Wrzesiński, Wojciech
"Warmia i Mazury w latach
1945-1947. Kształtowanie się
stosunków politycznych", Edmund
Wojnowski, Olsztyn 1968 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 117-125
w a ro w y (s. 27) z m ie n iły sw ą lo k a liz a c ję , z a n im k s ią ż k a d o s ta ła się do r ą k c z y te ln i k ó w , a z m ie n ić ją m a ją w k ró tc e ta k ż e w a r s z t a t y n a p r a w y m a sz y n (s. 37) i d r u k a r n i a p a ń s tw o w a (s. 39). W sz y s tk ie t e k ry ty c z n e u w a g i n ie u m n ie js z a ją z a s a d n ic z e g o w a lo ru k s ią ż k i. J e s t to u ro c z a g a w ę d a o O ls z ty n ie . J e s t to k s ią ż k a , d z ię k i k tó r e j m o ż n a O ls z ty n le p ie j p o z n a ć i b a r d z ie j p o k o c h a ć . W o b ec w y n is z c z e n ia p rz e z N ie m c ó w p o ls k ie j in te lig e n c ji O ls z ty n a ty lk o je d y n y Ś liw a m ia ł d a n e k u te m u , b y tę k s ią ż k ę n a p isa ć . N a le ż y m u b y ć w d z ię c z n y m , że to u c zy n ił. N a ta k ą k s ią ż k ę c ze k a n o . N ic d z iw n ego, że n a k ła d ro z s z e d ł s ię b ły s k a w ic z n ie . P is z ą c e m u te s ło w a w ia d o m o , że w k ró tc e k s ią ż k a Ś liw y z o s ta n ie w z n o w io n a , ty m ra z e m p rz e z o ls z ty ń s k ie W y d a w n ic tw o ,,P o je z ie rz e ” . A n d r z e j W a k a r E d m u n d W o j n o w s k i , W a r m ia i M a z u r y w la ta ch 1945— 1947. K s z ta łto w a n ie się s to s u n k ó w p o lity c z n y c h , O ls z ty n 1968, ss. 286, O śr o d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o j c ie c h a K ę trz y ń sk ie g o . R o z p r a w y i M a te ria ły , n r 23. Z a in te re s o w a n ia b a d a w c z e d z ie ja m i p ie rw s z y c h l a t P o ls k i L u d o w e j w O i- s z ty ń s k ie m s to p n io w o z a c z y n a ją p rz y n o s ić w id o c z n e re z u lta ty . S k o m p lik o w a n e s to s u n k i p ie rw s z y c h l a t p o w o jn ie n a W a r m ii i M a z u ra c h c o ra z czę ściej s t a j ą się p rz e d m io te m d o c ie k a ń i d y s k u s ji e k o n o m is tó w , d e m o g ra fó w , a ta k ż e h is to r y k ó w . D o w o d em p o s tę p u w b a d a n ia c h n a d ty m o k re s e m m o że b yć c h o c ia ż b y r o z p r a w a E d m u n d a W o jn o w sk ie g o p o ś w ię c o n a k s z ta łto w a n iu s ię s to s u n k ó w p o li ty c z n y c h w O ls z ty ń s k ie m w la ta c h 1945— 1947, o p u b lik o w a n a w s e r ii „ R o z p ra w y i M a te r i a ły ” O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie g o , a p rz y g o to w a n a n a p o d s ta w ie s z e ro k o z a k r o jo n e j k w e re n d y , k tó r ą z o s ta ły o b ję te a rc h iw a p a ń s tw o w e (c e n tr a ln e i m ie js c o w e ), p a r t y j n e o ra z a rc h iw u m K o m e n d y W o je w ó d z k ie j M O i S ą d u W o je w ó d z k ie g o . R ó ż n o ro d n e m a te r i a ł y a r c h iw a l n e i p r a s a p o z w o liły z a ry s o w a ć s z e ro k ą p a n o r a m ę w y d a rz e ń p o lity c z n y c h n a W a r m ii i M a z u ra c h w p ie rw s z y c h la ta c h p o w o jn ie . A u to r n ie u n ik a ł p rz y ty m p o d e jm o w a n ia p ró b w y ja ś n ie n ia p ro b le m ó w tr u d n y c h , s k o m p lik o w a n y c h , n ie k ie d y d o tą d p rz e m ilc z a n y c h , w y p o w ia d a ją c w ła s n e s ą d y i o cen y , n ie je d n o k r o tn ie d y s k u s y jn e . S t a r a ł się w y k a z a ć siły z a a n g a ż o w a n e w r o z w o ju w y d a r z e ń p o lity c z n y c h , w w a l ce o n a d a n i e o d p o w ie d n ic h t r e ś c i d z ia ła n iu w ła d z a d m in is tr a c y j n y c h i p o lity c z n y ch . Z a m ie rz e n ie m A u to r a b y ło n ie ty lk o d o k o n a n ie k r o n ik a r s k ie g o o p isu w y d a rz e ń , a le w y k a z a n ie p rz y c z y n r o z w o ju w y p a d k ó w , ź ró d e ł p ro c e só w , j a k i e w ó w czas z a c h o d z iły o ra z u k a z a n ie s p e c y fik i O ls z ty ń s k ie g o . Z u w a g i n a u z a le ż n ie n ie w y d a rz e ń p o lity c z n y c h od s to s u n k ó w d e m o g ra fic z n y c h , n a ro d o w o śc io w y c h , e k o n o m ic z n y c h A u to r i ty m z a g a d n ie n io m p o ś w ię c ił n ie c o u w a g i. D la w y ja ś n ie n ia zaś g e n e z y w y d a rz e ń w O ls z ty ń s k ie m p o m a rc u 1945 r. c o fn ą ł się A u to r do l a t w o jn y , k o n c e n t r u ją c s w o ją u w a g ę n a z a i n te r e s o w a n ia c h p o ls k ic h u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h re g io n e m W a r m ii i M a z u r, s to s u n k ie m k o a lic ji a n ty h itle r o w s k ie j do p ro b le m u w sc h o d n io p ru s k ie g o , j a k w re s z c ie i z a ła m a n ie m się rz ą d ó w n ie m ie c k ic h n a o m a w ia n y m o b sza rz e , ze w s z y s tk im i k o n s e k w e n c ja m i, n ie ty lk o p o lity c z n y m i. B a d a n ia n a d d z ie ja m i p o lity c z n y m i O ls z ty ń s k ie g o p o d ru g ie j w o jn ie ś w i a to w e j są d o p ie ro z a p o c z ą tk o w a n e , c h o ciaż, j a k w y n ik a z o b s z e rn e g o w y k a z u l i t e r a t u r y z a m ie sz c z o n e g o w o m a w ia n e j k s ią ż c e o ra z k r y ty c z n e g o o m ó w ie n ia s ta n u b a d a ń , p u b lik a c ji p o ś w ię c o n y c h n a jn o w s z y m d z ie jo m W a rm ii i M a z u r u k a z a ło się w ie le . R o z p ra w a E d m u n d a W o j n o w s k i e g o r ó ż n i . s i ę od n ic h k o rz y s tn ie n ie
ty lk o z a k r e s e m s tu d ió w , p r ó b ą u k a z a n ia c a łe j zło żo n o ści p r o b le m a ty k i, a le i f o r m o w a n ie m w n io s k ó w i o c en w y n ik a ją c y c h z a n a liz y o m a w ia n y c h ź ró d e ł, a n ie o b lic z o n y ch n a „ s ta w ia n ie p o m n ik ó w ”. R o z p ra w a j e d n a k n ie j e s t w o ln a od p e w n y c h e le m e n tó w p re s e n ty s ty c z n y c h . G o d n y u z n a n ia je s t d a le k o id ą c y k ry ty c y z m , u z a s a d n io n y z w ła sz c z a w o b e c r e la c ji p a m ię tn ik a r s k i c h , w s p o m n ie ń b o h a te ró w o m a w ia n y c h w y d a rz e ń . N ie s te ty , j e d n a k t a k ie j s a m e j k r y ty k i b r a k u j e c z a s a m i w o b ec d o k u m e n tó w p is a n y c h . O m ó w ie n ie d o ty c h c z a s o w e g o s ta n u b a d a ń n ie o g ra n i czone z o sta ło ty lk o do s c h a r a k te r y z o w a n ia b a d a ń p ro w a d z o n y c h w P o lsc e. A u to r z w ró c ił u w a g ę n a z a in te r e s o w a n ia p ro b le m a m i O lsz ty ń s k ie g o w N ie m ie c k ie j R e p u b lic e F e d e ra ln e j. U w a g i w ty m z a k r e s ie są j e d n a k b a rd z o fr a g m e n ta ry c z n e . B r a k n a w e t k ry ty c z n e g o o m ó w ie n ia p o d s ta w o w y c h p u b lik a c ji, k tó r e w y k o rz y s ta ! A u to r p rz y p is a n i u ro z p ra w y . D la te g o n ie z o s ta ły u k a z a n e , t a k c h a r a k t e r y s ty c z n e d la o s ta tn ic h la t, z m ia n y w o ś w ie tla n iu p rz e sz ło ś c i O ls z ty ń s k ie g o p rz e z p u b lik a c je z a c h o d n io n ie m ie c k ie .
Z a s a d n ic z y m p rz e d m io te m s tu d ió w E. W o jn o w sk ie g o b y ły s to s u n k i p o lity c z n e . T o też g łó w n ą u w a g ę A u to r s k o n c e n tro w a ł w o k ó ł d z ie jó w p a r t i í i s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h w O ls z ty ń s k ie m i to w m n ie js z y m s to p n iu w o k ó ł s p r a w o rg a n iz a c y j n y c h n iż ic h d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j. W sz y s tk ie in n e z a g a d n ie n ia s ta n o w ią tło , k o n ie c z n e d la w y ja ś n ie n ia w a ru n k ó w , w j a k ic h się o rg a n iz o w a ły i p ro w a d z iły p ro g r a m o w ą d z ia ła ln o ś ć p o szc z eg ó ln e p a r t i e i s tr o n n ic tw a p o lity c z n e . To z a d e c y d o w a ło o z a s a d n ic z y c h ro z w ią z a n ia c h k o n s tr u k c y jn y c h , o p a rty c h n a z a s a d z ie c h ro n o lo g ic z n o -rz e c z o w e j, p r z y p o s łu g iw a n iu się o g ó ln ie u z n a n ą w h is to rio g r a f ii p o ls k ie j p e rio d y z a c ją te g o o k re s u . J a k o o d rę b n e z a g a d n ie n ie A u to r p o tr a k to w a ł s p r a w y p o ls k ie j lu d n o ś c i ro d z im e j. B y ł to p ro b le m , k t ó r y w ó w cz a s w y w o ły w a ł z a i n te r e s o w a n ia w s z y s tk ic h s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h w O ls z ty ń s k ie m , a je g o z n a c ze n ie w y k ra c z a ło d a le k o p o z a p ro b le m y w e w n ę tr z n e j p o lity k i re g io n u . A n a liz a p o lity k i w ła d z a d m in is tra c y j n y c h i p o lity c z n y c h w o b e c p o ls k ie j lu d n o ś c i ro d z im e j p o z w a la ła le p ie j p o z n a ć c a ło k s z ta łt k o n c e p c ji p o lity c z n y c h w s z y s tk ic h u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h . S p r a w y lu d n o śc i ro d z im e j w y s tę p o w a ły j e d n a k p rz y ro z w ią z y w a n iu w s z y s tk ic h p ro b le m ó w p o lity c z n y c h W a rm ii i M a z u r. T o też w y o d rę b n ie n ie ro z d z ia łu o s p ra w a c h W a r m ia k ó w i M a z u ró w s tw o rz y ło p o w a ż n e n ie b e z p ie c z e ń s tw o w ie lu p o w tó rz e ń , k tó ry c h n ie u d a ło się u n ik n ą ć , a n a w e t p rz y n io s ło sp rz e c z n o śc i m ię d z y n ie k tó ry m i te z a m i A u to ra , o czy m b ę d z ie m o w a p o n iż e j. Z a ło ż e n ie A u to ra , a b y a k c e n to w a ć s p ra w y , je g o z d a n ie m , o szc z eg ó ln ie d u ż e j w a d z e , p o w ta rz a n ie m p e w n y c h p ro b le m ó w , p rz y n io s ło w e fe k c ie d a lsz e , n o w e p o w tó rz e n ia . W y d a je się, że z a s to s o w a n ie s k ró tó w , je ż e li n ie p rz e z A u to ra , to z a p r o p o n o w a n ie ic h p rz e z W y d a w n ic tw o , b y ło b y z k o rz y ś c ią d la c z y te ln o ś c i w y k ła d u .
N ie w s z y s tk ie p ro b le m y z y s k a ły r ó w n o m ie rn e z a i n te r e s o w a n ie b a d a w c z e ze s tr o n y A u to ra . R o z d z ia ł p o ś w ię c o n y s p ra w o m W a r m ii i M a z u r w o k re s ie w o jn y z a w ie ra n ie o m a l w y łą c z n ie p o w tó rz e n ie s p r a w z n a n y c h ju ż z w c z e ś n ie jsz y c h o p r a c o w a ń (z w y ją tk ie m s to s u n k u P K W N do p ro b le m u m a z u rsk ie g o ). A u to r n ie w y k o rz y s ta ł p rz y ty m c a łe j l i t e r a t u r y o g ó ln ie d o s tę p n e j (ja k np . n ie k tó r e p u b lik a c je W ło d z im ie rz a K o w a l s k i e g o czy M a r ia n a O r z e c h o w s k i e g o ) . P r z y o m a w ia n iu p ro b le m ó w d e m o g ra fic z n y c h i e k o n o m ic z n y c h o g ra n ic z y ł się A u to r ty lk o do w y k o r z y s t a n ia w c z e ś n ie j o g ło szo n y c h d ru k ie m , c zy z n a jd u ją c y c h s ię w r ę k o p is a c h p ra c . R e z y g n a c ja z sa m o d z ie ln y c h b a d a ń u z u p e łn ia ją c y c h s p o w o d o w a ła , że c z y te ln ik n ie o tr z y m a ł d o s ta te c z n y c h in fo r m a c ji, k tó r e w y k a z y w a ły b y d o k ła d n ie z ależ n o ść m ię d z y ro z w o je m p ro c e su o sad n ic z e g o , a ro z w o je m ż y c ia p o lity c z n e g o . J e d n a k ż e tr u d n o m ie ć o to p r e te n s j ę do A u to r a , g d y ż u z u p e łn ie n ie ty c h lu k w y m a g a ło b y o d rę b n y c h stu d ió w , w y k ra c z a ją c y c h p o w a ż n ie p o z a t e m a t p ra c y .
A u to r n ie c h ę tn ie s z u k a ł u z a s a d n ie n ia d la sw o ich o c en fo rm u ło w a n y c h n a p o d s ta w ie m a te ria łó w o p iso w y ch , w a n a liz ie o d p o w ie d n ic h z e s ta w ie ń s ta t y s ty c z n y c h . W id a ć to szc z eg ó ln ie w ty c h c z ę ściac h ro z p ra w y , k tó r ą są p o ś w ię c o n e o m ó w ie n iu ro z w o ju o rg a n iz a c y jn e g o . A n a liz a j e s t t u b a rd z o s k ro m n a , c zę sto n ie w y s t a r c z a ją c a , o p a r ta p rz y ty m n ie ty le o w ła s n e o b lic z e n ia , co o w y n ik i b a d a ń w ty m z a k r e s ie H e n ry k a M e d y k o w s k i e g o . T r u d n o s ię z ty m zgodzić, ty m b a rd z ie j że A u to r d y s p o n o w a ł z n a c z n ie s z e rs z ą b a z ą ź ró d ło w ą . R o z w a ż a n ia o k s z ta łto w a n iu s ie c i o r g a n iz a c y jn e j p a r t i i i s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h w o m a w ia n e j r o z p ra w ie n ie d a ją m o ż liw o ści p r z e p ro w a d z e n ia p o ró w n a ń , k o n ie c z n y c h d la rz e c z y w is te j o c en y w p ły w ó w p o szc z eg ó ln y ch p a r t i i i s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h w ś r ó d m ie s z k a ń c ó w O ls z ty ń s k ie g o . T a k ż e c a łk o w ic ie n ie p o ró w n y w a ln e ze s t r u k t u r ą s o c ja ln ą lu d n o ś c i W a rm ii i M a z u r s ą , n ie s t e ty t a k r z a d k ie w o m a w ia n e j k sią ż c e , u w a g i o s tr u k t u r z e s p o łe c z n e j o rg a n iz a c ji p o lity c z n y c h . N ie z n a la z ła p o tw ie rd z e n ia w m a t e r ia le p rz y to c z o n y m w k s ią ż c e o c e n a E d m u n d a W o jn o w sk ie g o , że s to s u n k o w o n a jw ię k s z e w p ły w y , w p o r ó w n a n iu z in n y m i p a r t i a m i p o li- t3'c z n y m i, w e w s z y s tk ic h g ru p a c h sp o łe c z n y c h w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o m ia ła P P R (s. 175). W y d a je się, że w ś ró d in te lig e n c ji z n a c z n ie w ię k sz e w p ły w y m ia ła P P S , a czy w śró d W a r m ia k ó w i M a z u ró w te ż P P R m ia ła n a jw ię k s z e w p ły w jr — n a le ż y w y ra z ić w ą tp liw o ść . T a k ż e n ie c h ę ć do a n a liz y z e s ta w ie ń s ta ty s ty c z n y c h w id a ć p rz y o m a w ia n iu r e f e r e n d u m i w y b o ró w , ch o ciaż w ła ś n ie to d a w a ło m o ż li w o ść s k o ry g o w a n ia , czy p o tw ie rd z e n ia o c en s f o rm u ło w a n y c h n a p o d s ta w ie a n a liz y m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h in n e g o ty p u . A u to r o m a w ia d o k ła d n ie p r z y g o to w a n ia do r e f e r e n d u m i w y b o ró w do S e jm u U sta w o w d a w c z e g o , a le a n a liz ę w y n ik ó w o g r a n ic z a je d y n ie do p o d a n ia re z u lta tó w g ło s o w a n ia w p r z e k r o ju w o je w ó d z k im . O g ra n ic z o n y w z g lę d a m i p o z a n a u k o w y m i w w y p o w ia d a n iu k ry ty c z n y c h o cen d o ty c z ą c y c h d z ia ła ln o ś c i w ie lu w sp ó łc z e sn y c h o rg a n iz a to ró w ż y c ia p o lity c z n e g o w O ls z ty ń s k ie m , A u to r w y b r a ł s łu sz n ą , m o im z d a n ie m , d ro g ę o szc z ęd n e g o w y m ie n ia n ia n a z w is k b o h a te r ó w o m a w ia n y c h w y d a rz e ń , p rz y ró w n o c z e s n y m o g lę d n y m p o s łu g iw a n iu się o c e n a m i p e r s o n a ln y m i. C h a r a k t e r y s ty c z n e d la A u to r a je s t te ż n ie d o s ta te c z n e s to s o w a n ie w te k ś c ie d o k ła d n y c h o k re ś le ń c h ro n o lo g ic z n y c h . S ta n o w i to c z y n n ik , k t ó r y u tr u d n i a p r e c y z ję w y k ła d u . O to ty lk o je d e n p r z y k ła d . W y ja ś n ia ją c te r m in „ z n isz c z e n ia w o je n n e ” A u to r s tw ie r d z a , że „p o d p o ję c ie m zn isz c z eń w o je n n y c h ro z u m ie n ie ty lk o s k u tk i b e z p o ś re d n ic h z n isz c z eń w o je n n y c h , a le ta k ż e d e w a s ta c j ę u rz ą d z e ń i ich c za so w eg o d e m o n ta ż u w o k r e s ie p ó ź n ie js z y m ” (s. 53). N ie p o d e jm u ją c p o le m ik i z m e ry to r y c z n ą słu sz n o ś c ią te g o o k re ś le n ia , t r u d no j e d n a k n ie z w ró c ić u w a g i, że n a d a lsz y c h k a r t a c h k s ią ż k i c z y te ln ik n a p ró ż n o b ę d z ie s z u k a ł w y ja ś n ie n ia , j a k i to o k re s c z a s u u k r y w a s ię p o d ta je m n ic z y m „ o k re s e m p ó ź n ie js z y m ” , p rz e z co ro d z ą się w ą tp liw o ś c i d o w s z y s tk ic h d a n y c h o w y so k o śc i z n isz c z eń w o je n n y c h . O k r e ś l a ją c z a k r e s t e r y t o r i a l n y s w o je g o s tu d iu m A u to r s tw ie r d z a ł, że z a m y k a się on o w g r a n ic a c h „ b y ły c h P r u s W sc h o d n ic h , k tó r e z g o d n ie z u s ta l e n ia m i k o n f e r e n c ji W ie lk ie j T r ó jk i w T e h e r a n ie i J a łc ie o s ta te c z n ie p o tw ie rd z o n y m i w P o c z d a m ie , w e jść m ia ły w s k ła d p a ń s tw a p o ls k ie g o ” (s. 18). W to k u p r a c y A u to r n ie p o z o s ta ł w ie r n y te m u z a ło ż e n iu , o g ra n ic z a ją c s w o je w y w o d y , i s łu sz n ie , do g r a n ic o k re ś lo n e j je d n o s t k i a d m in is tr a c y j n e j — n a jp ie r w O k rę g u M a z u rs k ie g o , w o k re s ie p ó ź n ie jsz y m w o je w ó d z tw a o ls z ty ń sk ie g o . O b sz a r te n je d n a k t r a k t o w a ł d o ść je d n o lic ie , n ie w y k a z u ją c t a k c h a r a k t e r y s ty c z n y c h ró ż n ic m ię d z y g ru p a m i p o sz c z e g ó ln y c h p o w ia tó w . T a k ż e n ie p o z o sta ł w ie r n y s w o im w s t ę p n y m z ało ż e n io m , k ie d y s tw ie r d z a ł, ż< b ę d z ie się s t a r a ł w y k a z a ć s p e c y fik ę w y d a rz e ń p o lity c z n y c h w w o je w ó d z tw ie ol·
s z ly ń s k im . M ógł to o s ią g n ą ć je d y n ie d ro g ą b a d a ń p o ró w n a w c z y c h . A le n ie s te ty , n a k a r t a c h k s ią ż k i p ró b p o ró w n a ń z in n y m i re g io n a m i n ie z n a jd z ie m y , a co w ięce.p w y s tę p u je b r a k d o s ta te c z n e g o p o w ią z a n ia o m a w ia n y c h w y d a rz e ń w O ls z ty ń s k ie m z c a ło k s z ta łte m s y tu a c ji w k r a ju . D z ięk i te m u u c z y te ln ik a n ie je d n o k r o tn ie m u sia ło p o w s ta w a ć w ra ż e n ie d a le k o id ą c e j sw o b o d y m ie js c o w y c h w ła d z a d m i n i s t r a c y j n y c h i p o lity c z n y c h p rz y r o z s trz y g a n iu ró ż n o ra k ic h p ro b le m ó w , s w o b o d y w ię k sz e j n iż b y ła o n a w isto c ie. A u to r tłu m a c z y się, że n ie d o s ta te c z n e p o w ią z a n ie a n a liz y w y d a rz e ń p o lity c z n y c h w O ls z ty ń s k ie m z s y tu a c ją w k r a j u w y n ik a ze s ta n u b a d a ń (s. 194). To s tw ie rd z e n ie , w y d a je się, je s t n ie c a łk ie m u z a s a d n io n e , szc z eg ó l n ie w o b e c is tn ie n ia p r a c o p o d o b n y m z a k r e s ie p ro b le m o w y m , a d o ty c z ą c y c h czy c a ły c h Z iem Z a c h o d n ic h , czy te ż p o szc z eg ó ln y ch re g io n ó w . P o p rz e s tu d io w a n iu r o z p r a w y E. W o jn o w sk ie g o tru d n o je s t m ie ć ja s n y o b ra z o m ie js c u O ls z ty ń s k ie g o n a ó w c ze sn ej m a p ie p o lity c z n e j p a ń s tw a p o lsk ie g o .
W p o s z u k iw a n iu s p e c y fik i p ro c e só w p o lity c z n y c h O ls z ty ń s k ie g o , w o b e c iz o la c ji od w y d a rz e ń o g ó ln o k ra jo w y c h , A u to r s ta n ą ł p rz e d z a d a n ie m szczeg ó ln ie tru d n y m . S tw ie rd z ił j e d n a k z d e c y d o w a n ie , że „ s p e c ja ln y b y l w w o je w ó d z tw ie c h a r a k t e r w ła d z y p a ń s tw o w e j” (s. 19). O c h a r a k t e r z e w ła d z y p a ń s tw o w e j w c a ły m p a ń s tw ie p o ls k im d e c y d o w a ły z a s a d n ic z e a k ty u s ta w o d a w c z e K r a jo w e j R a d y N a ro d o w e j, czy te ż z a r z ą d z e n ia P o ls k ie g o K o m ite tu W y z w o le n ia N a ro d o w e g o i p ó ź n ie j R z ą d u T y m cz a so w e g o . T a k te ż b y ło n a z ie m ia c h o d z y sk a n y c h , j a k je w ó w cz a s n a zy w an o . W O ls z ty ń s k ie m , je d n y m z re g io n ó w ty c h ziem , w y s tę p o w a ły p e w n e o d rę b n o ś c i w o rg a n iz a c ji in s ty tu c ji, p o w o ła n y c h do r e p r e z e n t o w a n ia je d n o lite j d la c ałeg o p a ń s tw a p o lsk ie g o w ła d z y p a ń s tw o w e j. O d m ie n n o ść in s ty tu c jo n a l n a , p e w n e ró ż n ic e s y tu a c ji p ra w n e j, n ie s ię g a ły je d n a k t a k d a le k o , a b y m o g ły z m ie n ić c h a r a k t e r w ła d z y p a ń s tw o w e j. P rz e c ie ż d o p ro w a d z e n ie do p e łn e j u n if i k a c ji fo r m a d m in is tr a c y jn y c h , d o p ro w a d z e n ie do z je d n o c z e n ia n ie ty lk o fo rm a ln e g o z p a ń s tw e m p o ls k im c a ły c h ziem o d z y sk a n y c h — b y ł to z a s a d n ic z y cel k s z ta łtu ją c e j się a d m i n i s tr a c ji od je j p o c z ą tk ó w . In te r e s u ją c e są ro z w a ż a n ia A u to r a o p o s tę p ie p ro c e su u n if i k a c ji s y s te m u a d m in is tra c y j n e g o w O ls z ty ń s k ie m z c ały m k r a je m , a le s p ra w y n ie z b a d a n o i n ie w y ja ś n io n o do k o ń c a. M am w ą tp liw o ś c i, czy rz e c z y w iś c ie z m ia n a O k rę g u M a z u rs k ie g o w w o je w ó d z tw o m ia ła o z n ac z a ć u n ifik a c ję s to s u n k ó w a d m i n is tra c y jn y c h (s. 19). W y d a je się, że b y ła o n a ju ż u s a n k c jo n o w a n ie m s ta n u f a k ty c z n ego, n ie o z n a c z a ła j e d n a k z lik w id o w a n ia w sz y s tk ic h o d rę b n o ś c i o ls z ty ń sk ic h . P ro c e s u n ifik a c ji p o s tę p o w a ł s to p n io w o , n ie o m a l od p ie rw s z y c h d n i p o w s ta w a n ia n o w e j a d m in is tr a c j i, szc z eg ó ln ie szy b k o n a n a jn iż s z y c h s z c z eb lac h , g d z ie o rg a n iz o w a n o a d m in is tr a c j ę w e d łu g d o św ia d c z e ń a d m in is tr a c j i p o ls k ie j o k re s u m ię d z y w o je n n e g o , ch o ciaż n ie d o s ta te c z n ie p rz y s to s o w y w a n o j ą do ó w c z e sn y c h p o trz e b m ie j sco w y ch . T r u d n o się te ż zg o d zić z tw ie rd z e n ie m A u to ra , że s ta t u s tw o rz ą c e j się a d m in is tr a c j i w O ls z ty ń s k ie m b y ł s p e c y fic z n y (s. 61). B ył on ta k i, j a k w in n y c h re g io n a c h z iem o d z y sk a n y c h . W d o ty c h c z a s o w y c h s tu d ia c h n a d h is to r ią p ie rw s z y c h m ie s ię c y po z a k o ń c z e n iu d z ia ła ń w o je n n y c h n a W a r m ii i M a z u ra c h b r a k b y ło in fo r m a c ji o ro z w o ju w y d a rz e ń od u s ta n i a d z ia ła ń w o je n n y c h do c h w ili p rz y b y c ia p ie rw s z y c h p r z e d s ta w ic ie li w ła d z p o lsk ic h . K s ią ż k a E. W o jn o w sk ie g o w d u ż y m s to p n iu lu k ę tę w y p e łn ia r o z w a ż a n ia m i o o rg a n iz a c ji i d z ia ła ln o ś c i k o m e n d a n tu r r a d z ie c k ic h . T r a f n a j e s t p e rio - d y z a c ja te g o o k re s u . D a lsz e b a d a n i a n a d ty m o k re s e m b ę d ą w y m a g a ły je d n a k u z u p e łn ie n ia m a te r ia ła m i, k tó re b y ć m o że z n a j d u ją się w w o js k o w y c h a rc h iw a c h r a d z ie c k ic h . W ro z w a ż a n ia c h ty c h w y s tę p u ją p e w n e s p rz e c z n o śc i m ię d z y o g ó ln ą o cen ą p o s ta w y k o m e n d a n tó w ra d z ie c k ic h w o b e c p ie rw s z y c h p r z e d s ta w ic ie li a d m in is tr a c j i p o ls k ie j, a je d n o s tk o w y m i p rz y k ła d a m i (ss. 42—43). T a k ż e b a rd z o in te r e s u ją c e są
f r a g m e n ty k s ią ż k i p o ś w ię c o n e d z ia ła ln o ś c i G ru p O p e ra c y jn y c h n a o m a w ia n y m r e g io n ie , o k tó ry c h d o tą d t a k m a ło w ie d z ia n o . T u t a j j e d n a k A u to r n ie d o c e n ił w s z y s t k ic h z a d a ń G ru p O p e ra c y jn y c h , in te r e s u ją c y c h się n ie ty lk o p o trz e b a m i te g o re g io nu , a le p e n e t r u ją c y c h W a rm ię i M a z u ry w c elu w y k o r z y s t a n ia m ie js c o w e g o p o t e n c ja łu e k o n o m ic zn e g o d la p o trz e b in n y c h re g io n ó w . C h a r a k t e r y z u ją c d z ia ła ln o ś ć a d m in is tr a c j i p o ls k ie j w p ie rw s z y m o k re s ie A u to r s łu sz n ie p o d k re ś lił d u ż y w p ły w p łk . J a k u b a P r a w in a n a k s z ta łto w a n ie się s to s u n k ó w p o lity c z n y c h w O ls z ty ń s k ie m , id ą c je d n a k , j a k się w y d a je , z b y t d a le k o . I t a k n a p r z y k ła d A u to r łą c z y d e m o k r a ty c z n y c h a r a k t e r o rg a n iz a c ji U rz ę d u P e łn o m o c n i k a R z ą d u n a O k rę g M a z u rs k i z o s o b is ty m i w p ły w a m i P r a w in a (ss. 63— 64), ja k b y ty lk o o n r e p r e z e n t o w a ł r a c j e i p o lity k ę R z ą d u T y m cz a so w e g o . A p rz e c ie ż U rząd P e łn o m o c n ik a R z ą d u b y ł w ła d z ą o z d e c y d o w a n ie o k re ś lo n y m c h a r a k t e r z e p o lity c z n y m . P r a w in p o s ia d a ł w ię k sz e u p r a w n ie n ia i d a le j id ą c e p e łn o m o c n ic tw a n iż je g o n a s tę p c y . A le w z a s a d n ic z y c h s p r a w a c h n ie r e p r e z e n t o w a ł w ła s n e g o z d a n ia , lecz b y ł z o b o w ią z a n y do p r z e s tr z e g a n ia lin ii p o lity c z n e j R z ą d u T y m cz a so w e g o .
P r z y o m a w ia n iu p ro c e só w lu d n o ś c io w y c h , t a k p ro c e su o sad n ic z e g o , j a k i p rz e s ie d le n ia N ie m c ó w za O d rę , A u to r o p ie ra ł się n a w c z e ś n ie j ju ż d o k o n a n y c h o b li c z e n ia c h , w z b o g a c a ją c w ie d z ę o o rg a n iz a c ję p rz e s ie d le ń , j a k i o ic h z n a c z e n ie p o li ty c z n e. N ie s te ty i w o m a w ia n e j k s ią ż c e b ra k ło o b lic z e ń s ta ty s ty c z n y c h , k tó r e by p rz e d s ta w iły o s ta te c z n e w y n ik i ty c h p ro c e só w . W y d a je s ię te ż n ie słu sz n e s to s o w a n ie, j a k to c z y n ił A u to r, te r m in u r e p a t r i a c j a , do a k c j i p r z e s ie d la n ia N ie m c ó w z O l sz ty ń s k ie g o n a m o cy p o s ta n o w ie ń p o c z d a m s k ic h . I n te r e s u ją c a je s t c h a r a k t e r y s t y k a p o s ta w i n a s tr o jó w lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j. Z n a jd u je s ię ta m w ie le in f o r m a c ji o n a r a s t a n i u w ś ró d lu d n o ś c i n ie m ie c k ie j n a W a r m ii i M a z u ra c h p r o p a g a n d y re w iz jo n is ty c z n e j. F a k ty p o d a n e p r z e z E. W o jn o w sk ie g o k a ż ą p rz y p u s z c z a ć , że n a W a r m ii i M a z u ra c h m u s ia ły is tn ie ć j a k ie ś z a lą ż k i n ie m ie c k ic h o r g a n iz a c ji p o d z ie m n y c h . N a k a r ta c h k s ią ż k i b r a k ja k ic h k o lw ie k in fo r m a c ji n a t e n te m a t. C zy ż b y rz e c z y w iś c ie n ie b y ło ic h n a ty m te r e n ie , w o d ró ż n ie n iu od w s z y s tk ic h p o z o sta ły c h re g io n ó w ziem o d z y s k a n y c h ? S p r a w a w y m a g a w y ja ś n ie n ia .
C h a r a k t e r y z u ją c ro z w ó j p ro c e s ó w o s a d n ic z y c h A u to r u k a z u je ró ż n o ra k ie t r u d ności, k tó re h a m o w a ły p ro c e s z a s ie d la n ia O ls z ty ń s k ie g o . W ie le u w a g i p o św ię c a c h a r a k t e r y s ty c e o s a d n ic tw a ż y w io ło w eg o , n ie k ie ro w a n e g o , t r a d y c y jn ie ju ż n a z y w a n e g o „ d z ik im '’. O c en ia , że m ia ło ono je d n a k w ię c e j c ec h u je m n y c h n iż d o d a tn ic h . O c en ę t a k ą u z a s a d n ia s tw ie r d z e n ie m , że „ b y ło on o n ie z o rg a n iz o w a n e i n ie k o n tr o lo w a n e ” (s. 78). T r u d n o j e s t s ię z g o d zić z t a k ą g e n e r a l n ą ocen ą. N ie m o ż n a o c en ić c ałeg o „ d z ik ie g o o s a d n ic tw a ” n e g a ty w n ie . P rz e c ie ż n ie w sz y s c y o s a d n ic y , k tó rz y b ez p o ś r e d n ic tw a w ła d z y p a ń s tw o w e j p r z y je c h a li n a W a rm ię i M a z u ry , z a z w y c z a j n a ty c h m ia s t p o p r z e jś c iu lin ii f r o n tu , u c z y n ili to d la u p r a w ia n ia s z a b ru , czy z w y k łeg o b a n d y ty z m u . T r z e b a ro z ró ż n ić m ię d z y „ d z ik im o s a d n ic tw e m ” a w y p ra w a m i s z a - b ro w n ic z y m i. I c h o c ia ż „ d z ik ie o s a d n ic tw o ” p rz y c z y n ia ło się c zę sto do ła m a n ia p la n ó w o s a d n ic z y c h w ła d z a d m in is tr a c y j n y c h , p o w o d o w a ło n a r a s t a n i e k o n flik tó w z m ie js c o w ą lu d n o ś c ią , to j e d n a k b y ł d u ż y p r o c e n t u c z c iw y c h g o s p o d a r z y , k tó rz y w je g o ra m a c h o s ie d la li się n a s ta łe . J e s z c z e d z isia j p r z e p r o w a d z a n e o b s e r w a c je n a te r e n a c h d a w n e g o p o g ra n ic z a d o s ta r c z a ją w n io s k ó w d la p o tw ie rd z e n ia t a k ie j o cen y . P o r o z rz u c a n e po ró ż n y c h c z ę śc ia c h k s ią ż k i r o z w a ż a n ia o s t r u k t u r z e lu d n o ś c io w e j u tr u d n i a ją c h a r a k t e r y s t y k ę d y n a m ik i ro z w o ju p ro c e s u o sad n ic z e g o . P r z y o m a w ia n iu s to s u n k ó w p o lity c z n y c h w ie le n o w y c h u s ta l e ń a a j e E. W o j- n o w s k i o r u c h u lu d o w y m , m im o że is tn ie je s p e c ja ln a m o n o g r a f ia n a t e n te m a t. P o m im o f r a g m e n ta r y c z n o ś c i z a c h o w a n y c h m a te r ia łó w ź ró d ło w y c h do te g o z a g a d n ie n ia , o b ra z j a k i r y s u je k s ią ż k a E. W o jn o w sk ie g o j e s t szc z eg ó ln ie b o g a ty . U k a z a ła
o n a is tn ie n ie w r u c h u lu d o w y m , o b u s tro n n ic tw a c h , r ó ż n y c h sił, p o k a z a ła ró ż n e s ta n o w is k a , p ra w d z iw ą w a lk ę p o lity c z n ą , j a k a to c z y ła s ię w e w n ą tr z r u c h u lu d o w e g o o ra z w a lk ę , j a k ą te n ru c h p ro w a d z ił w ż y ciu p u b lic z n y m O ls z ty ń s k ie g o . O b ra z s to s u n k ó w w e w n ę tr z n y c h w o b u s tr o n n ic tw a c h lu d o w y c h j e s t o w ie le b a rd z ie j p e łn y n iż c h a r a k t e r y s ty k a s y tu a c ji w e w n ę tr z n e j w p a r tia c h ro b o tn ic z y c h . R o z d z ia ły p o ś w ię c o n e s p ra w o m p o lity c z n y m c h a r a k t e r y z u je j e d n a k b r a k a n a liz y z a s a d n ic z y c h ró ż n ic id e o lo g ic zn y c h , w y s tę p u ją c y c h p rz e c ie ż w y ra ź n ie ta k ż e w ra m a c h B lo k u S tr o n n ic tw D e m o k ra ty c z n y c h . C h o ciaż b y ły o ne o d b ic ie m s ta n o w is k c e n tr a ln y c h k ie ro w n ic tw p o szc z eg ó ln y ch u g ru p o w a ń , w y w ie ra ły p o w a ż n y w p ły w n a ro z w ó j s y tu a c ji n a o m a w ia n y m te re n ie . S z c ze g ó ln ie w y r a ź n ie b r a k ta k ie j a n a liz y o d c z u w a s ię p rz y o m a w ia n iu w z a je m n y c h s to s u n k ó w m ię d z y P P R a P P S , k ie d y p rz y c z y n z a s a d n ic z y c h k o n tr o w e rs ji A u to r d o p a tr u je s ię p rz e d e w s z y s tk im w s p o ra c h n a tu r y p e rs o n a ln e j, d o ty c z ąc y c h c b sa d y k ie ro w n ic z y c h s ta n o w is k w w o je w ó d z tw ie . A u to r tw ie rd z i, że z a d r a ż n ie n ia m ię d z y ob u p a r tia m i m o g ły się p rz y c z y n ia ć d o w z ro s tu g r u p y p r a w i c o w ej w P P S (s. 180). W y d a je się, że m ia ło to in n e z n a c z e n ie : że is tn ie n ie w P P S g r u p y p ra w ic o w e j s tw a r z a ło p o d s ta w y do w y o lb rz y m ia n ia t a r ć m ię d z y obu p a r tia m i, ta rć , k tó r y c h w in a , co n ie k ie d y p o d n o s i te ż A u to r, n ie k r y ła się ty lk o po s tro n ie P P S . W ró ż n ic a c h id e o lo g ic z n y c h tk w iły p rz y c z y n y w y s tę p u ją c y c h c za sem , a p o z o rn ie tr u d n o z ro z u m ia ły c h so ju sz ó w p o sz c z e g ó ln y c h g r u p e k p e p e s o w sk ic h w O ls z ty ń s k ie m z P S L . O m ó w ie n ie w z a je m n y c h s to s u n k ó w m ię d z y P P R a P P S . to c zęści k s ią ż k i n a le ż ą c e do n a jb a r d z ie j d y s k u s y jn y c h . J a k się w y d a je , w y s tą p iło t u t a j p e w n e p rz e c e n ia n ie w p ły w ó w P P R p r z y ró w n o c z e s n y m n ie d o c e n ia n iu w p ły w ó w P P S . W o d n ie s ie n iu do te j d ru g ie j p a r t i i A u to r p rz e s a d n ie c h y b a o c e n ił z n a c ze n ie a m b ic jo n a ln y c h p o s ta w p o szc z eg ó ln y ch d z ia ła c z y d la c a ło k s z ta łtu d z ia ła l n o ści o rg a n iz a c y jn e j p a r tii. C h a r a k t e r y s ty c z n e d la ty c h w y w o d ó w je s t w s k a z y w a n ie n a ró ż n o ra k ie b łę d y w d z ia ła ln o ś c i p a r t i i i s tro n n ic tw , p rz y n a d e r c zę sty m z rz u c a n iu o d p o w ie d z ia ln o ś c i za n ie n a o g n iw a n iższe. W s to p n iu m in im a ln y m A u to r z a ją ł s ię c h a r a k t e r y s ty k ą w e w n ę tr z n y c h s to s u n k ó w w P P R .
W ie le u w a g i w k s ią ż c e p o św ię c o n o w y ja ś n ie n iu s ta n o w is k a P S L w o b e c lu d n o ści r o d z im e j. P r z y czy m A u to r tr a f n i e p o d k re ś lił k o n iu n k tu r a ln y c h a r a k t e r z a in te re s o w a ń P S L p o m o c ą d la te j lu d n o ś c i, o b lic z o n y ch n a u z y s k a n ie d o ra ź n y c n s u k c e s ó w p o lity c z n y c h . A le c zy ty lk o z a i n te r e s o w a n ia m i P S L lo s e m W a rm ia k ó w i M a z u ró w w y tłu m a c z y m y p o w a ż n e s u k c e s y o r g a n iz a c y jn e w śró d te j lu d n o ś c i? W y d a je się, że p rz y c z y n ty c h n a le ż a ło b y je sz c z e s z u k a ć w s a m y m p r o g r a m ie id e o w y m , k tó r y b y ł b a rd z ie j zb liż o n y do p o g lą d ó w i s ta n o w is k a r u c h u p o ls k ie g o z o k re s u m ię d z y w o je n n e g o , n iż p r o g r a m y w sz y s tk ic h in n y c h u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h w ó w c za s d z ia ła ją c y c h w O ls z ty ń s k ie m . M a z u rz y , k tó rz y p o w ią z a li s ię w ó w cz a s z d z ia ła ln o ś c ią P S L , n ie b y li s ta r y m i d z ia ła c z a m i M a z u rs k ie j P a r t i i L u d o w e j, j a k to t w ie r d z i A u to r, le c z w y c h o w a n i z o sta li p rz e z M a z u rs k ie Z je d n o c z e n ie L u d o w e , czy Z je d n o c z e n ie M a z u rs k ie , o rg a n iz a c je r e p r e z e n t u ją c e p r o g r a m o w ie le m n ie j r a d y k a ln y . T r a d y c je ty c h o rg a n iz a c ji n ie je d n o k r o tn ie u t r u d n i a ły n a w ią z a n ie sz y b k ic h k o n ta k tó w z p o ls k im i p a r tia m i ro b o tn ic z y m i. S p r a w y te w y m a g a ją n a d a l w y ja ś n ie n ia , szc z eg ó ło w y c h b a d a ń . P o ls k a lu d n o ś ć ro d z im a o c e n ia ła p o lity k ę P S L n ic z w p r a w ą d o ś w ia d c z o n y c h d z ia ła c z y p o lity c z n y c h , a le p rz e z p r y z m a t c o d zien n y c h d r o b n y c h d z ia ła ń , n ie w id z ia ła o n a o s ta te c z n e g o c elu ty c h zab ieg ó w . I b łę d e m i n n y c h s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h b y ło w ó w cz a s, że n ie d o c e n iły p o trz e b y z d e m a s k o w a n ia is to ty p o lity k i P S L w śró d lu d n o ś c i ro d z im e j.
D y s k u s y jn e w y d a ją się o c e n y A u to ra , że P S L w O ls z ty ń s k ie m b a z o w a ła n a d ro b n o m ie s z c z a ń s tw ie (s. 121, p r z y ró w n o c z e s n y m tw ie r d z e n iu n a in n e j s tro n ie , że b a z a s p o łe c z n a , n a k tó re j o p ie ra ła się P S L b y ła „ b a rd z o z ró ż n ic o w a n a ” , (s. 122).
C zy rz e c z y w iś c ie w O ls z ty ń s k ie m t a k s iln e b y ło w ó w cz a s d ro b n o m ie s z c z a ń stw o ? N ie d o ść p re c y z y jn e są o k r e ś le n ia w s p r a w i e o c en y , k ie d y w P S L b y ł k ry z y s , a k i e d y ro z w ó j, k ie d y w re sz c ie P S L p ro w a d z iła m a s o w ą d z ia ła ln o ś ć p o lity c z n ą (ss. 118— 123). P o w o d u je to p o z o ry fo r m u ło w a n ia p rz e z A u to ra te z w e w n ę tr z n ie s p rz e c z n y c h , w z a je m n ie się w y k lu c z a ją c y c h , w y w o łu je u c z y te ln ik a d e z o r ie n ta c ję . Z a p e w n e s łu s z n a o c en a A u to ra , że P S L r e p r e z e n t o w a ła „ p r y m ity w n y n a c j o n a liz m ” (s. 161). n ie s t e ty n ie z n a la z ła u z a s a d n ie n ia n a k a r ta c h k s ią ż k i. A p rz e c ie ż s p r a w a to n ie s ły c h a n ie w a ż n a , k tó r a p o z w o liła b y n a z ro z u m ie n ie w ie lu p ro c e só w .
Z d z ia ła ln o ś c ią p o lity c z n ą j a k n a jb a r d z ie j ściśle w ią z a ła się s p r a w a d z ia ła n ia r a d n a ro d o w y c h . A u to r d o ść d o k ła d n ie p rz e d s ta w ił o k o lic z n o śc i f o r m o w a n ia M a z u r s k ie j W o je w ó d z k ie j R a d y N a ro d o w e j, ch o ciaż, j a k się w y d a je , p rz e c e n ił z n a c z e n ie p o s ta w m ie js c o w y c h d la o p ó ź n ie n ia d a ty z a k ł a d a n ia r a d , p r z y n ie d o c e n ia n iu z n a c z e n ia c e n tra ln y c h d y s k u s ji w o k ó ł te g o p ro b le m u . B r a k j e d n a k p o d s ta w o w y c h i n f o r m a c ji o r a d a c h n a ro d o w y c h n iż sz y c h szczeb li. N ie d o s ta te c z n a je s t a n a l iz a p ó ź n ie js z e j d z ia ła ln o ś c i całeg o s y s te m u r a d n a ro d o w y c h w O ls z ty ń s k ie m .
O ls z ty ń s k ie b y ło ta k ż e o b s z a re m d z ia ła n ia z b ro jn e g o p o d z ie m ia . W ie le u w a g i p o św ię c ił E. W o jn o w sk i s p ra w o m b e z p ie c z e ń s tw a . N ie s te ty , n ie w y o d rę b n ił w s p o sób d o s ta te c z n ie p re c y z y jn y p o d z ie m ia p o lity c z n e g o cd d z ia ła ln o ś c i z w y k ły c h b a n d k r y m in a ln y c h . P r z e z to u n ie m o ż liw ił a n a liz ę z m ia n w p o d z ie m iu p o lity c z n y m , u n ie m o ż liw ił u k a z a n ie e w o lu c ji w k ie r u n k u b a n d y ty z m u . N ie z n a la z ło d o s ta te c z n e g o u d o k u m e n to w a n ia n a k a r ta c h o m a w ia n e j k s ią ż k i tw ie r d z e n ie E. W o jn o w sk ie g o , że p o d z ie m ie z b ro jn e , d o k o n u ją c n a p a d ó w s zc z eg ó ln ie c h ę tn ie w o k o lic a c h z a m ie s z k a ły c h p rz e z p o ls k ą lu d n o ś ć ro d z im ą , c h c ia ło w te n sp o só b w c ią g n ą ć j ą w sz e re g i w ro g ó w ó w c z e sn y c h sił rz ą d z ą c y c h w P o lsc e. N ie u d o k u m e n to w a n o te ż tw ie r d z e n ia , że n a p a d y n a lu d n o ś ć r o d z im ą b y ły n a r ę k ę P S L (ss. 140— 141). R o z p ra w a E. W o jn o w sk ie g o w sp o só b s to su n k o w o n a js z e r s z y w d o ty c h c z a s o w e j l i t e r a t u r z e z a jm u je s ię p ro b le m a m i p o ls k ie j lu d n o śc i ro d z im e j n a W a r m ii i M a z u ra c h . T r u d n o j e d n a k n ie w s k a z a ć , że A u to r n a jc z ę ś c ie j p o d p o ję c ie m „ lu d n o ść r o d z im a ” ro z u m ie ty lk o p o ls k ą lu d n o ś ć ro d z im ą , co n ie m o ż n a u z n a ć za słu sz n e i u z a s a d n io n e . C h a r a k t e r y z u ją c p o ło ż e n ie lu d n o ś c i r o d z im e j, je j s to s u n e k do b u d o w a n ia a d m in is tr a c j i p a ń s tw o w e j i ro z w o ju ż y c ia p o lity c z n e g o A u to r s t a r a ł s ię p r z e d e w s z y s tk im o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , g d z ie k r y ły s ię p rz y c z y n y n ie dość a k ty w n e g o , je g o z d an iem , z a a n g a ż o w a n ia lu d n o ś c i ro d z im e j w b u d o w a n iu n o w e j rz e c z y w is to śc i. P r z y c z y n ty c h d o p a tr u je się p rz e d e w s z y s tk im w o d d z ia ły w a n iu p r o p a g a n d y r e w iz jo n is ty c z n e j, s to s u n k a c h w y z n a n io w y c h , ro z łą c z e n iu ro d z in (s. 230). N ie n e g u ją c w p ły w u i ty c h c z y n n ik ó w w y d a je s ię je d n a k , że A u to r w sp o só b n i e d o s ta te c z n y z w ró c ił u w a g ę n a d w ie z a s a d n ic z e p rz y c z y n y , k tó r e d e c y d o w a ły o s t a n o w is k u lu d n o ś c i m ie js c o w e j: s t a n p ro c e só w g e r m a n iz a c y jn y c h o ra z re w o lu c y jn e z m ia n y sp o łe c z n e w P o lsc e. C h o ciaż n a w s tę p ie A u to r p o d k r e ś la w y s o k i s t a n z g e r - m a n iz o w a n ia m ie js c o w e j lu d n o ś c i, to p rz y a n a liz o w a n iu k o n k r e tn e j s y tu a c ji w śró d lu d n o ś c i ro d z im e j n ie z aw sz e w y c ią g a z te g o w n io s k i do k o ń c a . U tr u d n ia to n a p rz y k ła d w ła ś c iw ą o c e n ę a k c j i w e r y f ik a c y jn e j. Z m ia n y r e w o lu c y jn e w P o ls c e L u d o w e j, b u d o w a n ie p a ń stw o w o ś c i, k tó r a r e p r e z e n t o w a ła o d m ie n n y p r o g r a m od w z o r ców , w e d łu g k tó ry c h w y c h o w y w a ły sw o ic h c zło n k ó w o r g a n iz a c je p o ls k ie n a ty c h t e r e n a c h w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , s ta n o w iło p o w a ż n y c z y n n ik u tr u d n i a ją c y p rz e z d łu g i o k re s c za su w r a s t a n i e W a r m ia k ó w i M a z u ró w w sp o łe c z e ń stw o p o ls k ie . Ł a tw ie j b y ło s ię a d a p to w a ć do n o w y c h w a r u n k ó w n ie je d n o k r o tn ie W a r m ia k o m i M a z u ro m , k tó rz y p rz e d w o jn ą s ta l i n a u b o c zu d z ia ła ln o ś c i o rg a n iz a c y jn e j ru c h u p o lsk ie g o n iż ty m , k tó rz y u c z e s tn ic z y li w n im a k ty w n ie .
W y d a je się, że z b y t o s tr a i n ie u z a s a d n io n a o c e n a s p o tk a ła p o s ta w ę m ie js c o w y c h d z ia ła c z y m a z u rs k ic h i w a rm iń s k ic h , k tó ry c h A u to r k r y ty k u j e za to , że „zb y t w ie le m ie js c a d z ia ła c z e ci p o ś w ię c a li n a ro b ie n ie t a k z w a n e j „ w ie lk ie j p o lity k i” , n a to m ia s t za m a ło c za su z n a jd o w a li n a b e z p o ś re d n ie k o n ta k ty z p o ls k ą lu d n o śc ią ro d z im ą ” (s. 221). Z a rz u ty to b a rd z o p o w a ż n e , a le w o p u b lik o w a n e j k s ią ż c e tr u d n o j e s t zn aleź ć d la n ic h d o s ta te c z n e u z a s a d n ie n ie . W p ie rw s z y c h la ta c h po w y z w o le n iu g r u p a W a rm ia k ó w i M a z u ró w , k tó r a b y ła p rz y g o to w a n a do w y k o n y w a n ia p o w a ż n y c h p rz e c ie ż o b o w ią z k ó w a d m in is tr a c y j n y c h i p o lity c z n y c h , n ie b y ła lic z n a , a je j u d z ia ł w k ie ro w n ic tw ie a d m in is tr a c y j n y m i p o lity c z n y m re g io n u b y ł k o n ie c z no ścią. N ik t z n o w y c h o s a d n ik ó w n ie z n a ł t a k j a k o n i s p e c y f ik i n a ro d o w o śc io w e j W a r m ii i M az u r, p o trz e b e k o n o m ic z n y c h ty c h ziem . L u d z ie ci p ra c o w a li z o g ro m n ą ż a rliw o śc ią . C zyż m o ż n a w s k a z a ć n a W a rm ia k ó w i M a z u ró w , p o s ia d a ją c y c h p o ls k ą św ia d o m o ś ć n a ro d o w ą i ja k ie k o lw ie k p rz y g o to w a n ie do u d z ia łu w ży ciu p o lity c z n y m , k tó rz y s ie d z ie lib y w ó w cz a s z z a ło ż o n y m i rę k o m a ? W ra c a li z obo zó w , z w y g n a n ia , z k o n s p ira c y jn y c h k ry jó w e k , w łą c z a ją c się w m ia r ę u m ie ję tn o ś c i i s ił do p ra c y . M o żn a k r y ty k o w a ć d e cy z je , ja k ie p o d e jm o w a li p rz y w y k o n y w a n iu sw o ich fu n k c ji, w s k a z y w a ć n a ic h b łę d y , z a rz u c a ć n ie je d n o k ro tn ie n a d m ie rn e a m b ic je oso b iste , p rz e z k tó r e o c e n ia li i o d d z ia ły w a li n a ó w c z e sn ą p o lity k ę p e rs o n a ln ą , a le n ic w y d a je się, a b y m o ż n a ic h o b a rc z a ć z a r z u te m z a n ie d b a n ia p r a c y „ n a d u a k t y w n ie n ie m s p o łe c z n y m b y ły c h d z ia ła c z y r u c h u p o ls k ie g o ” , p rz e z co, w e d łu g o c e n y A u to ra , u tr u d n io n e z o sta ło d o jś c ie do s z e rs z y c h k rę g ó w lu d n o ś c i ro d z im e j (s. 2211. P rz e c ie ż p rz y a n a liz ie a k ty w n o ś c i sp o łe c z n e j p o ls k ie j lu d n o ś c i ro d z im e j w id a ć w y ra ź n ie , że ci W a r m ia c y i M a z u rz y , k tó rz y p rz e d w o jn ą p r a c o w a li w o rg a n iz a c ja c h p o ls k ic h , w łą c z y li s ię do ż y c ia p u b lic z n e g o , g d y ty lk o p o w s ta ły k u te m u w a ru n k i. T n ie b y ło w in ą ó w c z e sn y c h p rz y w ó d c ó w W a r m ia k ó w i M a z u ró w , że p ro c e s w z m a c n ia n ia k a d r y p rz y w ó d c z e j te j g r u p y lu d n o ś c i p o s tę p o w a ł t a k w o ln o , że p ro c e s w y r a s t a n i a n o w y c h k a d r k ie ro w n ic z y c h z a c z ą ł s ię p ó ź n ie j. T o p rz e c ie ż b y ło z w ią z a n e ze s t r u k t u r ą d e m o g ra fic z n ą te j lu d n o ś c i, je j s ta n e m w y k s z ta łc e n ia , p rz y g o to w a n ie m z aw o d o w y m .
O m a w ia ją c p o c z ą tk i p o lity k i a d m in is tr a c j i p o ls k ie j w o b e c lu d n o ś c i ro d z im e j, A u to r n ie je s t k o n s e k w e n tn y . I t a k w je d n y m m ie js c u tw ie r d z i, że p o w s ta n ie 17 c z e rw c a 1945 r. K o m ite tu N a ro d o w o śc io w e g o „ m ia ło z a p o c z ą tk o w a ć z g o d n ą z in te r e s a m i p a ń s tw a p o lity k ę w ła d z w s to s u n k u do te j lu d n o ś c i” (s. 72), g d y w in n y m m ie js c u s tw ie r d z a , i m o im z d a n ie m s łu sz n ie , że c elo w a d z ia ła ln o ś ć d la z a p e w n ie n ia o c h ro n y lu d n o ś c i ro d z im e j z ac z ę ła się od c h w ili ro z p o c z ę c ia p r a c y P e łn o m o c n ik a R z ą d u (s. 213), a w ię c z n a c z n ie w c z e ś n ie j. C z y te ln ik s k a z a n y je s t n a sa m o d z ie ln e ro z s trz y g a n ie w ą tp liw o śc i.
K s ią ż k a w y d a n a p rz e z W y d a w n ic tw o „ P o je z ie r z e ” c h a r a k t e r y z u je s ię i n t e r e s u ją c ą s z a tą g ra fic z n ą . U z u p e łn ia ją ją in d e k s, o p ra c o w a n y s ta r a n n i e p rz e z J e rz e g o M i n a k o w s k i e g o o ra z a n e k s y ź ró d ło w e . S z k o d a ty lk o , że w w ię k sz o ś c i s ą to p r z e d r u k i z p ra s y , o g ó ln ie d o s tę p n e j. N ie s te ty , tr u d n o n ie w s k a z a ć n a is tn ie n ie s z e re g u u s te r e k s ty lis ty c z n y c h , p o w tó rz e ń , s to s o w a n ie te r m in ó w o g ó ln ik o w y c h , n ie a d e k w a tn y c h do tre ś c i. W y d a je się, że u s te r k i t e p r z y b a r d z ie j s ta r a n n y m p rz y g o to w y w a n iu k s ią ż k i do d ru k u , m o ż n a b y ło u su n ąć .
R o z p ra w a E. W o jn o w sk ie g o s ta n o w i p rz e ło m w b a d a n i a c h n a d h is to r ią p i e r w szy c h l a t P o ls k i L u d o w e j w O ls z ty ń s k ie m w n o w y e ta p , k t ó r y c h a r a k t e r y z u je d ą ż e n ie do u k a z a n ia c a łe j z ło żo n o ści ż y c ia p o lity c z n e g o W a r m ii i M a z u r, p rz y p r z e d s ta w ie n iu n ie ty lk o n a sz y c h o s ią g n ię ć i su k c e s ó w , a le p o d d a w a n iu a n a liz ie b łę d ó w i p o ra ż e k , s z u k a n iu o d p o w ie d zi, g d z ie k r y ły s ię ic h p rz y c z y n y . S tu d i o w a n ie te j k s ią ż k i z m u sz a do w y p o w ia d a n ia k o n tr o w e r s y jn y c h u w a g . I c h y b a
to d o b rz e . W y d a je się, że w ie le w n io s k ó w i o cen A u to r a w y w o ła s z e ro k ą d y s k u sję . Bo w y d a rz e n ia , o k tó ry c h p is a ł E. W o jn o w sk i, są n ie ty lk o z a m k n ię ty m e ta p e m h is to rii, le c z w y d a rz e n ia m i, k tó r e je sz c z e d z isia j w y w ie r a ją w p ły w n a w sp ó łc z e sn e ży cie O lszty ń sk ie g o .
