Rola i znaczenie geologii dla rozwoju przemysłów ceramicznych w Polsce

(1)

Nunter 11 (140} LISTOPAD 1964

ZBIGNIEW TOKARSKI Akademia Górniczo-Hutnicza

ROLA I ZNACZENIE GEOLOGII DLA ROZWOJU PRZEMYSLOW CERAMICZNYCH

W POLSCE

POTRZEBY surowcowe różnych dziedzin przemysłu

ceramicznego oraz aktualny stan rozpoznania krajo-wej bazy surowookrajo-wej wytyczają kierunki i zakres dal-szych prac geologicznych. Możliwie zatem dokładne

sprecyzowanie zadań dla geologów powinno wynikać

z analizy szeregu czynników, a więc obecnego stanu i tendencji rozwojowych przemysłu, możliwości su-rowcowych kraju, a także potencjału państwowej służ:by geologicznej.

W Polsce wytwarzamy obecnie w ·poważnych iloś

ciach poreelanę, porcelit, fajans, materiały'

ognio-trwałe, wyroby kamionkowe, kaflarskie, ceglarskie, termoizolacyjne, uruchamiamy ,produkcję sztucznych kruszyw ceramicznych. Lącznie wytwarzamy ponad 12 mln t wymienionych odmian materiałów, co stawia

przemysł ceramiczny ilościowo na jednym z czoło

wych miejsc w kraj u. Blisko 1500 fabryk i zakładów

omawianej branży zatrudnia ok. 100 000 pracowników, w tym kilka tysięcy inżynierów i techników. Flanuje

się powa2ny wzrost produkcji prawie WISZystkich asortymentów materiałów do 1980 r., w tym

materia-łów kamionkowych - prawi~! 6-krotny, a sztucznych kruszyw - wielokrotny ..

·Rodzaj i wielkość obecnej produkcji różnych

prze-mysłów ceramicznych jest wynikiem warunków, które

decydowały również o rejonizacji poszczególnych za~ kładów. Omawiane gałęzie przemysłu pracują w opąr

ciu o różne surowce krajowe i tylko w niedużym za-kresie korzystają z importowanych.

Spośród surowców potrzebnych do wytwarzania poszczególnych asortymentów ·ceramicznych materia~ łów licznie występują u nas różne utwory ilaste, a więc "glinki" tzw. ceramiczne, iły kamion·kowe i ogniotrwałe, w różnych odmianach i o różnej

przy-datności, następnie iły i gliny kaflarskie . oraz surowce klinkierowe. Ostatnie odkrycia oraz rozpoznania geolo-giczne uprawniają do stwierdzenia, że w zakresie su-rowców ilastych w zasadzie możemy liczyć na pełne

pokrycie potrzeb z własnych złóż, co jednak wymagać będzie dopracowania metod WZJbogacania niektórych surowców, przede wszystkim kaolinów, wprowadzenia w szerszym zakresie eksploatacji selektywnej, budowy i uruchomienia, oprócz nowych kqpalń, również

za-kładów wzbogacania, co z kolei wymagać !będzie od-powiednich nakładów i czasu.

Kaoliny znane są w wielu rejonach •Dolnego śląska

(w olrolicach Jawora, Świdnicy, w obrębie masywu granitowego Strzegom - Sobótka, w Górach Izerskicł).

itd.). Występują one przeważnie na zboczaCh WYPię trzeń tych skał w formie złóż o miąższości niekiedy

dochodzącej do 40 m. Złoża dolnośląskich kaolinów o zasobach :nawet do kilku dziesiątków milioi).ÓW ton

dotychczas - oprócz jedynego w Zarowie - nie są

jeszeze zagospodarowane.

Zasoby <bilansowe znanych złóż kaolinów wynoszą

ok. 100 mln t, z czego rocznie dobywamy trzydzieści

kilka tysięcy ton dla potrzeb przemysłu materiałów ogniotrwałych. Kaolin pławiony w calości importuje-my (ponad 80 000

rt

~e) i dopiero od przyszłego

roku część potrzeb w tym zakresie będziemy pokrywać

z plawiw:ni (szlamowni) uruchamianej w Zebrzydo-wej koło Bolesławca

Interesujące wyniki prac z ostatniego okresu za-równo ze Stacji Dolnośląskiej IG (stwierdzenie i udo-kumentowanie dużego złoża w rejon4e Roztoka

-Dz:ierżlków k. JaJWora), jaik i w zakresie badań nad wzbogacaniem oraz odżelazianiem kaolinów - Insty-tutu Przemysłu Szkła i Ceramiki, a ostatnio i In-stytutu Geologicznego pozwolą na szerokie wykorzy-stanie tego cennego surow~.

Wartościowe odmiany iłów ogniotrwałych d kamion-kowych znane są w rejonie strzegomskim (Jaroszów, Rusko, Lusina), zasobnym w bogate złoża iłów

mio-ceńskio~;h oraz w obszarze rozciągającym się na N od Gór świętokrzyskich (okolice Zarnowa, Opoczna, Przy~

suchy, Wąchocka) i koło Suchedniowa - Kielc (Bara-nów, Kajetanów), gdzie pokładowo zalegają ilaste otwory liasu. Jedne i drugie, różniące się zarówno

plastycznośc'ią - po zarobieniu wodą, jak i ·

tempera-tu•rą spiekania d topnieJ'lli.a są wykorzystywane do róż

nych celów i w zasadzie pokrywają większość

po-trzeb ceramiłci na ten rodzaj surowca.

· Cennym surowcem do produkcji wyrobów szamoto-wych są również śródwęglowe lupki ilaste (kaT-boń

skie) występujące na Dolnym śląsku w okolicach No-wej Rudy - Słupca [ Wałbrzycha, jak również na Górnym śląsku w rejonie jaworznicko-mikołowskim,

obok Lędzin i w innych punktach. Przeważnie

wy-magają one jednak dokładnego sortowania dla odżela

ziania, dają jednak po odpowiedniej przeróbce i wy-paleniu wysokogatunlrowy material o zawartości po;, wyżej 40%, a nawet 46% tlenku glinu.

Lączne zasoby łupków oraż iłów ogniotrwałych [ ka-mionkowych sięgają 1,8 mld t. Połowa z nich stanowi

podstawę surowcową przemysłu materiałów

ognio-trwałych {wytww:zającego materiały szamotowe),

da-lej kamionkowego oraz w pewnym zakresie poreela~

nowego i. fajansowego (produkującego suimotowe osło

ny ogniotrwałe). Ich roczne wydobycie przekracza już

milion

tori,

przy czym około dwie trzecie ·wydobywane

są odkrywkowo w okolicach Strzegomia, dnne pod-ziemnie .(kopalnie: "Anna" i "Bolko" k. Bolesławca,

"Mroezków - Rozwady", "Zarnów" k. Opoczna, "Ja-kubów" k. Przysuchy, i inne).

(2)

Surowce ilaste ceramiki budowlanej, przynaleime

do kilkunastu okresów i pięter geologicznych,

roz-miesz,czone są w różnych rejonach kraju.

W Karpatach spotykamy gliny Zwietrzelinowe

zbo-czowe oraz iłołupki fliszowe. W obszarze

podkarpac-kim występują w pokaźnych ilościach iły mioceńskie

pochodzenia morskiego, z poźytkiem wykorzystywane

do produkcji różnych asortymentów materiałów

za-równo pełnych, jak i cienkościennych, oraz lessy

przy-datne do produkcji cegły pełnej i klinkieru drogowego.

W obszarze śląsko-knikowskim pospoNcie występują

iłołupki śródwęglowe, iły mioceńskie i lessy,

nato-miast bardziej na N, kolo Częstochowy - zażelazione

Hy jurajslcie. W rejonie Gór świętokrzyskich znane są

iły kajprowe i liasowe, a także gliny zwalowe oraz

lessy. W północnych ob.s>zarach Polski, na n1żu, licznie

występują gliny zwałowe oraz różne iły zastoiskowe, a także plastyczne iły plioceńskie. Obszar dolnośląski

zasobny jest przede wszystkim w iły trzeciorzędowe

(mioceńsroie lądowe), natomiast w okolicach

S2lCze-cina spotykamy oligoceńskie Hy ·septariowe. Najw1ęk

szy udział w wykorzystaniu przypada na różne iły

i gliny trzecio- oraz czwartorzędowe, spośród rotórych

7.a najbardziej wartościowe uehodzą iły mioceńskie

lądowe oraz większość plioceńskQch. Te ostatnie

stoso-wane są do wytwarzan1a różnych materiałów

elewa-cyjnych i cienkościennych. Łączne roczne wydobycie

surowców ceglarskich przekracza u nas 8 mln ma. Niektóre ze wspomnianych surowców ilastych, np.

niektóre iłołupki, iły oligoceńskie septariowe oraz

za-stoiskowe mogą być stosowane do produkcji

sztuez-nych kruszyw ceramiczsztuez-nych.

Do surowców krzemionkowych wykorzystywanych

przez .przemysły ceramiczne należą: kwarc, kwarcyty,

poiaskowce skwarcytyzowane, piaskowce, lupki

krze-mionkowe, skały krzemionkowe, ziemia okrzemkowa,

diatomity, piaski, przy czym wymagania dotyczące ich

własności (np. zawartości Si02, Fe203, umarnienia)

zależą od przeznaczenia surowca. Wszystkie one wystę

pują w kraju, z różnych jednak powodów pokrycie

potrzeb przemysłu nie jest nadal zadawalające.

Kwarc krystaHczny stwierdzono u nas w kilku

miejscach na Dolnym śląsku. W okolicy Rozdroża

Izerskiego obok Szklarskiej Poręby kwarc występuje

żyłowo, w stosunkowo duźych ilościach. Jest on na

ogól biały, charaJderystyczny wysokim stopniem

czy-sto6ci, dlatego podczas ogrzewanQa przeobraża się

bardzo wolno. Przeciętny skład chemiczny tego

kwar-cu o porowatoś·ci około 0,3% jest korzystny: :zawartość

SiO~ wynosi ok. 99,6%, Al203 - 0,05% i Fe203 - około

0,1

%,

a nawet mniej. Podobny surowiec stwierdzono

także kilka kilometrów na N od ;releniej Góry, w

miejscowości Kopaniec. Kwarc występuje również

w okolicach Strzelina żyłowo lub w postaci

niewiel-kich skupień kryształów górski.ch, w wypełnionych

kaoHn.em szczelinach i lkawerna~ch występują złoża

łupków kirzemionkowych ("kwarcytowych"), a także

w gran:i.tach masywu strze.gomSI~iego.. gdzie naJpOty\ka

się pojedyncze duże kryształy. barwy c.z:arnej. Su["o()w:iec

ten eksploatowany jest obecrue tylko w Rozdrożu

l:zersik.im i wykorzys1ywany · częśc:ioWIO w produkcji

ceramQkń· szlachetnej. Zasoby omawinnego złoża

wy-noszą ok. 2,5 mln t, a wydobycie voczne nie przekiraJCza

40 000 t.

Kwarcyty i .pia1skowce kwarcytowe stosowane do

wytwarzania krzemionkowych wyrobów ogniotrwałych,

.znane są w różnych rejonach kraju. Skaly, bardziej

poozukiwane przez przemysł, tzw. ·kwla:rcyty

cemen-towe przez wiele lat dootarczano ze złóż mioceńskich

stwierdzionych w okolicach Bolesławca, Lwówka

-Lubania. Większość tych złóż już wyeksploatowano

i według obecnego stopnia rozeznania nie należy

liczyć tam na stwierdzenie nowych interesujących

złóż. Dysponujemy natomiast bardzo dużymi ilościami

dewońskkh i kambryjskich piaskowców

kwarcyto-wych krystalicznych w Górach świętokrzyskich, mogą

cych zaspokoić znocz.ną część potrzeb przemysłu

ma-teriałów ogniotrwałych. Lącznie zasolby kwarcytów

i piaskowców kwarcytowych ogniotrwałych, ·w tym

w większości krystalicznych sięgają 11 mln t,

nato-miast ehakedonitów mogący.ch rówmez służyć do

wytwarzania niektórych odmian .krzem1onkowych

ma-teriałów ogniotrwałych - 26 mln t. Wydobycie

kwar-cy1ów .obecnie wynosi ok. 70 000 t rocznie.

Czyste piaski kwarcowe, nadające s<ię i używane do

produk;cji porcelany i fajansu, a także szkła, występują

na Dolnym śląsku w okolicach Bolesławca, w Polsce

środkowej (Biała Góra i inne koło Tomaszowa

Mazo-wieckiego, Koszary koło Ostrowca świętokrzyskiego)

oraz na Lubelszczyźnie (w okolicach Rejowca). Są to

w większości piaski trzeciorzędowe i kredowe,

ostro-k~awędziiste, o dość równomiernym uzia["nieni.u i

nis-kiej zawartości związków żelaza. (Fe,03

<

0,1 %).

Prócz wymienionych posiadamy również rorzmaite

inne skały krzemionkowe, mogące znaleźć zastosowanie

w przemyśle ceramicznym, jak np. skały .chalcedonowe

jurajskie (lnowłódź - Nowe Miasto), łupki

krzemion-kowe (,;kwarcytowe") wys.tępujące w Jegłowej obok

Strzelina i tworzące unikalne złoże, a także pylaste

skały krzemionkowe znane nad środkową Wisłą oraz na Lubels2lCzyźnie jako tzw. opoka lekka ("mułek krze-mionkowy").

Skały skaleniowe, wprowadzone do mas

porcelano-wych i kamionkoporcelano-wych dla ZJWi.ększenlia ich zwa·rtośc:i

po wypaleniu, najchętniej stosujemy pod posta.cią

gli-nokrzemianów potasu, zawierających zwykle mniejsze

lub większe ilości związków sodowych lub

wa.pnio-wy·ch. W Polsce znarrny surowce zaoobne w skaleń,

wy-stępujące na Dolnym Śląsku oraz w okolicy

Krzeszo-wirc. Na DoLnym Śląsku eksplo()<M'\lljemy naJra-zie tylko

złoże ·częściowo skaolinizowanego granitu w Strzeblo

-wie. Skala ta zawiera przeciętnie 60% skalenia i do

0,6% tlentków żelaza.. SUII"Ow1ec przesorbowany i

roz-drobniony stanowoi dobry maJterial dla przemysłu

cera-micznego. Ponadto w miejsoowo&ci Kotlina obok

śW:ieradowa Zdroju występuje skala skł,adem

chemicz-nym d mineralchemicz-nym podobna do strzeblawskiiej,

zawie-rająca nieco więcej tlenku sodu. Jej j-allrość i zasoby

mogą bvdzić zain.teresowarne pr:zemysłu. Również w

01kio1icy Jegłowej w odległości oik. 2 km od kopal111:i

łupku acr-:remionikowego ("kware}"l;owego") występuje

skala skalenjowa w furmie źyl aplitowych dużych

T'orz-mia~rów. Składają s.ię na nJą głównie sikalenie

potaso-wo-sodowe, kwarc oraz sery.cyt. Zawartość tlenków

żelaza jest w n.iej zmienna {od 0,2' do 0,8%, a nawet

3% ). Zasoby surowca w obu wyrmienionych zloża-ch są

.:zma.czne (w Kotlinde ponad 1,5 mln, w Jeglowej

2,5 mln t). Opracowan.ie właściwego sposobu -ucr-abian.ia

i wzbogacan.ia powinno pozwoLić na wykorzystanie

tych in<teresujących surowców. '

Inny rodzaj, przydatnego do wymienionych potrzeb

surowca, stanowi trachit potasowy występujący w

Siedlcu obok Krzeszowic, będący przeobrażoną skalą

wylewną barwy białej lub kremowej, zawierającą ok.

40% skalenia. Czystość tego surowca jest jednak

nie-równomierna: przy zawartości na ogół 6-8,5% K:O

ilość .tlen!ków żela-za. waha się od 0,5 do pomad 2%.

Potrzeby krajowe w zakresie surowców skaleniowych

są w ok. 70% pokrywane ze złóż krajowych, a ok: 30%

importuje się.

Prócz wymienionych trzech podstawowych grup

su-rowców {ilastych, krzemionkowych i skaleniowych)

posiadamy w· ·kraju duże ilości wapieni, dol':!mitów i

magnezytów, które zależnie od składu chemiczneg·o

ma-ją różne zastosowanie i pokrywają nieduże potrzeby ceramiki na tego rodzaju surowce. Nie dOltyczy to

tyl-ko krajowych skał bogatych w tlenek magnezu,

po-trzebnych na zasadowe wyroby ogniotrwałe, których

jakość nie sprzyja szerszemu ich wykorzystaniu w tym

zakresie. Należy tu podkreślić, iż import klinkieru

ma-gnezytowego dla hutnictwa, jak i magnezytu kaustycz-nego. dla budownictwa -wyraża się rocznie ilością ok,

110 000 t, wartości ponad 26 mln zl dewiZIOWY·Ch.

Wiel-kości dotyczące wykorzys•tania omówiooy.ch

su-rowców z podaniem źródła ich pokrycia, zasobów

kra-jowych, wielkości wydobycia itp. zes<tawiono w tabeli,

w

której pewne wartości należy jednak traktować

tylko jako przybliżone.

Z danych zestawionych· w tabeli wynika, że łączne

(3)

bANE DOTYCZĄCE BAZY SUROWCOWEj PitZEMYSLU CERAMICZNEGO* Roczne za- Zasoby bllan- Zasoby

potrzebowa- sowe ogółem udo ku-

Wydoby-l

_Rodzaj_surowca nie (udokument., mentowa- cle _Import _Eksport Użytkow.nik głów n:,. w tys. ton za rejestr, ne bllan- 1962 r. ₁₉₆₂_r. ₁₉₆₂_r. (bran:i.a przybliżona,

szacunkowe) sowo (około) ilość zakładów)

19&2

l

1963 1. I. 1964 r. 1.1.1963 r.

llast·e!

kaolin 36 109 100 mln t 56 mln t 36 tys. t

-

przemysł materiałów o

g-kaolin pławlony 80 100

-

- 80 tys. t - przemysł nictrwałych _{porcelany l fa-}(ok. 15)

iły ("g li n ki") biało wy pa- _{jansu (ok.}₃₀₎

łające się 67 no 1,4

..

" 1,4 " " 67 " " - -glinki kamionkowe 173 240 937

" " 931 " " 173 " "

-

- prze~ysł k;~lonki

"

(w tym kop. Turów) (900 _{" "} (900 _" ")

-

- - (ok. 1.2)

iły ogniotrwałe 870 980 865

" " 856 " _" 9CO _" " 3,7

..

" 64 tys. t .przemysł materiałów o

g-w tym: nictrwałych (ok. 15)

z rejonu Strzegomskiego

-

87 _" _" 80

" " 700 _" _"

-

-z Folski środkowej

--

-

27 _"

" 25 " " 200 " "

-

-łupki ogniotrwałe _prażone 106 25 _" _" 4

" " 200 " " 0,1 " ., praż. 26 " "

105 tys. t "

iły i gliny ceglarskie - - 1800 mln m' 610 mln m' 8000 tys. m'

-

- ,przemysł ceramiki c

zer-w tym: plioceńskie (pstre)

-

50 _" " mioceńskie

-

- - 170 " " zastoiskowe - -

-

90 " " Krzemionkowe: kwarc 23 43 4,5 mln t 2,5 mln t ~warcyty, plaskowce kwarcytOIWe, chałce-don! t 110 125 37 " " 37 plaski c:~:yste

-

- 33 _" _" 31 skaleniowe 38 56 7 _" " 1,4 1 magnezyty SUJIII40 52 10,5 _" " 3 praż. 96 160 -razem (bez sur. cegl.) ₁₆₃₈ ₂₀₈₁

(129%)

• Dane przybliżone.

różne surowce - poza glinami ceglarskimi wynosi

obecnie O'k. 1,6 mln t. llooć tę w ok. 88% (tuna:Wwo)

pokrywamy ze źródeł krajowych, natomiast w ak. 12.'%

- drogą kosztownego importu. I tak w 1963 r. impor-towano:

klinkieru magnezytowego

kaolinu pławionego

magnezy,tu kausty.cznego skalenia

kwarcu ·krystalicznego

kwarcu ceramicznego

100 ooo t (a 244) Zl 24 400 ooo zł dew.

85 OOl t (a 123) za 10 520 ooo zł dew. 10 ooo t (a 202) za 2 020 ooo zł dew.

8 300 t (a 92) za 767 ooo zł dew.

6 ooo t (a 150) za. 900 ono zł dew.

500 t (a 50) za 250 ooo zł dew.

zatem łącznie 200 aro t surowców za 38 857 000 zl de.w.

eksportowano 15 000 t łupku ogn. prażonego 40 oco .t ogn. iłów palonych

17 OOJ t ogn. iłów surowych

r.e.zem 72 000 t SUI'lOIWCÓW natomias·t: (a 69 ) Z l 1 036 ooo zł dew. (a 40 ) za· 1 600 ooo zł dew. (a 31,5) za 536 ooo zł de.w. za 3 172 000 zł dew. co razem pokryło zaledwie lflO wa.rtości importu ~u.rowców

ceram'i.cznych.

Należy obiektywnie stwierdzić, że powody tak~ej

sytuacji w odniesieniu ·do jednych surowców można

wytłumaczyć bądź nieodpowJedndą ich jakością, bądź

też bralkiero właśdwej ekonomicznej merody

!Przero-bu, a także dużymi ewentualnymi nakładami

inwe-stycyjnymi, eo dotyczy np. surowców magnezowych.

Natomiast względnie wysoki import innych surowców

(kaolinu pławionego, kwarcu i skalenia) w wysokim

stopniu jest spowodowany dużym opóźnieniem

zarów-no geologicznych ,prac poszukiwawczych i

naukowo--badawczych, jatk d bardzo .powolną budową jedynej

nowej plawiarni (szlamowni).

Konfrontując obecny stan przemysłu ceramicznego

w Polsce i jego potrzeby surowoowe oraz tendencje

rozwojowe z aktualnym rozeznaniem krajowej bazy

surowcowej :tak pod względem jakości, jak i ilości

do-stępnyeh suroweów - można dokonać oceny celo-" "

..

" " " " " won ej (ok. 111)0) 1000 " " - -1500 " " -

-2000 " " -

-36 tys, t 0,2 tys. t - przemysł porcelanowy

65

" " 3,7 " "

-

przemysł _nlotrwałychmateriałów o

g-460

" "

-

-28 _"

" 10,8 "

..

-

przemysł _{jan su} porcelany l

fa-45

" " sur. 7 "

-

przemysł materiałów

og-ni o trwałych

praż 85 "

-wości i skuteczności dotychczasowych poczynań, jak również nakreślić kieruniki działania na najbliższe

lata, zmierzające nie tylko do pełnego pokrycia

kra-jowego zapotrzebowania ze źródeł własnych, lecz

tak-że do uruchomienia lub roZISzerzenia eksportu. Moż

na również zaproponować najbardziej właściwe

kie-runki rozwoju przemysłu na podstawie krajowych

surowców.

Pod względem wielkości zasobów poszczególnych

surowców sytuacja przedstawia się raczej korzystnie,

gdyż zasoby przeważnie wielokrotnie przeikraczają kilkudziesięcioletnie aktualnie znane zapotrzebowanie

przemysłu, co dotyczy np. kaolinu, iłów

ogniotrwa-łych i kamionkowych, łupków ogniotrwałych, iłów i

glin ceglarskich. Podobnie przedstawia się sprawa w

odniesieniu do surowców skaleniowych oraz

nie-których surowców krzemiOIIlkowych (kwarcu,

pias-ków). Jedynie iłów ("glinek")· białowypalających się,

ilów ogniotrwałych o podwyższonej zawartości tlenku

gLinu (36% Al203), wysokojakościowych krwareytów

oraz magnezytów posiadamy niewiele, co . jednak nie

wyklucza możliwości zastąpienia ich innym równie

wartościowym surowcem (kaolinem, kwarcem,

.tlen-kiem magnezu z przeróbki chemicznej takich skal,

ja•k: serpentynity, dolomity, sole

potasowo-magneto-we). ·

Jakość krajowych suroweów, jaikkolwiek z.różnico

wana nawet w poszczególnych złożach, nie odbiega

na ogól od jakości podobnych surowców z pożytkiem

wykorzystywanych w innych krajach. Dla przykładu

wymienię niektóre spośród nich, ze względu na nie-właściwą ocenę suroweów krajowych i w

konsek-wencji uporczywą dążmość do zastępowania ich

im-portowymi.

Rozmaite są wymagania jakościowe na kaolin pła

wiony, wylkorzystywany nie ty:J.ko w cerallll.ice. Moż

na stwierdzić, na podstawie posiadanych przez różne

(4)

(tonażo-wo) masie surowca kaolinowego pokaźna część (w

złożu Rostoka-Dzierżków, żarów), przekraczająca na-wet 30%, przypada na materiał zawierający powyżej

50% substaJncji kaolinitowej, o małej zawartości tlen-ków żelaza i tytanu. Niemniej mżąca jest ndechęć lub brak zainteresowania dla uruchamiania wydoby-cia i przeróbki, maskowana negatywną oceną krajo -wego surowca. Zapomina się, że w złoilach nie znaj-dziemy kaolinów pławionych o wskaźnikach jakoś ciowyrch, odpowiadających poS7JCzególnym uży.lJkow

nikom, że należy myśleć •i o selektywnej eksploatacji, o dostosowanym do własności surowca sposobie wzbo-gacania, co niewątpliwie pozwoli na pmwidłowe

roz-wiązanie za.ga.dnienia. Jest chyba jasne, że coroczny

wydatek na import rzędu 10 mln zł dew., oclipowia-dający ponad 100 mln zł obiegowych, w skali 10 lat stanowi pozycję, która z nadwyżką pokryje badania, studia, projektowanie i budowę zakładu. Dodatko-wym argumentem mogą być liczne nowe miejsca .pra-cy, aktywizacja słabo zagoopodarowanych rejonów itp.

W zakresie surowców ilastych napotykano również "trudności" na odcinku surowców dla celów specjal-nych, np. w przemyśle ceramicznym oraz materiałów ogniotrwałych. Dotyczyło to np. iłów typu czasow-jarskich oraz innych, IJiP. biało WYJPalających się. Wy-daje mi się, że zastosowan-ie właściwych wskaźników technicznych w górnictwie ceramicznym (ta•k w od-niesieniu do zadań, jak i wynagrodzeń) ułatwiłoby se-lektywne wydobywanie w. qkolicach P·rzysuchy

wyso-kojakościowych glinek, nie ustępujących

czasowjar-skim, w ilościach potrzebnych ceramice szlachetnej. Podobne uwaga .można by odnieść do kwarcu i surow-ców skaleniowych, które wymagają właściwego zajęcia

się nimi i opracowania.

Ogólnie można stwierdzić, że prawdopodobnie przez nieporozumienie kryteria jakościowe, dotyczące su-rowców wykorzys·tywanych przez od!biorcę, przymierza się do wszystkich surowców w złożach, zapominając o możliwości i celowości stosowania zabiegów i czyn-ności już od dawna znanych w świecie, które umożli wiają wydzielenie produktu w pełni przydatnego do wytwarzania różnych materiałów. W odnies1eniu do jednych surowców może się to sprowadzać do np. sortowania, selektywnego wybierania, mycia, zaś w odniesieniu do inych zabiegów bardziej złożonych, a więc pławienia, dokładnego rozdraibnianlia i wzboga-cania metodą flotacji, elektromagnetyczną itp.

Jasne jest, że tylko niektóre surowce bezpośrednio w złożu i po wydobyciu odpowiadają wymaganiom odbiorcy, natomiast liczne muszą być poddane właś ciwej obróbce, która wielokrotnie się opła.ca.

Dokonując oceny krajowej bazy surowcowej prze-mysłów ceramicznych oraz formułując różne stwier-: dzenia, w wie'lu przypadkach jeszcze dyskusyjne, na-leży podkreślić celowość oparcia produkcji przede wszystkim na surowcach, których złoża są duże i moż liwie jednorodne. Zagospodarowanie takich złóż o znacznych zasobach umożliwia regulowanie sposobu i wielkość wydobycia, eksploatację określonych su-rowców potrzebnych w danym okresie oraz zapew-nia wieloletnie dostawy surowców o wskaźnikach

pra-wie identycznych, co zawsze jest korzystne dla użyt kownika. Można to odnieść nie tylko do branż ko-rzystających z· surowców wyżej wartościowych, lecz ta.kże do ceramiki czerwonej, której unowocześnie nie - prowadzone konsekwentnie od kilku lat· -

wy-raża się· m. in . .przechodzeniem na nowe asortymenty

materiałów cienkościennych, w'del'kowymiarowych. Wydaje się celowe uwzględnienie w pl·anach perspek-tywicznych tej branży oparcie się w większym za-kresie na surowcach najlepszych, o dużych zasobach, a więc na iłach mioceńskich, plioceńskich i w roz-sądnym zakresie na iłach zastoiskowych.

Na tle przedstawionej oceny oraz poglądów można ogólnie stwierdzić, że istnieje w zasadzie pełna moż

liwość pokrycia ze złóż własnych całego

zapotrzebo-wania przemysłów ceramicznych w Polsce na surowce podstawowe, tj. ilaste, krzemionkowe i skaleniowe. Dla urzeczywistnienia jednak tego należy w pderwszej kollejności udokumentować w kategoriiach

rozpozna-nia, upoważniających do działalności inwestycyjnej, te surowce, których złoża wymagają zagospodarowa-nia i są importowane. Dotyczy to przede wszystkim kaolinów, kwarcu i surowców skaleniowych stwier-dzonych na Dolnym Sląsku. Należy również intensyw-nlie poszukiwać złóż glin iłów ogniotrwałych o pod-wyżsZ<>nej zawartości tleniku glinu oraz iłów ("glinek")· biało WYJPalających się. Powyższe zadania powinny znaleźć właściwe odbicie w plana~h .państwowej służ

by geologicznej, a więc Centrallnego Urzędu Geologii,

jalk i zadnteresowanych resortów gospodarczych, tj.

Ministerstwa Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych oraz Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego. W drugiej kolejności bądź prawie równolegle z ba-daniami geologicznymi należy prowadzić intensywne studia, badanda i próby, dotyczące wzbogacania niie-których surowców krajowych, przede wszystkim kao-linu z dużego złoża w Roztoce-Dzierżkowie koło Ja-wora oraz skalenia z Kotliny i Jegłowej. Poważne za -dania na tym odcinku .przypadną niewąt,pliwie In-stytutowi Przemysłu Ceramilki i Szkła, który dyspo-nuje już odpowiednim wyposażeniem oraz ka.drą wy-sokokwa11fikowanych pracowni'ków, mającą na swym koncie szereg ciekawych Q.pracowań z omawianeg·~

zakresu. Pornocne tu mogą .być także różne placówki naukowe w sZJkołach wyższych, np. w Folitechnice Warszawskiej, Aikademii Górniczo-Hutniczej.

Stwierdzić można, że systematyczna działalność geologiczno-poszUikiwawcza i rozpoznawcza prowadzo-na w latach 1956-1963, a wyrażająca się przerobem ok. 150 mln zł; metrażem wierceń oraz robót górni-czych rzędu - 170 000 m, przyniosła nie tyl•ko nowe

złoża szeregu surowców, lecz ta.kże opracowanie ponad 400 dokumentacji, w tym ok. 350 dokumenta.cjii surow-ców ceramiki budowlanej o łącznych zasobach po-przednio przeze mnie podanych.

Ze złóż nowo odkcytych można wymienić kadlńny

w Rostoce - DzieriJkowie, duże złoża iłów

ogniotrwa-łych mioceńskich w rejonde Strzegomia, interesujące

złoże iłów ogniotrwałych w Okolicach Qpoczna i Przy-suchy (Mroczków, Ja.kubów, Borkowi.ce, Zawada,

Ha-mernia i inne) w północno-zachodnim obrzeżeniu Gór

Swiętokrzyskich. Do nowo odkrytych złóż surowców

można również zaliczyć złoże kwarcu w Rmdrożu Izerskim i w Kopańcu koło Jeleniej Góry, a także skały SikaJleniowe w Kotlinie oraz Jegłowej.

Obecnie prowadzone są oraz zaplanowane na

naj-bliższe lata w ramach prac Insty'butu Geo'logicznego dokumentowania niektórych zlóż. W roku bieżącym

otrzymamy dolkumentację dużego zloża kaolinu, w niedalek'iej przyszłości - złoże surowca skaleniowego. W okresie 1964-1967 CUG w zakresie tych dwu su-rowców odwie.rct pona.d 18 000 mb i wykona dodat-kowo prace o łącznym koszcie olk. 25 mln zł. Efektem tych pra.c ma być udokumentowanie w kat. C2

mi-ndmum 5 mln t kaolinu oraz 2 mln t surowców ska-lemiowych. Również resortowe służby geolog·iczne

przewidują odpowiednie prace na najbliższe lata

•które zamykają się łącznym przerobem ponad 60 ml~ zł, w okresie 1964-1970 r.

Przedstawione wartości uwzględniają pewną inten-syfikację od 1964 r. w porównaniu z Okresami ubieg-łymi i zostały ujęte w pierwszym rzucie PJ.anu gospo-darczego na nadchodzący okres.

. Na zakończen~e wypada stwierdzić, że udział

kosz-tów prac geologicznych oraz naukowo-badawczych, związanych z opracowaniem technologii przerobu lub wz.boga~ania surowców wynosi u nas .przeciętnie 2-5% nakładów potrzebnych na budowę kopalni i za-kładu przeróbczego, są zatem niewielkiie. Dane prze-ciętne z ubiegłych lat wykazują, że koszt udolkumel)-towania surowców ceramicznych kształtował się na poziomie:

l t kwarcytu (kat. A

+

B

+

C1) = 5,6 zł

l t gliny ogn. (kat. A

+

B

+

C1) = 2,6 zł

l m3 _{gliny cegl. (}_k_at_._A

+

_B

+

_C₁₎₌_0,1 zł

Przeciętne koszty udokumentowania złóż o zasobach rzędu 2-3 mln t wyrażaJy się zatem kwotą 200 000 do l 400 000 zł.

(5)

Wypada mi również przypomnieć pogląd

powszech-nie znany, że tylko bliska, ścisła wspóŁpraca geologa,

technologa, a także i .projektanta może przyczynić się do najbardziej racjonalnego postawienia zadania

in-westycyjnego, które w każdym przypadku powinno

przewidywać możliwie wszechstronne

wykorzystywa-nie surowca, uzyskiwawykorzystywa-nie gatunków jakością

od,po-wiadają{!ych przeznaaeniu, a w.reszcie - dobre efekty

ekonomiczne.

SUMMARY

The results of an analysis of the present state and

of development trends of the ceramie industries are,

in comparisian with the degree of knowledge of the

country's resources of minerał raw materials, a basis

to determine .purposes for geological and technological

research works. At present, the ceramie industries

in Foland proctuce several times more goods tham

before the war. A considerable development of those

industries is foreseen and increase in as~or~m<;nt i::;

being planned.

The author gives information on the resources and

output of kaolins, fi re days and fi re shales,. stonewa:re

cla.ys, clays and loams for production of building

elements, quartz, quartzit€15, quartz sands, magnesites

a.o., and determines how and why the proper

resear-ches should be made. He sees great perspectives

of these researches and .possibili ties of decreasing

costs in carrying .out the research works. The positive

results of these research works depend upon a close

co-operation of geologist, technologist and projecta!'

of constructions.

PE310ME

AHaJUI3 COBpeMeHHOl'O COCTOHHI1H 11 HanpanJieHI1"il

pa3BI1T11H KepaMI1'ieCKOH npOMbiWJieHHOCTI1 B COTIC»

CTaBJieHI111 CO CTeneHbiO pa3Be~aHHOCTI1 OTe'ieCTBeHI•

HOH CblpbeBOH 6a3bi ~aeT OCHOBY ~JIH onpe~eJieHI1A:

3a~aq, CTOH1.1.111X nepe~ reOJIOl'l1'ieCK11MI1 11

TeXHOJIOrl1-'ieCKI1•MI1 11CCJie~OBaHI1HMI1.

B HaCTOHI.I.Iee BpeMH KepaMI1'ieCKaH OPOMbiWJieH+

HOCTb IlOJibWI1 B HeCKOJibKO pa3 npeBbiWaeT ~OBOeH"'

HbiH ypoBeHb npOI13BO~CTBa KepaMI1'ieCK11X 113~eJII1fn

IIpe~ycMaTpi1BaeTcH 11 ~aJibHefiwl111: pocT npoi13BO~CTBa

C O~HOBpeMeHHbiM 113MeHeHI1eM BI1~0B BbffiYCKaeMbiX

npo~yKTOB.

ABTop oni1CbiBaeT Janachi 11 MacwTa6bi ~o6bi'il1

KaOJII1Ha, OrHeynopHbiX l'JII1H 11 CJiaH4eB,

KepaMI1'ieC-K11X l'JI11H, l'JII1H ~JIH npOI13BO~CTBa CTpOJ1:MaTepl1aJIOB,

Knap4a, ImapQI1TOB, KBapQeBoro necKa, MarHe311TOB

11 T.n., 11 onpe~eJIHeT HanpanneHI1H ~aJibHei1:wl1x

11ccne-~oBaHI111:. ,l(oKa3biBaeT 60JibWYIO nepcneKTI1BHOCTb 3TI1X

11CCJie~OBaHI1H 11 B03MOJKHOCTI1 CH11JKeHI1H 11X

CTOI1-MOCTI1. IlOJIOJKI1TeJibHble pe3yJibTaTbl 11CCJie~OBaTeJib

CKI1X pa6oT MOI'YT 6biTb ~OCTI1l'HYTbl nyTeM TeCHOro

COTPY~HI1'ieCTBa reonoroB c TexHonoraMI1 11

npoeKTI1-POB1.1.111KaMI1 npOI13BO~CTBa.

MARIA BIELECKA

Instytut Geologiczny

UTWORY

TRZECIORZĘDOWE OKOLI~

ZAKLIKOWA I MODLIBORZYC

JAKO SUROWIEC

PRZEMYSŁU

CEMENTOWEGO

POSTĘPUJĄCA stale rozbudowa kraju i związany

z nią wzrost zapotrzebowania na budowlane materiały wiążące stwarza 'konieaność zdobywan~a nowy{!h

za-sobów odpowiedniego surowca, a tym samym

ro?Sze-rzenia badań poswkiwawczych i na te tereny, które

w tym aspekcie nie były przez przemys'ł dotychczas

brane pod uwagę.

Okol~ce ZakLikowa i ModLiborzyc należą do terenów

nieurprzemysłowionych, w związkru z czym obserwuje

się ciągłą wędrówkę miejscowej ludności szukającej

zarobków w odległych niakiedy ośrodkach przemysło

wych. Kres temu zjawisku polożyłoby uruchoonienie

jaGdegoś większego zakładu ,przemysłowego. Omawiane

okolice posiadają moilli.wości spełnienia waruników do-tyczących zapewnienia wystarczającej ilości sil

robo-czych, problemów aprowizacyjnych i

komunikacyj-nych.

Przedysokutowaniu problemu war1,1nków

surowco-wych do uprzemysłowienia tego terenu, .pod kątem

wymagań przemysłu cementowego, [poświęcony je6t

n'i-niejszy artylkuł.

Podstawowym surowcem do .produkcji cementu

por-tland7kiego są margle wapniste lub warpienie maorgliste

o takim slkładzie mineralnym, w którym istnieją

.pew-ne wymagane propot'Cje w zaJWat,tcści pro>2'E.n.towej

węglanu wapnia, substancji >ilastych, a ponadto

obec-ność krzemionki i przymieszka szkodliwych

m1nera-łów n1e !przekracza ustalonych badanliami norm.

J. Grzymek (5) podaje, że naj,blliższym .rodzimym

su-rowcem cementu !POrtlandzkiego są margle, których

procentowy skład .poszczególnych minerałów mieści się

w następujących granicach: CaO 42,0 - 44,2% wag. SiO. 13,0 - 16,0 Al2Ó3 3,0 - 6,0

"

Fez()3 . 2,0 - 3,0 Na20

+

K20 0,2 - 0,8 MgO 0,1 - 0,9 002 33,1 - 33,7

Zgodnie z tabelą zacytowamą przez A. Bolewskiego

i M. Budkiewicza (3) w przemyśle cementowym

wy-różnia się grupy surowców według zawartości CaC03•

Są to następujące grupy: Zawartość

l

c

a

co,

Nazwa surowca Nazwa grupy

w % wag.

poniżej 15 gliny .,niskie" surowce niskie

15-30 gliny ,,wysokie"

30- 60 margle "niskie"

60-75 margle ,,średnie" surowce

śred-75-80 wapienie margliste .nie

(rod·llime portlandzkie)

80-90 wapień surowce wy s

o-powyżej 90 wapień "wysoki" kle

W praiktyce skład mineralny surowca reguluje się

przez mlieszanie odpowiednio dobranego chemicznlie

materiału skalnego. Wapienie "wysolde" można więc mieszać z iłami >bogatymi w brakujące w W31IJieniach

składniki d na odwrót - gliny i margle miesza się

z odpowtiednio dobranymi. wap>ieniami. Wymagane są

przy tym pewne właściwości technologiczne surowca,

chodzi bowiem o takie materiały, !które były;by

podat-ne do mechaniczpodat-nego rozdrabniania na mącZkę. Skały

twarde i o dużej zawartości piasku kwarcowego do

tych celów się nie nadają.

W podłożu okolic Zakl'ikowa i Modl'iborzyc wystę

pują skały warpienne oraz !ilaste o takich właściwoś

ciach, które mogły:by zainteresować przemysł

cemento-wy. Warpienie tych okolic należą do utworów wieku

kredowego i trzeciorzędowego, skały Haste zaś są

re-prezentowane przez górnomioceń·Skie iły lkrakow'ieckie ..

·SKAL Y KREDOWE

Dostępne dla bezpośrednich obserwacji podloże