Separacja małżonków : instytucja funkcjonująca w polskim prawie rodzinnym i w prawie kanonicznym

Piotr Kasprzyk

Separacja małżonków : instytucja

funkcjonująca w polskim prawie

rodzinnym i w prawie kanonicznym

Ius Matrimoniale 8 (14), 87-118

Ius M atrim o n iale 8 (14) 2003

P io tr K asprzyk

Separacja małżonków - instytucja funkcjonująca

w polskim prawie rodzinnym i w prawie kanonicznym

Wstęp

O m aw ianie tego rodzaju instytucji prawnej, wydaje się, należy roz­ począć od zadania pytania, czy w spółczesna rodzina przeżywa kryzys? O dpow iadając n a to pytanie m ożna przytoczyć dane statystyczne z ostatnich lat m ówiące o liczbie przeprow adzanych corocznie spraw rozwodowych, k tóre są niewątpliwie konsekw encją głębokiego kryzy­ su, w efekcie którego związek m ałżeński przestaje istnieć. I tak w Pol­ sce zanotow ano w 1996 r. - 39.449 rozwodów, w 1997 r. - 42.549, w 1998 r. - 45.230, w 1999 - 42.020, w 2000 - 39.200, w 2001 - 45.308.1 Z pew nością liczby te nie dają pełnego obrazu skali rozpadu związków m ałżeńskich w Polsce, jeżeli weźmiem y pod uwagę fakt, że liczba roz­ wodów jest zazwyczaj niższa niż rzeczywista liczba rodzin, k tóre uległy rozpadow i lub przeżywają głęboki kryzys. N a ten stan rzeczy wpływa wiele czynników, nie sposób je tutaj wszystkie omawiać, m ożna jedynie wskazać na te, k tóre w sposób wyraźny pojawiły się w Polsce w o stat­ nich latach. Jest to bezrobocie, szczególnie młodych, które popycha dotkniętych nim ludzi w stronę rozm aitych uzależnień, kształtuje p o ­ stawy aspołeczne, a w konsekwencji przyczynia się do dezintegracji ro ­ dziny, lansow anie przez m edia m odelu człowieka sukcesu, robiącego karierę w biznesie, a nie człowieka budującego życie rodzinne, zmiany w zakresie m oralności i postaw, np. rozluźnienie norm w zakresie współżycia seksualnego czy też liberalizacja postaw w obec

rozwo-1 D a n e p o ch o d zą z M inisterstw a Spraw iedliw ości

2 Z ob. I I Polski Synod Plenarny (1991-1999). Pallottinum 2001 s. 37-38. R. Cibor. Wybrane

czynniki ryzyka rozkładu pożycia małżeńskiego. W: Opiniodawcze i mediacyjne fu n kcje psychologa w sprawach rozwodowych i opiekuńczych. K atow ice 1999 s. 32-33; J. Laskowski. Uwarunkowania

du.2 Z agrożeniem dla trwałości m ałżeństw a jest sam a możliwość roz- w iedzenia się. Jeżeli dopuszczam y rozwód w porządku prawnym, m i­ m o wielu u trudnień proceduralnych, to należy zdawać sobie sprawę z tego, że w tym samym m om encie oddaje się w ładzę nad m ałżeń­ stwem w ręce jednostki, k tó ra decyduje, czy trw ać w związku m ałżeń­ skim, czy nie. I wszelka argum entacja zwolenników twierdzenia, że m ałżeństw o jest „w rękach władzy społecznej, której dopiero wyrok wydany przez sąd decyduje o dalszym trwaniu lub rozwiązaniu, jest ilu­ zją”, ponieważ „(...) rozkład pożycia m ałżonków jed nostka pragnąca rozw odu zawsze bez tru d u m oże sprawić lub zainscenizować.”3 O bec­ nie obserwujem y wzmożony atak na tradycyjny m odel m ałżeństw a ze strony różnych środowisk liberalnych. Społeczeństwo polskie zarzuca­ ne jest propozycjam i zaakceptow ania różnych form życia razem w p o ­ staci związków partnerskich heteroseksualnych czy hom oseksualnych. C oraz częściej wysuwane są propozycje ujęcia takich związków w fo r­ my praw ne n a kształt instytucji m ałżeństw a ujętej w art. 18 Konstytucji R zeczypospolitej Polskiej4 i art. 1 K odeksu rodzinnego i opiekuńcze­ go.5 Tworzenie konkurencyjnych regulacji prawnych w obec już istnie­ jącej instytucji m ałżeństw a stoi w sprzeczności z konstytucyjną zasadą ochrony m ałżeństw a jako związku kobiety i mężczyzny. Z asada ta zo ­ stała zaw arta w art. 18 obecnie obowiązującej Konstytucji RP, jest ona obecna także w K onkordacie podpisanym między Stolicą A postolską i R zecząpospolitą Polską 28 lipca 1993 roku.6 D latego pozytywnie n a­

trwałości małżeństwa chrześcijańskiego. Studium z socjologii prawa. Warszawa 1984 s. 135-142;

W. Majkowski. Czynniki dezintegracji współczesnej rodziny polskiej. Studium socjologiczne. K ra­ ków 1999 s. 95 i n. W okresie przedw ojennym w Polsce wym ieniano p odobne zagrożenia ro zp a­ d u rodziny, np. A. Niesiołowski podaje, że je st to wzrost indywidualizmu, poderw anie autoryte­ tu instytucji rodzinnej, w arunki ekonom iczno-społeczne uniem ożliwiające prawidłowy rozwój rodziny, ustaw odaw stw o sankcjonujące zjawiska rozkładu przez rozwód, zob. tenże Ktyzys rodzi­

ny nowoczesnej i jego przyczyny. W: Rodzina pam iętnik I katolickiego studium o rodzinie w Pozna­ niu w dniach 2-6 września 1935. Poznań 1936 s. 321-334. Podobnie A. Szymański. Socjologia roz­ wodów. W: M ałżeństwo w świetle nauki katolickiej. Lublin 1928 1 1 s. 302-309.

3 J. Jaglarz. Problemy ko dyfikacji praw a m ałżeńskiego w Polsce. Poznań 1934 s. 148-149 (przypis 128).

4 Dz. U . 1997 nr 78 poz. 483. 5 Dz. U . 1964 nr 9 poz. 59 ze zm.

6 Dz. U . 1998 nr 51 poz. 318. W a rty k u le 11 K o n k o rd a tu czytam y: „ U kładające się stro­

n y deklarują wolę w spółdziałania na ize c z obrony i posza n o w a n ia instytucji m ałżeństw a i ro­ d zin y będących fu n d a m e n te m społeczeństw a. Podkreślają one wartości rodziny, przy czym Stolica A p o sto lska , ze sw ej strony, potw ierdza n a u k ę ka to licką o godności i nierozerw alności m ałżeństw a. ”

leży ocenić wprow adzenie stosunkowo niedaw no do polskiego prawa rodzinnego regulacji mającej na celu ochronę m ałżeństw a w sytuacji kryzysowej, jaką jest separacja praw na m ałżonków .7

1. Pojęcie separacji w prawie polskim i prawie Kościoła Katolickiego

Pojęcie „separacja” wyprow adzane jest z łacińskiego term inu sepa­

ratio, co oznacza rozdzielenie, oddzielenie, rozłączenie, odosobnienie,

izolację.8 W dyskusjach nad separacją w kwestii term inologii zauważa się często, że używa się zam iennie pojęcia rozłączenia i separacji. Se­ paracja praw na powstaje poprzez sądowe orzeczenie, dokonane zgod­ nie z prawem , na w niosek upraw nionego m ałżonka lub m ałżonków, po zweryfikowaniu przytoczonych „pow odów ” separacyjnych. O rzeczenie to rozstrzyga jednocześnie o skutkach prawnych ustanow ionej sep ara­ cji m ałżonków. Skutkiem takiej separacji jest zniesienie praw i o bo ­ wiązków zarów no niemajątkowych, jak i majątkowych, wynikających z zawarcia m ałżeństwa, bez rozw iązania węzła m ałżeńskiego, a co za tym idzie możliwości zawarcia nowego związku.9 Osobę, wobec której została orzeczona separacja, określam y m ianem „m ałżonek pozostają­ cy w separacji.”

W dyskusji nad w prow adzeniem instytucji separacji do praw a pol­ skiego proponow ano, oprócz nazwy „separacja,” zapisać również „se­ paracja (rozłączenie)”; brany był pod uwagę także term in „rozłącze­

1 Z o sta ła w prow adzona ustaw ą o zm ianie ustaw K odeks rodzinny i opiekuńczy, K odeks

cywilny, K odeks p o stę p o w an ia cywilnego o raz niektórych innych ustaw z d n ia 21 m aja 1999 roku. Dz. U . 1999 n r 52. poz. 532.

8 S ło w n ik współczesnego języka polskiego. Pod red. B. D u n a ja W arszaw a 2000 t. 2 s. 303;

S ło w n ik łacińsko-polski. Pod red . M Plezi. W arszaw a 1999 t. 5. s. 112; Słow nik łacińsko-polski dla praw ników i histoiyków . K raków 1997 s. 875. J. St. Piątow ski p o d ając ogólną definicję se­

paracji jak o instytucji praw nej stw ierdził, że p o leg a o n a n a zniesieniu, z reguły w d ro d ze o rzeczen ia sądow ego, praw i obow iązków w ynikających z m ałżeństw a, zarów no m ajątk o ­ wych, ja k i niem ajątkow ych, przy czym w zak resie m ajątkow ym se p ara cja wywołuje zwykle skutki tak ie sa m e ja k rozw ód, lecz zostaje zachow any w ęzeł m ałżeński, w zw iązku z czym nie m ożna zaw rzeć ponow nego m ałżeństw a, ten że. O bow iązek wspólnego pożycia. W: System p ra ­

wa rodzinnego i opiekuńczego. Pod red. J. St. P iątow skiego. W rocław W arszaw aK raków

--G d ań sk -Ł ó d ź 1985 s. 234-235.

9 Ta o sta tn ia cecha, zd an iem B. W alaszka, stan o w i signum specificum instytucji se p ara cji m ałżeń sk iej, k tó ra o d r ó ż n ia ją od instytucji ro zw o d u , gdzie p rz e z je g o o rz e c z e n ie m a łż e ń ­ stw o p raw n ie p rz e sta je istnieć, ten że. Z arys praw a rodzinnego i opiekuńczego. W arszaw a 1971 s. 115.

nie.”10 Terminem „rozłączenie” posłużono się już np. w art. 107 § 2 k.r.o., zwrotem : „żyją w rozłączeniu” na oznaczenie faktycznego ze­ rw ania wspólnoty m ałżeńskiej, bez orzeczenia sądowego w tym wzglę­ dzie. M ożna m ieć nadzieję, że z czasem dojdzie do rozdzielenia, a co za tym idzie uproszczenia nazewnictwa w tym zakresie i m ianem sepa­ racji będzie się określać sytuację pow stałą przez sądowe orzeczenie, natom iast separację faktyczną - określać term inem - „rozłączenie.”

W term inologii kanonistycznej pojęcie rozłączenie m ałżonków , z ję ­ zyka łacińskiego nazywane D e separatione coniugum, rozum iane jest jako rozwiązanie węzła m ałżeńskiego De dissolutione vinculi (CIC с. 1141 i n.) lub separacja podczas trw ania węzła D e separatione ma-

nente vinculo (C IC c. 1151 i n.), czyli rozłączenie m ałżonków, bez m oż­

liwości zaw ierania ponow nego m ałżeństwa.

2. Zarys regulacji dotyczących separacji w wybranych państwach Europy Zachodniej

Separacja jako instytucja praw na jest obecna w wielu systemach prawnych państw E uropy Z achodniej. W ystępuje ona we Francji, Szwajcarii, Belgii, Wielkiej Brytanii, W łoszech, Hiszpanii, Portugalii, D anii, H olandii, Finlandii, Norwegii. Separacja jest również instytucją znaną w państw ach A m eryki Południowej, np. w Brazylii, Argentynie, Chile, Kolumbii, Paragwaju i niektórych stanach Am eryki Północnej, np. Nowy Jork, Ilinois.11 W praw ie am erykańskim separacja {legal se­

paration) orzekana przez sąd {judicial separation) stanowi uzasadnioną

podstaw ę do żądania orzeczenia rozwodu bez orzekania o winie {no -

fa u lt divorce)?2 W państw ach E uropy Środkowo - W schodniej instytu­

cja separacji prawnej nie występuje poza Polską. N a ten stan rzeczy wpłynęło wiele czynników, najistotniejsze jed n ak to względy ideolo­ giczne, które nie pozwoliły, aby separacja funkcjonow ała jak o instytu­ cja prawna.

10 J. Panow icz-Lipska. Instytucja separacji w p o lsk im praw ie rodzinnym . PiP 1999 n r 10. s. 16.

11 W. C hrzanow ski. Problem ochrony trwałości m ałżeństwa w po lskim praw ie rodzinnym . W: Kościelne Prawo Procesowe. M ateriały i Studia. 1999 n r 1 s. 20.

12 R. Tokarczyk. Charakterystyka ogólna am erykańskiego prawa rodzinnego. R e je n t 1999 n r 12 s. 29.

K odeks cywilny francuski reg uluje instytucję separacji w art. 296-309.13 W edług praw a francuskiego, każdy z m ałżonków m oże ż ą ­ dać orzeczenia separacji przez sąd la separation de corps, co oznacza w dosłow nym brzm ieniu „separację (rozdzielen ie) cielesn e” . M ał­ żonkow ie przeżywający poważny kryzys swojego związku m ają do dyspozycji instytucję sep aracji i rozw odu. Te dwie instytucje są n ie ­ zależne od siebie; w skazuje na to m .in. treść art. 297 k.c.fr. M im o to przesłanki do orzeczenia separacji są tak sam o określone, jak w przypadku rozw odu (art. 296 k.c.fr.). M ałżonkow ie pozostający w orzeczonej separacji m ogą uzyskać rozw ód m .in. w d ro d ze k o n ­ w ersji separacji w rozw ód. G e n e ra ln ie sep aracja orzeczon a przez sąd wywiera tak ie skutki, ja k rozw ód, z pew nym i je d n a k m odyfika­ cjam i, zw iązanym i z faktem , że m ałżeństw o nad al istnieje (art. 304 k.c.fr.).

W łoskie praw o uzależnia otrzym anie rozw odu m.in. od tego, aby m ałżonkow ie pozostaw ali przez okres trzech lat w form alnej sep a ra­ cji, k tó ra m oże być orzeczona przez sąd, lub um ow nej, zatw ierdzonej przez sąd.14 R ozłączenie się m ałżonków na podstaw ie po rozum ienia nie wywiera żadnych skutków praw nych, jeśli nie zostanie po tw ier­ dzone przez sąd. Z niesienie separacji we W łoszech n astęp u je poza sądem ; sam i m ałżonkow ie m ogą za ob o p ó ln ą zgodą uchylić skutki orzeczenia separacyjnego, jeżeli pow rócili do w spólnoty m ałżeń­ skiej.15 S eparacja m oże być na nowo orzeczona jedynie n a podstaw ie faktów, jak ie zaistniały już po pogodzeniu się m ałżonków i przyw ró­ ceniu pełneg o pożycia m ałżeńskiego. K odeks cywilny przew iduje rów nież separację w form ie zarząd zenia tym czasowego, k tó ra jest o rzek an a n a w niosek jed n eg o z m ałżonków n a czas postępow ania o stw ierdzenie niew ażności m ałżeństw a, lub z urzędu, gdy jed n o lub

13 S zerzej n a te n te m a t zob. M . Ś w iderska. Separacja sądow a w praw ie fra n c u sk im .

K w a rta ln ik P raw a P ry w atn eg o 2002 n r 3 s. 609-633; D . H e n ric h . Vermögensregelung bei

Trennung u n d S cheidung im europäischen Vergleich. F a m ilie n re c h tsz e its c h rift 2000 H e ft

1 s. 10 i n; A . K a ra se k . Separacja i rozw ód w praw ie fra n c u sk im . Ju ry s ta 1999 n r 9 s. 29. A u to rk a p o d a je , że w e F ra n cji o rz e k a się ro c z n ie o k o ło 3.500 se p a ra c ji i 110.000 ro z ­ w odów .

14 W. G ó ralsk i. Separacja m ałżeńska ja k o instytucja chroniąca dobro m a łżo n k ó w i ich

dzieci oraz trw ałość m ałżeństw a w praw ie k a n o n ic zn y m i w praw ie św ieckim . W: Z a g a d n ie n ia

p raw rodziny. X II D n i Praw C złow ieka w K ato lick im U n iw ersy tec ie L u b elsk im - 1994. Pod. red . J. R ebety. L u b lin 1997 s. 113. S zerzej zob. D . H e n ric h . Vermögensregelung bei

Trennung s. 11-12.

obydwoje m ałżonkow ie są niepełn o letn i lub ubezw łasnow olnieni (art. 126 k.c.wł.).

W Hiszpanii podobnie jak i we Francji istnieje niezależność instytu­ cji separacji i rozwodu, w związku z tym m ałżonkowie m ogą wybrać miedzy tymi dwoma instytucjam i prawnymi w przypadku poważnego kryzysu ich związku. Przyczyny, na które m oże się powołać m ałżonek wnoszący o orzeczenie separacji, są określone, m.in. cudzołóstwo, roz­ łączenie trwające ponad trzy lata, skazanie na karę pozbawienia wolno­ ści powyżej sześciu lat, alkoholizm, lekom ania, choroba psychiczna, n a­ ruszenie obowiązków względem dzieci lub w spółm ałżonka.16 D opusz­ czalna jest separacja na zgodny wniosek stron, jak również n a wniosek jednego z małżonków. W obu przypadkach małżonkowie m ogą ubiegać się o orzeczenie separacji po upływie roku od zawarcia m ałżeństw a.17 W obu także przypadkach skutki orzeczonej separacji są te same.

W niem ieckim K odeksie cywilnym znajdujem y zapis stanowiący, że „M ałżeństw o zaw iera się na całe życie.”18 Życzenie, aby możliwie n aj­ więcej m ałżonków pozostało we wspólnocie aż do końca życia, nie je st w stanie przesłonić faktu, że m ałżeństw a się rozpadają. D la takich przypadków konfliktowych praw o w N iem czech przew iduje jedynie rozwód. W obecnie obowiązującym praw ie instytucja separacji nie jest regulow ana. Instytucję p o d o b n ą do separacji, w postaci zniesienia wspólnoty m ałżeńskiej Aufhebung der ehelichen Gemeinschaft, k tóra nie m oże być m ylona z rozw iązaniem m ałżeństw a Eheaufhebung, usu­ nięto ustaw ą o m ałżeństw ie w 1938 ro k u .19 Tak w Polsce, jak i w N iem ­ czech dochodzi do załam ania się w spólnoty m ałżeńskiej, co z kolei doprow adza do stanu określanego m ianem rozłączenia. Jako że w praw ie niem ieckim nie m a uregulow anej instytucji separacji, w przypadku pow ażnego kryzysu m ałżonkow ie m ogą pozostaw ać je ­

dynie w rozłączeniu, k tó re je st stanem faktycznym, ale k tóre m oże wywierać pew ne konsekw encje praw ne.20

16 M. T. Petanâs. Todo sobre divorcio y separation. B a rcelo n a 2000 s. 47 i n. 17 Tam że s. 31.

18 Z ob. § 1353 BGB.

” E. M. von M ünch. E he - u n d Familienrecht von A -Z. M ünchen 1998 s. 243.

20 Z ob. szerzej na ten te m a t H. G rziw otz. Trennung u n d Scheidung. M ünchen 2001 s. 15 i n; T. R am m . Grundgesetz u n d Eherecht. T üb in g en 1972; P. Osowy. Przesłanka rozwodu

w prawie niem ieckim - rozważania na tle § 1565 ust. 1 i 2 B G B. R e je n t 2000 nr 9; G. Beitzke. B G B Familienrecht. M ü n ch en 1968; H . M öbs. Die elterliche Gew alt bei Scheidung u n d Tren­ nung. M ünchen 1965; J. G e rn h u b e r L ehrbuch des Familienrechts. M ü n ch en 1971.

3. Rys historyczny instytucji separacji w prawie polskim i prawie kanonicznym

Separacja praw na m ałżonków nie jest instytucją nową. W Polsce po 1918 roku funkcjonow ała w zbiorach prawnych po byłych państwach zaborczych. N a ziem iach polskich znajdujących się pod b. zaborem au ­ striackim w dziedzinie praw a m ałżeńskiego obowiązywał w szczegól­ ności Kodeks cywilny austriacki, ogłoszony P aten tem cesarskim 1 czerwca 1811 roku,21 który nie dopuszczał rozwodów dla katolików i małżeństw, w których jed n a ze stron była katolicka, a związek m ał­ żeński był w nim określony jako „nierozerw alna wspólność.”22 S epara­ cję pod rządam i tej ustawy ujm owano jako trw ałe zerw anie tej wspól­ ności małżeńskiej.

W byłym zaborze rosyjskim w prawo m ałżeńskie było w ogrom nym stopniu przepojone duchem religijnym. D la wyznawców religii praw o­ sławnej, protestantów czy Żydów istniała jedynie możliwość uzyskania rozwodu, natom iast dla katolików tylko separacji. Przepisy dotyczące rozdziału od stołu i łoża były zaw arte m.in. w Prawie o m ałżeństw ie z 24 czerwca 1836 roku,23 Zwodzie U staw Cywilnych.24

N a ziem iach byłego zaboru pruskiego w dziedzinie praw a m ałżeń­ skiego obowiązywał głównie Niem iecki Kodeks Cywilny z 18 sierpnia 1896 roku.25 Kodeks niem iecki nie norm ow ał instytucji separacji. Je d ­ nak regulow ał instytucję podobną do niej w swojej istocie, określając

21 Allgem eines G esetzbuch fö r die gesam ten D eutschen Erbländer der Ö steneichischen M o ­

narchie (A B G B ).

22 W sp ó ln o ta m ałżeńska, pow stała przez um ow ę m ałżeńską, była o k reślan a ja k o n iero ze­ rw alna (§ 44 k. c.) i p o leg ała n a tym, że czas trw an ia tej w spólności nie m ógł być z góry o g ra ­ niczony. N iem niej je d n a k nie m iała o n a c h a ra k te ru bezw zględnego i ob o k zerw ania tej w spólnoty przez śm ierć, m ogła być o n a zerw ana przez rozw ód lub rozdział od sto łu i łoża z przyczyn w ym ienionych w u staw ie (§ 93 к. c.). R ozw ód zgodnie z § 111 k.c. n ie m ógt być orzeczony jed y n ie w sto su n k u do katolików ; bezwyznaniow cy, a tak że osoby innych religii chrześcijańskich i niechrześcijańskich mogły korzystać z rozw odu. Szerzej J. A. H ibl. Refor­

m a praw a m ałżeńskiego w Austryi. Lwów 1907 s. 14-21; J. G w iazdom orski. Osobowe praw o m ałżeńskie obow iązujące w b. dzielnicy austriackiej. Poznań 1932 s. 5.

23 D ziennik Praw K rólestw a Polskiego T. X V III s. 57-297. O bow iązyw ało n a te re n a c h b. K rólestw a K ongresow ego.

24 (T. X cz. 1 Z w o d u Praw C esarstw a Rosyjskiego) O bow iązyw ał na te re n ie w ojew ództw a w ileńskiego, now ogrodzkiego, poleskiego i w ołyńskiego o ra z pow iatów grodzieńskiego, woł- kowyjskiego, bielskiego, białostockiego, białow ieskiego (D z. U. 1927 n r 31 poz. 258).

25 Bürgerliches G esetzbuch fü r das D eutsche Reich (B G B ), Ks. IV, Tyt. 2, § 1303-1324

ją jako zniesienie wspólności m ałżeńskiej (Aufhebung der ehelichen

Gemeinschaft).

Regulacje praw ne w zakresie praw a rodzinnego po byłych p ań ­ stwach zaborczych powodowały niespójność polskiego sytemu praw ne­ go, koniecznością stało się stw orzenie nowych regulacji m.in. w zakre­ sie praw a m ałżeńskiego. W 1929 roku powstał projekt prawa m ałżeń­ skiego zaproponow any przez Kom isję Kodyfikacyjną, jed n ak spotkał się on z poważnym sprzeciwem ze strony środowisk katolickich i do kodyfikacji w tym zakresie nie doszło.26 W okresie międzywojennym notujem y wiele inicjatyw mających charakter prywatny w zakresie k o ­ dyfikacji praw a m ałżeńskiego, w tym instytucji separacji małżonków. W arto tu wspom nieć np. o propozycji regulacji instytucji rozłączenia od stołu i łoża wysuniętej przez Zygm unta Lisowskiego w 1934 roku27, czy o propozycji regulacji instytucji rozłączenia od stołu i łoża, sform u­ łowanej przez Jerzego Jaglarza w 1934 roku.28

W dekrecie z 25 w rześnia 1945 roku „Prawo m ałżeńskie”29 pom inię­ to instytucję separacji m ałżeńskiej, a przyjęto wyłącznie instytucję roz­ w odu jako podstaw ow ą form ę regulacji spraw m ałżonków w przypad­ ku rozkładu pożycia.30 Instytucji separacji nie norm ow ał ani Kodeks rodzinny z 1950 ro k u 31 ani K odeks rodzinny i opiekuńczy uchwalony w 1964 roku.32 Przez długie lata okresu komunistycznego tem atyka se­ paracji nie była przedm iotem projektów . D opiero po 1989 roku, kiedy w Polsce dokonały się przem iany ustrojowe, podniosły się poważne głosy w literaturze dom agające się przywrócenia separacji praw nej.33 Z projektem w prow adzenia instytucji separacji do praw a polskiego

“ Z ob. szerzej P. K aprzyk. Trudności kodyfikacyjne zw iązane z wprowadzeniem instytucji se­

paracji m ałżeńskiej do praw a polskiego. S tu d ia z Praw a W yznaniow ego 2001 n r 2 s. 30 i n.

27 Z . Lisowski. Prawo m ałżeńskie (Projekt ustawy). Poznań 1934 s. 12. P ublikacja ta zaw ie­ ra p ro je k t s. 17-59.

28 Pełny tek st p ro je k tu p raw a m ałżeńskiego zm ieszczony je s t w publikacji tego a u to ra pt.

Problem kodyfikacji praw a m ałżeńskiego w Polsce. Poznań 1934 s. 47-71.

29 Dz. U . R P 1945 n r 48 poz. 270. W szedł w życie w d niu 1 stycznia 1946 roku.

30 J. G w iazdom orski. Polskie praw o m ałżeńskie. K raków 1948 s. 10. Przyczyny, n a jakich n ależało się o przeć, w nosząc o rozw ód, k tó re były w ym ienione przykładow o w art. 24 d e k re ­ tu, były zbliżone d o przyczyn se p ara cji określonych w Projekcie praw a m ałżeńskiego Kom isji Kodyfikacyjnej z 1929 roku.

51 Dz. U. 1950 n r 34, poz. 308. 32 Dz. U . 1964 n r 9, poz. 59.

33 N p. I. Panow icz-Lipska. S k u tk i praw ne separacji s. 38-47; R. Sztychm iler. Czy separacja

jest potrzebna? Słowo Pow szechne 1992 n r 11 s. 2; J. K rukow ski. Prawo do separacji. Ł ad 1992

wystąpił Prof. A dam Strzem bosz.34 Dyskusje nad w prow adzeniem se­ paracji prawnej do naszego k.r.o. powróciły także na forum p arlam en ­ tu. W arto tu wymienić rządow e projekty z 1992 r.3S i 1993 r.36, jak rów­ nież poselskie projekty z 1995 r.37 i 1998 r.38 oraz ostatni rządowy p ro ­ jekt z 1998 r.39

P rzedstaw iając w skrócie instytucję separacji w praw ie k an o nicz­ nym pod k ątem historycznym należy stw ierdzić, że m ałżonkow ie k a ­ toliccy byli zawsze zobow iązani do zachow ania w spólnoty m ałże ń ­ skiej, dlatego bez ważnych pow odów , w yraźnie określonych lub wy­ ro k u sądow ego n ie mogli sam ow olnie zrywać tej wspólnoty. Kościół znając je d n a k re alia życia m ałżeńskiego, instytucję separacji, zw aną rozłączeniem od stołu i łoża, w prow adził i pozw alał stosow ać od pierw szych wieków chrześcijaństw a, co wynika zarów no z tekstów pism Ojców K ościoła, ja k i z oficjalnych do kum entów soborow ych.40 Instytucja separacji była zn an a praw odaw stw u kościelnem u przed- kodeksow em u. W praw ie przedkodeksow ym stan zn iesienia w spól­ noty m ałżeńskiej ok reślano jak o rozłączenie. R ozróżniano rozłącze­ nie tylko od łoża, divortium vel separatio quoad thorum , oraz od

sto-1993 n r 250 s. 13; В. C zech. Czy i ja k zm ie n ia ć s. 15; W. G óralski. Separacja m ałżeńska ja k o

instytucja s. 114; ten że Instytucja separacji a praw o polskie. W: M ałżeństwo w praw ie św ieckim i w prawie kanonicznym . Materiały Ogólnopolskiej Konferencji N aukow ej zorganizowanej w dniach 12 i 13 m aja 1994 r. w Katowicach. Pod red . B. C zecha K atow ice 1996 s. 245; W: G ó ­

ralski, B. Laskow ska. Separacja m ałżeńska a praw o polskie. SP 1993 n r 21 s. 27; T. T hiel-K u- backa. Projekty zm ia n prawa rodzinnego i opiekuńczego - ocena i propozycje w świetle praktyki

sądowej. W: Czy potrzebna jest w Polsce zm iana praw a rodzinnego i opiekuńczego? Materiały Ogólnopolskiej Konferencji N aukow ej zorganizow anej w dniach 21 i 22września 1995 r. w K ato­ wicach. Pod red. B. C zecha K atow ice 1997 s. 392-395; W. Chrzanow ski. Problem ochrony trwałości s. 20.

34 A . Strzem bosz. O zrównanie w praw ie rodzinnym wierzących z niewierzącymi. R zeczpo­ sp o lita 1992 n r 12 s. 6. Z ob. n a te n te m a t H. C ioch. Wpływ poglądów Profesora A d a m a

Strzem bosza na obecny kształt polskiego praw a rodzinnego. W: lu s et lex. K sięga jubileuszow a

ku czci P ro feso ra A d am a S trzem bosza. Pod red. A. D ębińskiego, A . G rześkow iak, K. W iaka. L ublin 2002 s. 209-225. 35 D ru k sejmow y n r 540. 36 D ru k sejmow y n r 76. 37 D ru k sejm ow y n r 1413. 38 D ru k sejmow y n r 591. 39 D ru k sejm ow y n r 708.

* Z ob. J. D avid, F. Schm alz. Wie unauflöslich ist die E he? E in e D okum entation. A schaf­ fen b u rg 1969 s. 109-148; A. Ż urow ski. Kanoniczne praw o m ałżeńskie Kościoła Katolickiego. K atow ice 1987 s. 415; W. G óralski. K om entarz d o K odeksu Prawa Kanonicznego. M ałżeństwo. L ublin 1986 t. 3 s. 336; G . D zierżoń. Separacja stała po d cza s trwania węzła małżeńskiego. lus M a trim o n iale 2000 n r 5 s. 151-158.

łu i łoża divortium vel separatio quoad m ensam et thorum d' Z erw nie w spólnoty m ałżeńskiej m ogło być o rzek an e dożyw otnio (separatio

perpetua) z pow odu cudzołóstw a42 lub na pew ien czas (separatio tem ­ poraria), za zgodą obojga m ałżonków lub też jed n eg o z nich. In sty tu ­

cję separacji regulow ał tak że K odeks P raw a K anonicznego z 1917 ro k u 43 w K siędze III zatytułow anej De rebus w tytule V II D e m atri­

m onio w rozdziale X D e separatione coniugum , artykułu II De sepa­

ratione tori, m ensae et habitationis,44 W księdze IV D e processibus nie

było żadnego k an o n u dotyczącego p o stęp ow an ia w spraw ie o se p a ­ rację.

K odeks w yraźnie n ak ład a ł n a m ałżonków obow iązek zachow ania w spólnoty życia m ałżeń skieg o.45 N iem niej je d n a k w spó ln ota m ał­ żeńska nie należy do istoty m ałżeństw a, dlatego jeśli skłaniała ku te ­ m u u zasad n io n a przyczyna, praw odaw ca kodeksow y dopuszczał se­ p arację tylko ze „słusznych pow odów .”46 Takimi pow odam i było p rz ed e wszystkim: cudzołóstw o jed n eg o z m ałżonków ;47przystąpienie

do sekty akatolickiej w sposób formalny, wychowanie potom stw a nie p o katolicku; prow adzenie życia występnego i gorszącego; narażenie na wielkie niebezpieczeństwo duszę i ciało drugiego w spółm ałżonka czy inne tego rodzaju powody, które zawsze stanowiły praw ną przyczynę odejścia, jeżeli o wypadkach tych na pew no było w iadom o i niebezpie­ czeństwo było bliskie.™

41 Por. E. R ittn e r. Prawo kościelne katolickie. L w ów l9071. 2, s. 366.

42 M t. 5, 27-30; F. H ein er. G rundriß des katholischen Eherechts. M ü n ster 1889 s. 281; E. R ittn e r. O małżeństw ie p o d względem praw nym . W arszaw a 1904 s. 23; P. H e m p e re k . Oficja-

lat okręgowy w L ublinie X V -X V III w. Lublin 1974 s. 175.

42 Codex Iuris C anonici Pii X Pontificis M axim i iussu digestus, Benedicti Papae X V auctori­

tate prom ulgatus. AAS 9 (1917) p ars II. O głoszony 27 m aja 1917 r., zaczął obow iązyw ać o d 19

m aja 1918 r. (dalej C IC 1917 c...) 44 C IC 1917 c. 1128-1132.

45 P. H . Jo n e . C om m entarium in C odicem Iuris Canonici. P a d e rb o rn 1954 t. 2 s. 368. 46 C IC 1917 c. 1128 „Coniuges servare debent vitae coniugalis com m unionem , nisi iusta ca u ­

sa eos excuset. ” Szerzej F. M . C a p p ello . Tractatus canonico - moralis de sacram entis iuxta C o­ dicem iuris canonici. D e M atrim onio. R o m a 1923 t. 3 s. 864; P. H . Jo n e. C om m entarium in C o­ dicem s. 368 i n.

47 C IC 1917 c. 1129 § 1 „Propter coniugalis adulterium , alter coniux, m a n en te vinculo, ius

habet solvendi, etiam in perprtuum , vitae c o m m u n io n e m , nisi in crim en consenerit, a u t eidem ca u sa m deberit, vel illud expresse a u t tacite condonaverit, vel ipse q u oque id em crim en c o m ­ miserit. ”

* C IC 1917 c. 1131 § 1 zd. d ru g ie „(...) haec aliaque id genus, su n t pro altero coniuge toti­

d em legitimae causae discedendi, auctoritate Ordinarii loci, et etiam propria auctoritate, si de eis certo constet, et periculum sit in mora. ”

4. Separacja małżeńska na gruncie Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku

O becnie tę instytucję reguluje K odeks Praw a Kanonicznego, p ro ­ mulgowany w 1983 roku49 oraz K odeks K anonów Kościołów W schod­ nich, prom ulgowany w 1990 roku.50 Kodeks Praw a Kanonicznego, p ro ­ mulgowany w 1983 roku, reguluje instytucję separacji m ałżeńskiej w dwóch m iejscach, tj. w K siędze IV w rozdziale IX, zatytułowanym

De separatione coniugum, w artykule 2 De separatione m anente vincu­ lo55 i w Księdze V II, zatytułowanej D e procesibus w części III De qu­ ibusdam processibus specialibus, tytule I De processibus matrimoniali­ bus, rozdziale II De causis separationis coniugum.51

Kodeks K anonów Kościołów W schodnich i K atechizm Kościoła Katolickiego, prom ulgowany przez Jan a Pawła II, stanowi, że m ałżeń­ stwo jest przym ierzem , poprzez k tóre mężczyzna i kobieta ustanaw iają w spólnotę całego życia (totius vitae consortium).55 Ustawodawca ko­ ścielny przewidział jed n ak pew ne okoliczności, które dają m ałżonkom prawo zawieszenia wspólnoty m ałżeńskiej. W związku z tym m ałżon­

49 Codex Iuris Canonici. Auctoritate Joannis Pauli PP. I I Promulgatus. A A S 75 (1983) pars II. O głoszony 25 stycznia 1983 r., zaczął obow iązyw ać od pierw szego dnia A d w en tu 1983 r. (dalej C IC c....).

5" Codex C a n o n u m Ecclesiarum O rientalium . A uctoritate Joannis Pauli PP. I I Promulgatus. O głoszony 18 p aźd ziern ik a 1990 r., AAS 82 (1990) n r 11 s. 1033-1363. (dalej С С Е О с ).

51 C IC с. 1151-1155. U żyto tu te rm in u „separacja podczas trw ania w ęzła m ałżeńskiego,” n ato m iast w K odeksie Praw a K anonicznego z 1917 ro k u b rzm iał o n „separacja od loża, sto łu oraz w spólzam ieszkania.” U k ład o b ecn ie obow iązujących kodeksów , zarów no łacińskiego, ja k i w schodniego, i zaw arta w nich term in o lo g ia w prow adza p odział rozłączenia m ałżo n ­ ków, k tó re p rzy b iera dw ie formy: pierw sza przez rozw iązanie w ęzła m ałżeńskiego, d ru g a p rzez se p ara cję podczas trw ania węzła. N iektórzy au to rzy w prow adzają term in „sep aracja” zaczerpnięty z języka łacińskiego na o k reślen ie rozw iązania w ęzła m ałżeńskiego, p o r. F. M. C appello. Tractatus canonico s. 864; E. Sztafrow ski. Chrześcijańskie małżeństwo. Pom oce

p ra w n o -p a sto ra ln e . W arszaw a 1985 s. 146; M. A . Ż urow ski K anoniczne praw o s. 393. W yda­

je się to niezbyt fo rtu n n e, gdyż m oże pow odow ać pew ne zam ieszanie term inologiczne. B a r­ dziej w łaściwe byłoby ok reślan ie m ianem separacji m ałżeńskiej jed y n ie sta n przerw ania p o ­ życia m ałżeńskiego, określony w C IC c. 1151 i n.

52 C IC c. 1692-1696. Jeszcze w czasie p rac kodyfikacyjnych niektórzy konsultorzy p ro p o ­ nowali wykreślić cały ten rozdział, o sta te czn ie je d n a k go pozostaw iono, aby, ja k tw ierdziła g ru p a konsultorów , nie pozostaw ić jedynie ekskluzyw nej kom petencji trybunałom cywilnym w yrokow ania w spraw ie separacji m ałżeńskiej. Z a T. R ozkrut. Separacja m ałżeńska w prawie

kanonicznym oraz w praw ie p o lskim . P olonia Sacra 2000 n r 6 s. 216.

53 Z o b . C IC c. 1055 § 1; C C E O c. 776 § 2; C IC 1917 c. 1012 § 1,2; Katechizm Kościoła K a­

kowie dla słusznej przyczyny m ogą przerw ać wspólne pożycie, ale bez rozerw ania węzła m ałżeńskiego.54

M ałżonkom zgodnie z postanow ieniem C IC c. 1135 przysługują je d ­ nakow e praw a i obowiązki w zakresie wspólnoty życia małżeńskiego. W spólnota m ałżeńska, pom im o że wchodzi w zakres praw i obowiąz­ ków małżeńskich, nie stanowi istotnego przym iotu m ałżeństw a.55 J e d ­ nak tylko dla godziwej i słusznej przyczyny (causa legitima) m ałżonko­ wie mogą uchylić się od tych obowiązków.56

Przesłanki orzeczenia separacji

W prawie Kościoła Katolickiego separację m ożna orzec ze względu na:

1. Cudzołóstwo, 57 które stanowi pogwałcenie zasady wyłączności do

ciała w spółm ałżonka i godzi w sposób bezpośredni w niezwykle ważny elem ent każdego m ałżeństw a, jakim jest w spólnota obojga m ałżon­ ków. I chociaż Kościół zaleca, aby w spółm ałżonek pobudzony chrze­ ścijańską m iłością i zatroskany o dobro rodziny, przebaczył stronie cu- dzołożnej oraz nie zrywał z nią życia m ałżeńskiego, to jednak, gdy wy­ raźnie lub milcząco nie darow ał winy, m a prawo przerw ać wspólne p o ­ życie, chyba że zgodził się na cudzołóstwo, albo stał się jego przyczyną,

5ł Sobór Trydencki sesja X X IV kan. kan. 8 W: Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowie­

dzi Kościoła. O prać. S. Głowa, I. Bieda. Poznań 1998, s. 505: J e śli ktoś twierdzi, że Kościół się myli, gdy z wielu przyczyn pozwala na separację małżonków co do współżycia małżeńskiego lub co do wspólnego miesz/cania na określony lub nieokreślony czas - niech będzie wyłączony ze społeczności wiernych. C IC c. 1151 i n.; Katechizm nr 1649 s. 390. Zob. także F. M. Cappello. Tractatus cano­

nico - moralis de sacramentis iuxta Codicem iuris canonici. De Matrimonio. R om a 1923 t. 3 s. 865;

H . Insadowski. Separacja małżeńska. W: Małżeństwo s. 311; Jo n e P. H . Commentarium in Codicem

Iuris Canonici. Paderborn 19541.2 s. 368; D. Le Tourneau. L e droit canonique. Paris 1988 s. 115.

ss P. M. G ajd a. Prawo m ałżeńskie Kościoła Katolickiego. T arnów 2000 s. 235; P. Siolkowski.

W ymiar historyczny i aktualny instytucji separacji m ałżeńskiej. S tu d ia W łocław skie 2001 n r 4

s. 264-275. 56 C IC c. 1151.

57 Z ob. C IC c . 1152 § 1 „Licet enixe com m endetur u t coniux, caritate Christiana m otus et boni

fa m ilia e sllicitus, veniam n o n abnuat com parti adulterae atque vitam coniugalem no n disrumpat, si tam en eiusdem culpam expresse a u t tacite n o n condonaverit, ius ipsi est solvendi coniugalem convictum, nisi in adulterium consenserit au t eidem causam dederit au t ipse quoque adulterium com m iserit." Por. C IC 1917 c. 1129 § 1; C C E O c. 863 § 1; K atechizm n r 2381 s. 537. Sobór

Trydencki sesja X X IV kan. 7 W: Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych s. 505: J e ś li kto ś twier­

dzi, że Kościół myli się, gdy głosił i głosi, zgodnie z nauką Ewangelii i Apostołów, że węzeł m ałżeń­ ski nie m oże być rozwiązany z pow o d u cudzołóstwa jednego z m ałżonków i że żadna ze stron, n a ­ wet niewinna, która nie dała p o w o d u do cudzołóstwa, nie m oże zawrzeć innego małżeństwa za ży­ cia drugiego m ałżonka, i że cudzołoży ten, kto opuściwszy cudzołożną żonę, weźm ie sobie drugą, lub ta, która opuściwszy cudzołożnego męża, wyjdzie za innego - niech będzie wyłączony ze sp o ­ łeczności wiernych.” Z ob. także. F. M. C appello. Tractatus canonico - moralis s. 865.

lub też sam dopuścił się cudzołóstwa. M ilczące darow anie natom iast zachodzi, gdy strona niewinna, będąca pew ną zdrady m ałżeńskiej, d o ­ brow olnie w dalszym ciągu współżyje z tym współm ałżonkiem . Takie dom niem anie zachodzi także, jeśli strona niew inna przez okres sześciu miesięcy zachow ała współżycie m ałżeńskie i w tym czasie nie wniosła odpowiedniej skargi do kom petentnej władzy kościelnej lub państw o­ wej o separację.58 Jest to rów noznaczne ze zrzeczeniem się praw a do separacji.59 Tak więc zwrócenie się do sądu kościelnego, a obecnie i państwowego przerywa bieg sześciomiesięcznego okresu od m om en­ tu dow iedzenia się o cudzołóstwie w spółm ałżonka do pow ołania się na tę przyczynę separacji. Jest to istotna kwestia z procesowego punktu widzenia, poniew aż strona w nosząca pozew czy w niosek o orzeczenie separacji do sądu państwowego nie jest narażo na na ujem ne skutki przekroczenia tego term inu.

2. Poważne zagrożenie dla zdrowia i życia jednego ze współmałżon­ ków.'50

3. Zagrożenie dla duszy współm ałżonka.61

4. Poważne niebezpieczeństwo dla wspólnych małoletnich dzieci m ał­ żonków.62

5. Inne okoliczności uniemożliwiające wspólnotę małżeńską.63

Po ustaniu przyczyn separacji wymienionych w punktach od 2-5 na­ leży wznowić współżycie m ałżeńskie, chyba że władza kościelna co in­ nego w tym przedm iocie postanowi.

W odróżnieniu od no rm zaw artych w kodeksie z 1917 roku, o bec­ nie obow iązujący kodeks nie wym ienia w tak szczegółowy sposób, oprócz cudzołóstw a, konkretnych powodów, k tó re zdaniem praw o­ dawcy kościelnego uzasadniają ustanow ienie separacji m ałżeńskiej. C IC c. 1153 § 1 zaw iera w tym w zględzie no rm ę blankietow ą, dlatego n a tej podstaw ie m ożna przypuszczać, że praw odaw ca kościelny d o ­

58 C IC c. 1152 § 2. Por. C IC 1917 c. 1129 § 2; C C E O c. 863 § 2.

59 C IC c . 1155. Por. C IC 1917 c. 1129 § 2 (p o m im o że n ie je s t to w p ro st w yrażone); C C E O c. 866.

60 C IC c. 1153 § 1. Por. C IC 1917 c. 1131 § 1; C C E O c. 864 § 1. Z ob. także W. G óralski. Ka­

noniczne praw o s. 164; M. Żurow ski. Kanoniczne praw o s. 419; P. M oneta. II m atrim onio net nuovo diritto canonico. G enova 1986 s. 200 i n; A. L o n g h itan o , J. M. S erran o Ruiz,. G . Putri-

no, J. F. C astano, P. A. B onnet, M. F. P o m p ed d a, A . V itale, Z . G rocholew ski, F. Salerno, P. U rso. M atrim onio canonico fra tradizione e rinnovam ento. B ologna 1991 s. 229.

61 C IC c. 1153 § 1. “ C IC c . 1153 § 1 . “ C IC c . 1153 § 1 .

puszcza jeszcze in ne pow ody separacyjne, pod w arunkiem jed n ak że stanow ią one źródło pow ażnego niebezpieczeństw a dla duszy lub cia­ ła albo w inny sposób czynią zbyt trudnym życie w spólne. M ożna w związku z tym stwierdzić, że ustaw odaw ca kościelny, konstruując w ten sposób no rm ę z C IC c. 1153 § 1, w której nie wym ienia k o n ­ kretnych przyczyn, a jedynie określa ich skutek, daje możliwość in­ terpretacji, czy p o d an a przyczyna w konkretn ej spraw ie m ieści się w dyspozycji tego k an o n u .64 Świadczy to o ewaluacji norm praw a k a­ nonicznego i jego rozwoju.

W K odeksie K anonów Kościołów W schodnich, w odróżnieniu od K odeksu Prawa K anonicznego z 1983 roku, ustawodawca tworząc n o r­ m ę z C C E O c. 864 § 1 będącą odpow iednikiem C IC c. 1153 § 1, w p a­ ragrafie następnym w sposób wyraźny stanowi, że prawo partykularne Kościoła sui iuris m oże ustanowić inne przyczyny ze względu na oby­ czaje ludzi i okoliczności miejsca, poza wskazanymi w C C E O c. 863 i 864.“ Poza tym unorm ow aniem , k tóre nie jest znane kodeksowi ła­ cińskiem u, oba kodeksy nie różnią się w unorm ow aniu instytucji sepa­ racji podczas trw ania węzła.

Instytucję separacji w praw ie kanonicznym m ożemy podzielić na se­ parację stalą lub czasową, częściową lub całkowitą.66

Postępowanie w sprawach o ustanowienie separacji

K om petencje do przeprow adzenia separacji w świetle praw a kan o ­ nicznego posiadają:

1. biskup diecezjalny, na którego terytorium m ałżonkowie przebywa­ ją z zam iarem po zostania przynajm niej przez trzy miesiące.

2. sąd biskupi, który przeprow adza postępow anie zgodnie z n orm a­ m i o ustnym procesie spornym.

M M ożna tak że przyjąć, że wszystkie przyczyny separacyjne w ym ienione w K odeksie P ra ­ w a K anonicznego z 1917 ro k u m ogą i dzisiaj być po d staw ą dla separacji praw nej, a o n e wia- śnie zaw ierają się w dyspozycji C IC c. 1153 § 1, ta k też T. R ozkrut. Separacja m ałżeńska s. 215.

“ Z ob. C C E O c. 864 § 2, „Iure particulari Ecclesiae sui iuris aliae causae pro m oribus p o p u ­

lorum et locorum circum stantiis statui possunt. ” Szerzej zob. V. J. Pospishil. Eastern Catholic Church L aw . N ew Y ork 1996 s. 621; W. G óralski. Prawo m ałżeńskie Katolickich Kościołów W schodnich (według K o d e b u K a n o n ó w Kościołów W schodnich). Lublin 1992 s. 39; tenże. Sa­ kram ent m ałżeństwa w Kodeksie K anonów K ościołów W schodnich oraz w Kodeksie Prawa K a­ nonicznego z 1983 roku. R N P 1993 n r 3 s. 14.

“ L. C h iap p e tta. II Codice di diritto canonico, co m m en to giuridico - pastorale. N apoli 1988 t. 2 s. 278.

3. małżonkowie, jeśli istnieje ku tem u pow ażna przyczyna. Jed nak

w czasie sześciu miesięcy od zaistnienia rozdziału od stołu i loża p o ­ winni uregulow ać sprawę na drodze praw nej.67

Sprawy o separację w praw ie kanonicznym w myśl C IC c. 1693 § 1 m ogą być prow adzone zgodnie z przepisam i o ustnym procesie spor­ nym, chyba że któraś ze stron lub rzecznik sprawiedliwości poproszą o zwyczajny proces sporny.68 M ogą być prow adzone także w p ostęp o­ waniu administracyjnym, zakończonym dekretem biskupim, oraz w trybie nadania skutków kanonicznych decyzji trybunału świeckiego.69 Proces ustny jest procesem równoległym do zwykłego procesu spor­ nego, który jest procesem pisemnym, aczkolwiek zawierającym pew ne elem enty zasady ustności.70 Jed n ak jest od niego w większym stopniu skuteczny i „bardziej adekwatny do wypracowania sprawiedliwości wy­ roku.”71 W ustnym procesie spornym, w którym m oże być prow adzona sprawa o orzeczenie separacji m ałżeńskiej, obok norm zawartych

67 Z ob. C IC c. 1152 § 1 i 1153 § 2. Por. C C E O c. 864 § 3; W G óralski. Kościelne praw o

m ałżeńskie. Płock 1987 s. 126. D o czasu w prow adzenia instytucji separacji d o p raw a p olskie­

go w sądach kościelnych praktycznie nie byty ro zpatryw ane spraw y o orzeczenie separacji. M ogło to być spow odow ane koniecznością pro w ad zen ia kilku spraw przed sąd em p ań stw o ­ wym i dod atk o w o przed sądem kościelnym . S tan ten zniechęcał i pozbaw ia! m otywacji do za ­ biegania o ta k ie orzeczenie. Szerzej W. G óralski. Instytucja separacji a praw o polskie W: M ał­

żeństw o w praw ie św ieckim i w praw ie kanonicznym . Materiały Ogólnopolskiej Konferencji N a ­ ukow ej zorganizow anej w dniach 12 i 13 m aja 1994 r w Katowicach. Pod red. B. C z e c h a K a to ­

wice 1996 s. 246.

O g ó łem w ro k u 2000 do sądów kościelnych w płynęło o k o ło 9 spraw o o rzeczen ie se p a ra ­ cji; w przew ażającej je d n a k m ierze, bo o koło 1900, są to spraw y o o rzeczen ie niew ażności m ałżeństw a (d a n e po ch o d zą z inform acji udzielonych autorow i przez poszczególne sądy k o ­ ścielne). N iektórzy przypuszczali, że spraw o o rzeczen ie separacji m ałżeńskiej w sądach k o ­ ścielnych po now elizacji k.r.o., dotyczącej w prow adzenia separacji praw nej, b ęd zie więcej, zob. S. Paździor. Separacja. G ość N iedzielny. D o d a te k L ubelski 1999 n r 48/64 s. 24. Praktyka sądów kościelnych nie potw ierdza tego przypuszczenia.

68 Z o b . C om C an 11:1979 s. 273; A. D zięga. Kościelny proces ustny. Lublin 1992 s. 145; Z. G rocholew ski. Z m ia n y w kanonicznym praw ie procesow ym. KiP 1990 n r 7 s. 98. W praw ie k a­ nonicznym obow iązującym przynajm niej n a ziem iach polskich nie było norm (za w yjątkiem Instrukcji d la sądów duchow nych m ałżeńskich, k tó ra obow iązyw ała ja k o praw o p arty k u larn e n a ziem iach b. zab o ru au striackiego), k tó re by regulow ały p o stę p o w an ie w spraw ie o o rz e ­ czenie separacji m ałżeńskiej. K odeks p raw a kanonicznego z 1983 ro k u , ja k o praw o p o ­ w szechne, po raz pierwszy p o d a je norm y w tym zakresie.

“ W. H. Woestman. L e s procès spéciaux de mariage. O ttaw a 1994 s. 28. Szersze om ów ienie p o stę p o w an ia w spraw ie o o rzeczen ie separacji zob. M. G resza ta. Postępowanie kanoniczne

w sprawach o separację. „Praw o - A d m in istracja - K ościół.” 2001 n r 4 s. 75-93.

70 Z . G rocholew ski. Z m ia n y w kanonicznym s. 96 i n. Proces ustny w pierwszych sc h em a­ tach był nazywany pro cese m sum arycznym , tam że s. 95.

w C IC c. 1656-1669, regulujących ten właśnie proces, m ają także za­ stosow anie w myśl C IC c. 1670 norm y dotyczące zwykłego procesu spornego, zaw arte w C IC c. 1501-1655.

C elem postępow ania o orzeczenie separacji m ałżeńskiej jest stwier­ dzenie kanonicznej przyczyny separacji, określenie winy jednej ze stro n w ustaniu pożycia, a co za tym idzie, brak współwiny u strony uważającej się w subiektywnym odczuciu za niewinną.

Jeśli skarga pow odow a wpłynie do sądu kościelnego, to sędzia, za­ nim przyjmie sprawę, w pierwszym rzędzie m a obowiązek nakłaniać strony do ugodowego zażegnania kryzysu m ałżeńskiego, jeśli dostrze­ że nadzieję na wznowienie wspólnego życia m ałżonków.72 W tym celu powinien przeprow adzić rozm ow ę duszpasterską, k tó ra pow inna opie­ rać się na założeniu, że separacja jest nadzwyczajnym środkiem do przywrócenia równowagi naruszonej przestępstw em lub grożącym złem ze strony m ałżonka w innego.73

Jeżeli któraś ze stro n lub rzecznik sprawiedliwości poprosili o zwy­ czajny proces sporny w sprawie o orzeczenie separacji, to będzie on prow adzony w tym trybie. Sprawy o orzeczenie separacji m ałżonków dotyczą do bra publicznego, dlatego w każdej tego typu sprawie powi­ nien brać udział rzecznik sprawiedliwości, który m a obowiązek stać na straży dobra m ałżeństw a i Kościoła. N ato m iast, nie jest wymagany udział obrońcy węzła m ałżeńskiego w tego rodzaju postępow aniu, nie­ zależnie od przyjętego rodzaju procesu, poniew aż nie są to sprawy do­ tyczące węzła m ałżeńskiego.74

S eparacja m ałżonków m oże być orzeczona jeszcze d ek retem b i­ skupa diecezjaln ego .75 P rzepis ten m oże m ieć znaczenie w przypad­

72 C IC c. 1695 w zw. z C IC с 1676 „Iudex, antequam causam acceptet et quotiescum que

spem boni exitus perspicit, pastoralia m edia adhibeat, u t coniuges concilientur et a d coniugalem convictum restaurandum inducantur. ”

” T. Pawluk. Prawo kanoniczne według K odeksu Jana Pawia II. D oczesne dobra Kościoła.

Sankcje w Kościele. Procesy. O lsztyn 1 9 9 0 1. 4 s. 332.

74 Z ob. T P iero n ek . U dział obrońcy węzła w procesie m ałżeńskim . KiP 1989 n r 6 s. 99 i p o ­ dany tam przypis 26.

75 C IC с 1692 § 1 w zw. z C IC c. 1446 § 1. Przykładow o d e k re te m są o b ecn ie o rzek an e se­ p a racje m ałżeńskie w Sądzie M etro p o litarn y m w Koszycach n a Słowacji. W przeciw ieństw ie do sytuacji w naszym kraju, gdzie n a g runcie p raw a kanonicznego separacje n ie są praktycz­ n ie w cale o rzek an e, to n a Słowacji orzekanych je st ich przeszło sto rocznie. W ynika to stąd, iż w ierni żyjący na tam tych te re n a c h g e n eraln ie nie m ogą przystępow ać do sa k ram en tó w św., jeżeli żyją w faktycznej se p aracji, (w Polsce w ierni po m im o ro z p a d u ich m ałżeństw , m ogą przystępow ać do sa k ram en tó w św. p o d w arunkiem , że nie są zw iązani z inną osobą). U

zasad-ku, kiedy o separacji m ałżeńskiej o rzek ają w Polsce już sądy cywilne. O rzeczenia w ydane w sądach cywilnych w ładza kościelna m ogłaby zweryfikować i wydać na ich podstaw ie odpo w ied nią decyzję w try­ bie adm inistracyjnym . Ks. Prof. R em igusz Sobański uw aża naw et, że jeśli m ałżonkow ie uzyskali orzeczen ie separacyjne w sądzie p a ń ­ stwowym, to nie m uszą potw ierdzać go w sądzie kościelnym .76 W yda­ je się, że takie g en e raln e tw ierdzenie je st zbyt daleko idące, należa­ ło by je d n a k tę kw estię rozpatryw ać indyw idualnie, czy przyczyna se­ p aracji je st na tyle uzasadnio na, aby m ogła wywrzeć skutki n a forum kościelnym .

Tam, gdzie decyzja kościelna nie p ow oduje skutków cywilnych, al­ bo jeżeli przew iduje się, że wyrok czy p o stan ow ien ie sądu św ieckie­ go nie b ęd zie przeciw ny praw u B ożem u, biskup diecezjalny m iejsca pobytu m ałżonków , po uw zględnieniu szczególnych okoliczności, m oże udzielić zezw olenia n a zw rócenie się do sądu cywilnego.77

W tych okolicznościach decyzja biskupa diecezjalnego będzie decydo­ wać o nadaniu skutków czysto kanonicznych orzeczeniu sądu cywilne­ go. W przypadku, gdy sprawa dotyczy także czysto cywilnych skutków małżeństwa, sędzia pow inien się starać, by ju ż od samego p oczątku

sprawa ta była wniesiona do sądu świeckiego.78 Z pew nością przepis

ten je st w obecnym czasie w naszym k raju aktualny ze względu n a w prow adzenie przez polskiego ustaw odaw cę instytucji separacji m ałżeńskiej do k.r.o.

nia się to tym, że zgodnie z C IC c. 1151 m ałżonkow ie m ają obow iązek i praw o zachow ania pożycia m ałżeńskiego, chyba że uspraw iedliw ia ich zg o d n a z praw em przyczyna. Jeśli takiej przyczyny nie stw ierdzi fo rm aln ie k o m p e te n tn a w ładza kościelna w przeciągu sześciu m iesię­ cy o d jej zaistnienia, to taki w ierny z racji n a niew ypełnienie sw ojego obow iązku w spólnego pożycia w m ałżeństw ie nie m o że przystępow ać do sa k ram en tó w św. Z d a rz a się jed n ak , że z ważnych pow odów Sąd M etro p o litarn y w Koszycach w d ek recie, w którym odm aw ia o rz e ­ czenia separacji, um ieszcza zapis, że stro n a lub strony, po m im o nieuzyskania takiego o rz e ­ czenia, m ogą przystępow ać do sa k ram en tó w św. Szerzej n a te m a t uw arunkow ań instytucji separacji w kościele słow ackim , zob. Zbierka partikulam ych predpisov Kośicjiej Arcidiecézy. Kosice 2000 s. 251-255. W Polsce uzyskanie d e k re tu pozw ala u n ik n ą ć każdorazow ych wyja­ śnień w obec spow iednika, dlaczego n ie żyje się razem z m ałżonkiem , o raz publicznego zgor­ szenia w przypadku przystępow ania do sa k ram en tó w św.

76 A . S porniak. Nierozerwalne ale zaw odne. R ozm ow a z ks. prof. Rem igiuszem Sobańskim . Tygodnik Powszechny 2000 n r 2 s. 4.

77 C IC c. 1692 § 2, „ Ubi decisio ecclesiastca effectus civiles non sortitur, vel si sententia civilis

praevidetur n o n contraria iuri divino, Episcopus dioecesis com m orationis coniugum poterit, p er­ pensis peculiaribus adiunctis, licentiam concedere adueundi fo ru m civile. "

Skutki separacji

Skutkiem orzeczenia przez sąd kościelny separacji jest rozluźnienie węzła m ałżeńskiego, je d n a k w dalszym ciągu obow iązują praw a i o bo ­ wiązki wypływające z m ałżeństw a, z pewnymi modyfikacjami, k tó re są niejako skutkiem orzeczonego rozdziału od stołu i łoża. Separacja zwalnia co praw da od obowiązku i praw a współżycia m ałżeńskiego, nie oznacza to jed n ak że m ałżonkow ie zwolnieni są od obowiązku wzajem nej pom ocy w sytuacjach trudnych i w ierności m ałżeńskiej; m ają oni obow iązek takiej w ierności dochować, gdyż w obliczu praw a kanonicznego ich związek m ałżeński nadal istnieje.79 Po orzeczeniu separacji każdy z m ałżonków m oże m ieć w łasne lub tymczasowe za­ m ieszkanie.80 W raz z ustanow ieniem separacji należy zatroszczyć się o odpow iednie utrzym anie i katolickie wychowanie dzieci.81 Sprawę tę w inien rozstrzygać w yrok sądowy lub d ek ret ordynariusza miejsca. Z reguły wychowaniem dzieci m ałżonków będących w orzeczonej se­ paracji pow inien się zająć m ałżonek niewinny. Z e względu jed n ak na dobro potom stw a, m oże w tej kwestii zapaść inne rozstrzygnięcie, np. zlecenie opieki nad dzieckiem krewnym, powinowatym lub placówce opiekuńczej. Praw odaw ca kościelny nie precyzuje, o jakie dzieci tu chodzi. Z ak ład a się, że chodzi tutaj o dzieci m ałżonków, niezależnie czy są to w spólne dzieci obojga m ałżonków, czy jednego z nich. Nie został także określony status wiekowy tych dzieci w rozum ieniu C IC c. 97. W związku z tym, posługując się w ykładnią celowościową, m oż­ na przyjąć, że chodzi o dzieci w ym agające troski i opieki, bez względu n a wiek. Sprawy, o których m ow a w C IC c. 1154, powinny być także regulow ane na drodze cywilnej. W Polsce w obecnym stanie prawnym jest to o tyle łatwiejsze, że m ałżonkow ie, zwracając się do sądu cywil­ nego o orzeczenie separacji, m ogą m ieć pewność, że sąd orzekając se­ parację, wypowie się także co do ich wspólnych m ałoletnich dzieci.

75 O bow iązku w ierności m ałżeńskiej w myśl art. 23 k.r.o. n ie m a w przypadku orzeczenia separacji przez sąd państw ow y n a podstaw ie dokonanych zm ian w k.r.o. ustaw ą z 21 m aja 1999 roku.

80 Z ob. C IC c. 104. W daw nym K odeksie jedynie żona, k tó ra uzyskała praw ną separację, m ogła nabyć w łasne sta łe m iejsce zam ieszkania, n iep o sia d ająca zaś separacji praw nej - je d y ­ n ie m ieszkanie tym czasow e (C IC 1917 c. 93 § 1,2).

81 C IC c. 1154. Por. C C E O c. 865; C IC 1917 c. 1132, który stanow ił, że g en eraln ie w ycho­ w anie po to m stw a separow anych m ałżonków należy d o strony niew innej, w przypadku m ał­ żeństw m ieszanych - do strony katolickiej. N iem niej ordynariusz miejscowy ze w zględu na d o b ro dzieci m ógł inaczej postanow ić.

Jed n a k C IC c. 1154, jak się wydaje, obejm uje szerszy krąg dzieci an i­ żeli art. 58 § 1 k.r.o.

Separacja w prawie kanonicznym m oże ustać n a cztery sposoby: 1) w razie śmierci jednego ze współm ałżonków;

2) gdy m ałżonek niewinny wybaczy m ałżonkowi w innem u i przyjmie go z pow rotem ;

3) gdy wygaśnie przedm iot separacji, tzn. gdy przestanie istnieć przyczyna separacji;

4) gdy zakończy się okres separacji czasowej.

Problem separacji łączy się z aspektem duszpasterskim , m ającym na celu przeciw działanie rozpadow i m ałżeństw a. D latego szczególną uwagę przy om awianiu zagadnień związanych z separacją m ałżeńską należy zwrócić na pom oc, jak ą Kościół powinien udzielić osobom przeżywającym kryzys małżeński. Pom oc ta pow inna przejaw iać się w szczególności we w sparciu m oralnym i duchowym.82

5. Instytucja separacji w obecnie obowiązującym prawie polskim

Przepisy praw a m aterialnego dotyczące separacji norm ują przepisy działu V tytułu I noszącego nazwę „M ałżeństw o” k.r.o., a szczególnie przepisy art. 6V -616 k.r.o., następują one po dziale IV, noszącym tytuł „ustanie m ałżeństw a.” M ogłoby się zdawać, że bardziej logiczne jest usytuowanie separacji przed regulacją ustania m ałżeństw a, chodzi je d ­ nak o to, by podkreślić, że separacja jest instytucją sam odzielną, nie etapem przejściowym prowadzącym do rozw odu.83 Z takiego usytu­ ow ania instytucji rozwodu i separacji m ożna wywnioskować także, że rozwód pozostał nadal podstawowym sposobem na regulow anie spraw rozpadających się małżeństw.

Przepisy dotyczące postępow ania w spraw ach o separację m ałżeń­ ską zostały uregulow ane poprzez przystosowanie przepisów k.p.c. o d ­

82 Szerzej zob. P. Salaiin. Żyjący w separacji, rozwiedzeni. Poznań s. 163 i n.

83 W Chrzanowski. Problem ochrony trwałości m ałżeństwa s. 19; J. Panowicz - Lipska. Instytu­

cja separacji s. 16; D . Antoszkiewicz. Separacja. Komentarz. K om entarz d o D ziennika Ustaw

1999 n r 32 s. 12; T. Smyczyński. Separacja m ałżonków . SPr 2000 n r 1-2 s. 152; tenże Prawo ro­

dzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia. Warszawa 2001 s. 220; J. Panowicz-Lipska i T. Smyczyń­

ski dodają, że za taką system atyką k.r.o. przem aw iają także względy techniki legislacyjnej, gdyż przepisy odnoszące się do separacji zaw ierają odesłania do przepisów w spraw ie o rozwód.

noszących się do rozwodu, objętych D ziałem I „Postępow anie w sp ra­ wach m ałżeńskich”, Tytułu V II, noszącego nazwę „Postępow ania o d ­ rę b n e”, Księgi pierwszej pod nazwą „Proces”. Ponadto rozszerzone zostały przepisy art. 567 k.p.c. z działu II „Sprawy z zakresu praw a ro ­ dzinnego, opiekuńczego i kurateli, Tytułu II, Księgi drugiej „Postępo­ w anie nieprocesow e”, w razie jednoczesnego, wspólnego wystąpienia małżonków o orzeczenie separacji n a zgodny ich wniosek w myśl art. 611 § 3 k.r.o., czy o zniesienie separacji zgodnie z art. 616 k.r.o.

Przesłanki orzeczenia separacji

U stan ow ien ie sep aracji m ałżeńskiej m oże nastąpić, jeżeli m iędzy m ałżonkam i n astąp ił zupełny ro zkład pożycia; nie wym aga się, aby rozkład pożycia m iał rów nież cechę trw ałości.84 U jęcie jed yn ie p rz e­ słanki zu pełnego rozkładu pożycia m ałżeńskiego jest przejaw em nad a n ia p rzez ustaw odaw cę tej instytucji praw nej funkcji zaradczej i restytucyjnej w stosu nku do m ałżeństw a, k tó re w jakiejś m ierze uległo rozpadow i. W naszym praw ie nie m a określonych, e n u m e ra ­ tywnie bezw zględnych p rz esłan ek separacyjnych, k tó re zdaniem ustaw odaw cy stanow ią naru szen ie obow iązków m ałżeńskich w sp o ­ sób tak poważny, że zwykle p row adzą do zerw ania więzi łączących m ałżonków i w razie ich stw ierdzenia w po stępow aniu o orzeczenie separacji sąd je st zobligow any do jej orzeczenia. Takie przesłanki istniały chociażby w P rojekcie z 1929 rok u, który przyjm ow ał system m ieszany w spraw ach o orzeczenie separacji. System m ieszany przyj­ m uje także co do o rzeczenia separacji m ałżeńskiej K odeks Praw a K anonicznego z 1983 ro k u , w ym ieniając cudzołóstw o jako podstaw ę jej orzeczenia lub okoliczności, w których je d e n z m ałżonków w inny sposób czyni zbyt trudnym życie w s p ó ln e .85 O b ecnie w k.r.o. m am y tylko klauzulę zu pełn ego ro zkładu pożycia m ałżeńskiego.

84 Zob. art. 611 § 1 k.r.o. Takie uregulow anie spotkało się z ap ro b atą zarów no ze strony dok­ tryny, ja k i praktyki sądow ej, zob. J. Panowicz-Lipska. Instytucja separacji s. 17; T. Smyczyński.

Separacja m ałżonków s. 152; tenże Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza s. 219;

J. G ajda. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. W arszawa 2000 s. 271; J. Ignatowicz. Prawo

ro d zim e. Wyd IV zaktualizow ane i u zu pełnione przez M. N azara. W arszawa 2000 s. 139;

H . H aak. Separacja. M P 2000 nr 4 s. 2Î4; A. Skoczyński, F. Karwicki. Wielka Księga Praw s. 21. Ci ostatni autorzy zwrócili je d n a k uwagę, że rezygnacja z przesłanki trwałości rozkładu pożycia przy orzeczeniu separacji m oże budzić obawy, że instytucja ta będzie nadużyw ana i sto ­ sow ana w sytuacjach, gdy m ałżeństw o przeżywa kryzys, lecz m a on c h arak ter przemijający.

Z upełny rozkład pożycia jest zdarzeniem prawnym, ciągłym, co oznacza, że jest to pewien stan, a nie zdarzenie występujące w jednej chwili. „Zupełny rozkład” oznacza rozkład w trzech płaszczyznach: płaszczyźnie ekonom icznej, duchowej i fizycznej.86

Niem ożliwe jest określenie w sposób jednoznaczny, zaistnienie ja ­ kich okoliczności pociąga za sobą zupełny rozkład pożycia m ałżeńskie­ go.87 Powody, k tóre w uproszczeniu nazywane są przyczynami rozkładu pożycia, m ogą leżeć po stronie m ęża lub żony albo też po obu stro ­ nach. Są nim i np.: niedochow anie wierności m ałżeńskiej88, naganny stosunek do rodziny w spółm ałżonka, agresja, złe traktow anie człon­ ków rodziny, zaniedbywanie rodziny89, odm ow a wzajem nej pomocy, opuszczenie w spółm ałżonka, hazard, prostytucja, skazanie za zbrod­ nię m ałżonka prawom ocnym wyrokiem, alkoholizm ,90 narkom ania,

86 Isto tę ro z k ła d u pożycia m ałżeńskiego w ym aganą d o o rzeczen ia rozw odu, k tó ra je d n a k je s t p o m o cn a tak że w p rzypadku o rzeczen ia se p aracji, zdefiniow ał SN w uchw ale z d nia 28 m aja 1955 r., I C O 5/55 O S N 1955 n r 3 poz. 46; NP. 1955 n r 9 s. 104; PiP 1955 n r 11 s. 847 Z ob. tak że orz. SN z 7 listo p ad a 1955 r., III C R 1328/54 PiP 1957 nr 2 s. 410; orz. SN z 9 m a r­ ca 1956 r., IV C R 36/55 O SN 1956 n r 4 poz. 110; orz. SN 19 czerw ca 1956 r., I C R 49/56 PiP 1956 n r 12 s. 1106. Sam o kategoryczne d o m ag an ie się rozw odu (o b ecn ie i sep aracji) nie je st dostatecznym pow odem do przyjęcia, że n astąp ił zupełny ro zk ład pożycia m ałżeńskiego, zob. orz. SN 21 lipca 1958 r., 1 C R 337/57 O SPiK A 1959 poz. 202. R ozstrzygnięcie o dnosiło się do spraw y rozw odow ej, ale m oże być p o m o cn e w przy p ad k u separacji.

87 K. Piasecki. Separacja w praw ie po lsk im . W arszaw a 2000 s. 28. P od o b n ie J. Czajka. Sepa­

racja i rozwód. G a z e ta Praw na 1999 n r 30 s. 19.

88 Zob. orz. SN z 24 kwietnia 1951 r., С 667/50. O S N 1953 nr 1 poz. 9 „Nawet jednorazow y p o ­ stępek m ałżonka m oże stać się przyczyną trw ałego i zupełnego rozkładu, dotyczy to w szczegól­ ności takich faktów ja k cudzołóstwo (...)”; orz. SN z 8 m aja 1951 r., С 184/51, Z O 1952 z. I poz. 21 (karty 95-99), O SN 1952 poz. 21, PiP 1951 nr 7 s. 156-159. Jak wynika ze statystyk sądowych, n ie­ w ierność m ałżeńska, obok alkoholizm u i niezgodności charakteru, jest najczęstszą przyczyną roz­ wodów. Podobna sytuacja jest w sądach kościelnych, zob. M. Lucyk. Kryzys małżeński w świetle

kościelnego orzecznictwa sądowego w Polsce. Chrześcijanin w Świecie. 1983 nr 11, s. 102-103.

89 Z ob. orz. SN z 9 m arca 1956 r., 4 C R 36/55. O S N 1956 n r 4 poz. 110. O rzeczen ie to o d ­ nosi się do p o stę p o w an ia o o rzeczen ie rozw odu, niem niej m oże być p o m o cn e w przypadku orzeczenia separacji.

90 Z ob. H . B ogacka, A. Sobieszak. R ozw ody w Polsce w latach 1950-1974 w świetle badań

statystycznych. W: Wybrane zagadnienia patologii rodziny G U S. P od red. M. Jarosza. W arsza­

wa 1976 s. 99 i п.; K. Sergiej. R ozbicie rodziny w świetle orzecznictwa sądowego. B iuletyn In ­ form acyjny S tow arzyszenia Polskich Praw ników K atolickich 1999 n r 2 s. 43. A lkoholizm je st tak że najczęściej w skazyw aną przyczyną niezdolności osoby o d podjęcia istotnych obow iąz­ ków m ałżeńskich, a w konsekw encji orzeczen ia niew ażności m ałżeństw a w sądach kościel­ nych. Z ob. M . Lucyk. Kryzys m ałżeński w świetle s. 104; A . Dzięga. A lk o h o lizm ja k o podstaw a

orzeczenia nieważności m ałżeństw a. R N P 1997 n r 7 s. 90; S. Paździor. Przyczyny psychiczne niezdolności osoby d o zawarcia m ałżeństw a próba systematyki. W: K ościelne Praw o P ro ceso ­

różnica charakterów , choroba fizyczna lub umysłowa czy im potencja, niedobór seksualny, bezpłodność, hom oseksualizm , satyryzm, nimfo- m ania, transseksualizm , związany naw et ze zm ianą płci,91 różnica wie­ ku, wyjazd m ałżonka za granicę.

W nosząc o orzeczenie separacji, m ożna powołać się oczywiście jesz­ cze na inne przyczyny, k tó re nie są tutaj wymienione, a prow adzą do zupełnego rozkładu. Przed sądem cywilnym m ożna powołać się także na te podstawy separacyjne, k tóre podaje Kodeks Praw a K anoniczne­ go z 1983 roku, w c. 1152 § 1, 1153 § 1, jeśli zdaniem wnoszącego o orzeczenie separacji, spowodowały one zupełny rozkład pożycia m ałżeńskiego.

W przypadku zaistnienia pozytywnych przesłanek orzeczenie sep a­ racji nie jest dopuszczalne, jeżeli w skutek niej m iałoby ucierpieć dobro wspólnych m ałoletnich dzieci m ałżonków.92 Tak w sprawie o rozwód, jak i o separację, nie chodzi o to, czy w przypadku rozkładu m ałżeń­ stwa ucierpi dobro dziecka, gdyż z pewnością ucierpi, ale o to, czy sa­ m o orzeczenie separacji spowoduje, że dobro dziecka zostanie n arażo ­ ne na szwank. Separacja m ałżonków m oże stanowić m niejsze przeży­ cie dla dziecka aniżeli rozwód. M ożna stwierdzić, że w niektórych oko­ licznościach dobro dziecka nie będzie zagrożone w przypadku orze­ czenia separacji, natom iast będzie stanowiło przeszkodę do orzecze­ nia rozwodu.

Z godnie z przepisem art. 611 § 2 k.r.o. separacja nie m oże być rów­ nież orzeczona, podobnie jak i rozwód art. 56 § 2 k.r.o., jeśli byłaby sprzeczna z zasadam i współżycia społecznego z innych przyczyn niż dobro wspólnego m ałoletniego dziecka małżonków. W myśl wytycz­ nych SN niedopuszczalność rozwodu (obecnie i separacji) ze względu na zasady współżycia społecznego zachodzi wtedy, gdy z zasadam i ty­ mi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby m ałżonek sprzeciwiający się żądaniu rozwodu, (separacji) albo gdy przeciw roz­ wodowi (separacji) przem aw iają pow ażne względy natury społeczno- wychowawczej, k tóre nie pozw alają na to, by orzeczenie rozwodu (se­ paracji) sankcjonow ało stan faktyczny, powstały na tle złego traktow a­ nia i złośliwego stosunku do w spółm ałżonka lub dzieci albo innych przejawów lekcew ażenia instytucji m ałżeństw a i rodziny lub obowiąz­

91 Tak zob. Kodeks rodzinny i opiekuńczy z kom entarzem . P od red . K. Piaseckiego. W arsza­ wa 2000 s. 278-279.