Stąd
też zainfekowane bulwy mogą ulec gniciu już w polu (fot. 1). Natomiast jeśli infekcja na-stąpiła w okresie wegetacji późno, to proces gnilny może rozwijać się dopiero w czasie przechowywania.
Fot. 1. Bulwy ziemniaka z objawami zarazy przed zbiorem (wszystkie zdjęcia autora)
A
B
Fot. 2AB. Zaraza ziemniaka – objawy na skórce bulw
Infekcja bulw następuje poprzez oczka, przetchlinki i niedojrzałą skórkę. Na po-wierzchni chorej bulwy tworzą się lekko wgłębione ołowianoszare (sine) plamy niere-gularnego kształtu (Wale i in. 2008, Weber 2011) – fot. 2AB. Pod tymi zmianami na
skórce na przekroju bulwy widoczne są rdzawe lub brunatne naciekowe plamy, które sięgają nieregularnie w głąb miąższu (Boro-dynko i in. 2016, Hołubowicz-Kliza 2016) – fot. 3.
Wale i inni (2008) stwierdzają, że w wa-runkach wysokiej wilgotności na bulwach porażonych przez P. infestans może pojawić się grzybnia oraz zarodniki czynnika choro-botwórczego zarazy.
Bulwy z zarazą mogą być wtórnie infeko-wane przez inne patogeny, np. grzyby z ro-dzaju Fusarium oraz bakterie z roro-dzaju Pectobacterium, powodując kilkakrotnie wyż-sze straty w przechowywanym plonie (Boro-dynko i in. 2016, Hołubowicz-Kliza 2016).
Fot. 3. Objawy zarazy w miąższu po przekrojeniu bulwy
Sucha zgnilizna – sprawcą są grzyby z rodzaju Fusarium, głównie F. sulphureum, F. coeruleum, F. sambucinum oraz F. avena-ceum (Wale i in. 2008, Hołubowicz-Kliza 2016, Rębarz 2018), stąd nazwa fuzarioza bulw lub zgnilizna fuzaryjna. Najczęściej do infekcji dochodzi jesienią podczas zbioru i przechowywania, chociaż pierwsze infekcje mogą wystąpić już latem w czasie wegetacji. Do zakażenia bulw dochodzi poprzez me-chaniczne uszkodzenia skórki (otarcia, zra-nienia, obtłuczenia) oraz uszkodzenia spo-wodowane przez patogeny innych chorób (np. zarazy). Wówczas grzyby Fusarium jako pasożyty okolicznościowe infekują wtórnie osłabione lub martwe tkanki wcześniej pora-żone przez inne patogeny.
Pierwsze objawy choroby na bulwach można zaobserwować po 4 do 5 tygodni po zbiorze (Borodynko i in. 2016, Rębarz 2018). Są to ciemnobrunatne plamy, które powięk-szają się w miarę rozwoju choroby. Jedno-cześnie miąższ zmienia konsystencję,
mięk-nie i zapada się. Skórka bulwy w miejscu infekcji marszczy się, a na jej powierzchni tworzą się koncentryczne pierścienie – fot. 4 i poduszeczki grzybni – fot. 5 (Wale i in. 2008, Borodynko i in. 2016, Hołubowicz-Kli-za 2016, Rębarz 2018).
Fot. 4. Sucha zgnilizna – tworzenie się koncentrycznych pierścieni
Fot. 5. Sucha zgnilizna – poduszeczki grzybni Fusarium spp.
Poduszeczki grzybni mogą mieć różną barwę: od białej, poprzez różową, do czer-wonej lub błękitnej (Borodynko i in. 2016). Miąższ na przekroju bulwy ma barwę jasną do beżowej. Wewnątrz gnijącego miąższu tworzą się jamy (kawerny) wypełnione rów-nież różnokolorową grzybnią: niebieskawą (F. coeruleum), czerwonawą (F. sulphureum) czy żółtą do ciemnoczerwonej (F. avena-ceum) – fot. 6. Końcowym efektem rozwoju choroby na bulwie jest jej całkowita mumifi-kacja. Bulwa swoim wyglądem przypomina wówczas wysuszoną śliwkę, a miąższ ma barwę od beżowej do brunatnej i łatwo się kruszy (Rębarz 2018) – fot. 7.
Fot. 6. Sucha zgnilizna – jamy wewnątrz gnijącego miąższu wypełnione grzybnią
Fusarium spp.
Fot. 7. Końcowy efekt fuzaryjnego gnicia – całkowicie zniszczona bulwa
Sucha zgnilizna jest groźną chorobą nie tylko okresu przechowywania. Jej szkodli-wość zaznacza się także w okresie wscho-dów, wówczas przy dużym porażeniu bulw może być przyczyną nawet do 25% ich bra-ku (Wharton i in. 2007).
Mokra zgnilizna – sprawcą są bakterie z rodzaju Pectobacterium (Pectobacterium atrosepticum i Pectobacterium carotovorum subsp. carotovorum) oraz Dickeya: Dickeya dianthicola i Dickeya solani (Lebecka 2013, Rębarz 2018). Jest to powszechnie występu-jąca choroba bakteryjna bulw w okresie przechowywania. Do infekcji może dojść jednak już w okresie wegetacji w wyniku kontaktu bulw potomnych z porażonymi sa-dzeniakami lub roślinami porażonymi bakte-riami wywołującymi czarną nóżkę. Kolejnym źródłem infekcji są rośliny z czarną nóżką, z których bakterie przedostają się do młodych bulw wiązkami przewodzącymi lub poprzez stolony. Bakterie osadzają się w
przetchlin-kach albo na powierzchni skórki. Według Kapsy (2016) infekcja może pozostawać w formie utajonej (latentnej) i ujawnić się do-piero wtedy, gdy wystąpią czynniki stresowe (uszkodzenia mechaniczne, przegrzanie bulw, nadmiar wilgoci). Do zakażenia bulw może także dojść podczas zbioru i sortowa-nia, kiedy porażone bulwy mają kontakt ze zdrowymi.
Na porażonej bulwie pojawiają się wilgot-ne plamy przypominające podsiąknięcia wo-dą (fot. 8). Brzegi plam gnilnych są wyraźnie oddzielone od zdrowej części skórki (fot. 9). Objawy najczęściej zaczynają być widoczne od przetchlinek. W miejscu infekcji tworzą się początkowo niewielkie zagłębienia (fot. 10) wypełnione śluzowatą, kremową zgniłą tkanką (Kapsa 2016).
Fot. 8. Mokra zgnilizna – plamy gnilne na powierzchni bulw
Fot. 9. Mokra zgnilizna – wyraźne ostre brzegi plamy gnilnej
Zakażone bulwy ciemnieją i gniją. Gniciu ulegają wszystkie tkanki oprócz skórki, a cały miąższ wewnątrz zamienia się w śluz bakteryjny. Degefu (2017) podaje, że w wy-niku rozpadu jednej bulwy może powstać 200 ml śluzu (fot. 11), który może doprowa-dzić do zakażenia nawet 100 kilogramów bulw. Gniciu bulw w przechowalni sprzyja wysoka temperatura przechowywania (po-wyżej 6oC), wysoka wilgotność względna
powietrza (>95%) oraz słabe przewietrzanie.
Fot. 10. Mokra zgnilizna – proces gnilny miąższu
Fot. 11. Mokra zgnilizna – miąższ wypełniony śluzem bakteryjnym
Wodna zgnilizna przyranowa – sprawcą jest kilka gatunków rodzaju Pythium, organi-zmów grzybopodobnych z typu Oomycota występujących w glebie: Pythium debary-anum, Pythium ultimum, Pythium splendens (Rębarz 2018). Sprawca zimuje w glebie w formie zarodników przetrwalnikowych (oospor) nawet przez klika lat. Wystąpieniu wodnej zgnilizny przyranowej sprzyjają dłu-gotrwałe okresy suszy przerywane obfitymi deszczami oraz zbiór niedojrzałych bulw
przy wysokiej temperaturze gleby. Rozwojo-wi infekcji sprzyjają także niewłaściwe wa-runki przechowywania (zbyt wysoka tempe-ratura i brak przewietrzania).
Choroba rozwija się tylko na bulwach. In-fekcja następuje najczęściej przez niedojrza-łą skórkę (perydermę) lub wszelkiego rodza-ju jej odgniecenia, otarcia, obicia czy uszko-dzenia mechaniczne naskórka (fot. 12).
Fot. 12. Wodna zgnilizna przyranowa – wczesne objawy
Fot. 13. Wyciek cieczy po uszkodzeniu skórki Na powierzchni skórki tworzy się nasiąk-nięta wodą szarosina plama, z której po jej przerwaniu wycieka ciecz przypominająca
wodę (fot. 13). Od tego m.in. pochodzi na-zwa choroby w odróżnieniu od mokrej zgnili-zny, której objawem jest wydzielający się po rozerwaniu skórki śluz (Osowski 2016).
Na przekroju bulwy chora tkanka jest wy-raźnie odgraniczona od zdrowej ciemną linią (fot. 14). Wewnątrz mokrej, gąbczastej i zbu-twiałej tkanki mogą się tworzyć jamy. W kon-takcie z powietrzem miąższ przekrojonej bulwy stopniowo zmienia kolor na szary, brązowy i wreszcie prawie czarny, od czasu do czasu z różowym odcieniem. Zainfeko-wana tkanka ma szary matowy kolor (fot. 15). Po zainfekowaniu, zwłaszcza w pod-wyższonej temperaturze, bulwa może cał-kowicie zgnić w ciągu kilku dni.
Fot. 14. Wodna zgnilizna przyranowa – plama gnilna; widoczna linia odgraniczająca
część zdrową od chorej
Fot. 15. Wodna zgnilizna przyranowa – plama gnilna po przekrojeniu bulwy
Zgnilizny mieszane – sprawcami są za-równo grzyby z rodzaju Fusarium, jak i bak-terie powodujące zgnilizny oraz organizm grzybopodobny P. infestans. Do rozwoju zgnilizn mieszanych dochodzi najczęściej w wyniku wtórnych infekcji bulw już zaatako-wanych przez jednego ze sprawców innym czynnikiem chorobotwórczym (fot. 16 i 17).
Fot. 16. Zgnilizny mieszane – bulwa z objawami suchej zgnilizny i zarazy ziemniaka
Rozwój zgnilizn mieszanych na bulwie jest gwałtowniejszy i powoduje wielokrotnie wyższe straty. Zapobieganie ich powstawa-niu w czasie przechowywania polega na działaniach profilaktycznych prowadzonych już na etapie sadzenia aż do zbioru (tab. 2).
Po zbiorze ważnym zabiegiem zapobiegają-cym występowaniu i rozwojowi chorób prze-chowalniczych jest właściwe przygotowanie bulw do przechowywania. Czas ten można podzielić na kilka etapów, których celem jest jak najlepsze przygotowanie bulw do długo-trwałego przechowywania (tab. 3). Podczas długotrwałego przechowywania niezwykle ważny jest też stały monitoring stanu skła-dowanego materiału oraz szybka interwencja w razie wzrostu ryzyka rozwoju jakiejkolwiek choroby.
Fot. 17. Zgnilizny mieszane – bulwy z objawami mokrej i suchej zgnilizny
Tabela 3 Warunki wymagane
podczas przygotowywania do przechowywania oraz przechowywania Etap
przechowywania
Czas
trwania Rodzaj użytkowania Temperatura (ºC)
Wilgotność powietrza (%)
I. Osuszanie 3-5 dni wszystkie kierunki 12-18 75-90
II. Dojrzewanie 10-14 dni wszystkie kierunki 12-18 90-95
III. Schładzanie 3-6 tyg. wszystkie kierunki obniżanie o 0,2-
-0,5ºC na dzień 90-95
6-7 mies. sadzeniaki 2-6
do 8 mies. jadalne 4-6
do 9 mies. przetwórstwo spoż. 6-8 IV. Długotrwałe
przechowywanie
3-8 mies. pasza, przemysł 2-4
90-95
jadalne, przetwórstwo 10 85-95
V. Przygotowanie
do użytkowania ok. 10 dni sadzeniaki 10-15* 75-80
* temperatura właściwa dla zabiegu podkiełkowywania Źródło: Czerko 2016
Literatura
Choroby powodowane przez czynniki infekcyjne. 2016. [W:] Poradnik sygnalizatora ochrony ziemniaka. Oprac. zbior. pod red. red. A. Wójtowicza i M. Mrów-czyńskiego. IOR-PIB Poznań: 8-90; 2. Czerko Z. 2016. Technika i technologia przechowywania ziemniaków. Monogr. Rozpr. Nauk. 50. IHAR-PIB Radzików: 7-8; 3. Degefu Y. 2017. Dickeya and Pectobacterium spe-cies: consistent threats to potato production in Europe. https://www.researchgate. net/...Pectobacterium... Europe/.../Yeshitil... 4. Hołubowicz-Kliza G. 2016. Choroby roślin okopowych. [W:] Rolniczy atlas chorób. IUNG-PIB Puławy: 149-240; 5. Kapsa J. 2016. Katalog chorób – Mokra zgnilizna bulw http://ziemniak-bonin.pl/ pl/katalogi; 6. Lebecka R. 2013. Bakterie Dickeya spp. – nowe zagrożenie w uprawie ziemniaka. – Ziemn. Pol. 3: 6-10; 7. Marcinkowska J. 2010. Oznaczanie rodza-jów ważnych organizmów fitopatologicznych (Fungi, Oomycota, Plasmodiophorida). Wyd. SGGW Warsza-wa: 216 s.; 8. Nowacki W., Oleksiak T. 2017. Produk-
cja ziemniaków w Polsce. [W:] Rynek Ziemniaka 44. Listopad 2017 (red. W. Dzwonkowski). IRiGŻ-PIB Warszawa: 12-20; 9. Osowski J. 2016. Katalog cho-rób – Wodnista zgnilizna przyranowa. http://ziemniak-bonin.pl/pl/katalogi; 10. Rębarz K. 2018. Choroby grzybowe. [W:] Ziemniak. Identyfikacja agrofagów oraz niedoborów pokarmowych. AgroProfil Poznań: 128- -168; 11. Shaw D. 2001. Late Blight: An Overview: Late Blight Disease of Potato – an evolving problem. School Biol. Sci. Univ. of Wales, Angor; 12. Wale S., Platt H. W., Cattlin N. 2008. Fungal and fungal like diseases. [W:] Diseases, pests and disorders of pota-toes. Manson Publish. Ltd: 28-70; 13. Weber Z. 2011. Choroby roślin powodowane przez lęgniowce. [W:] Fitopatologia. T. 2. Choroby roślin uprawnych. Red. nauk. S. Kryczyński, Z. Weber. PWRiL Poznań: 233- -237; 14. Wharton F., Hammerschmidt R., Kirk W. 2007. Fusarium dry rot. – Extension Bull. E-2992 http://msue.anr.msu.edu/uploads/ files/fusarium-dry-rot-bulletin.pdf
