Marchwiński, Roman
"Warmia i Mazury w rozwoju
dziejowym (1466-1939). Mapy
historyczne", Olsztyn 1969 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 653-655
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 6 5 3
im B ereiche der U nierten E vangelischen K irch e in Polen, Poznań 1934 і 1939. A utor
zap ew n e uw zględnił p rz y n a jm n ie j część z w yżej w ym ienionych w ykazów , niem niej w in ien je przytoczyć w sw ym w y k azie źródeł, gdzie z n a jd u ją się n ie k tó re p u b lik acje 0 c h a ra k te rz e drobnych przyczynków .
Z ap ew n e n ieu w zg lęd n ien ie p rzezeń p rz y n a jm n ie j początkow ych w ydań „N ach w eisung a lle r ev an g elisch en K irc h e n u n d G eistlich e n d er P ro v in z P re u sse n ” spo w odow ało w k siążce M oellera liczne om yłki. D la p rzy k ład u p o d aję fra g m e n t w y kazu proboszczów w E łk u (s. 89): „ K r ie g e r . F rie d r. T him ot. 1820— 1837; Skrodzki H ein rich 1837— 1849; Ja b ło n o w sk i S am uel 1849— 1866". W rzeczyw istości H. S k ro d z ki nigdy nie b y ł w E łku proboszczem , lecz ty lk o d ru g im k azn o d zieją, n a to m ia st F. T. K rie g e r był proboszczem od 1820 do 1845, a po nim zaraz został proboszczem S. Jab ło n o w sk i i to w 1845, a nie w 1849 г., p rzy czym te n o sta tn i nie był nigdy drugim kazn o d zieją w E łku, choć a u to r p o d aje go n a ty m sta n o w isk u w latach 1845— 1849 (s. 90). N ato m iast był on k a p e la n e m w w ięzieniu w W y stru ci w l a ta c h 1836—1845 (autor na s. 57 um ieszcza go ta m rów nież, nie. p o d ając je d n a k po czątkow ej d a ty objęcia p rzezeń tego sta n o w isk a, tylko^ końcow ą). W reszcie M. G. G ryczew ski był w E łku drugim kazn o d zieją od 1801, a nie od 1821 r. Podobnych błędów z n a jd u je się u M oellera znacznie w ięcej, n a co należy zw rócić uw agę przy posługiw aniu się tą książką.
W ła d ysła w C h o jn a ck i W a rm ia i M azury w ro zw o ju d zie jo w y m (1466— 1939). M apy h isto ryczn e, .O lsztyn
1969, (O środek B ad ań N aukow ych im. W. K ętrzy ń sk ieg o w O lsztynie), ss. 19 -r 7 m ap. — B ib lio tek a O lsztyńska, n r 3.
P o d ję ta w 1968 r. przez O środek B adań N aukow ych im. W ojciecha K ę trz y ń skiego w O lsztynie now a se ria w y d aw n icza pod n azw ą „B iblioteka O lsztyńska", w zbogaciła się o k o lejn ą in te re su ją c ą pozycję, ja k ą je s t n ie w ą tp liw ie o m aw ian a p u b lik a c ja . W polskiej lite ra tu rz e histo ry czn o -g eo g raficzn ej niew iele p ra c p o św ię cono W arm ii i M azurom , zw łaszcza w ujęciu sy n tety czn y m . „M apy h isto ry czn e" z całą p ew nością m ożna zaliczyć do ty ch o sta tn ich nielicznych w y jątk ó w .
P u b lik a c ja sta n o w i sk róconą m u ta c ję w y d an ej w cześniej k sią żk i T adeusza C i e ś l a k a n a te m a t podziałów a d m in istra c y jn y c h P om orza W schodniego w X IX 1 X X w ie k u i. S k ła d a się z k ró tk ie g o w stępu, 7 m ap i tyluż ko m en tarzy . M apy op racow ał G u sta w L e у d i n g , a w stę p i o b jaśn ie n ia do m ap, Ja n u sz J a s i ń s k i . Z a w a rte w p u b lik a c ji m apy tre śc ią niczym n ie o d b ieg ają od dołączonych do książki T. C ieślaka. Różnią się ty lk o fo rm ą w y d an ia; gdy poprzednio w szy stk ie m apy były n a je d n y m ark u szu , obecnie k ażd a m a p a w w y n ik u pocięcia a rk u sz a sta n o w i osob n ą całość i je s t w k lejo n a p rzy odpow iednim ko m en tarzu . T ak ie rozw iązanie, w y daw nicze uczyniło om aw ian ą p u b lik a c ję bardzo czytelną. Poszczególne w k lejo n e m ap y w raz z p rzy leg ły m i do nich o b jaśn ie n ia m i ła tw e są bow iem do opan o w an ia w zrokow o. O b jaśn ien ia do m ap, sta n o w iące ich „historyczne le g en d y ”, opracow ano w ie rn ie na p o d sta w ie w sp o m n ian ej k sią żk i T. C ieślaka. J e d n a k p rzy o p raco w y w an iu k o m e n ta rz a do m ap y p ierw sze j, ob ejm u jącej la ta 1466— 1772 a u to r ob jaśn ień w ybiegł poza ra m y chronologiczne k sią żk i T. C ieślaka, w nosząc ty m sa m y m w łasny w k ład au to rsk i.
T y tu ł p u b lik a c ji n iezb y t tra fn ie o d d aje jej zaw artość. M apy o raz w łaściw e 1 T. C i e ś l a k , P om orze W schodnie w X I X і X X w ie k u ' ze sp e c ja ln y m
6 5 4 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
im k o m en tarze bow iem nie dotyczą ty lk o sam ych M azur i W arm ii, lecz odnoszą się rów nież do tery to rió w przyległych. W łaściw ie p u b lik a c ja dotyczy te ry to riu m całych daw nych P ru s K siążęcych i P ru s K rólew skich o raz północno-w schodniej W ielkopolski razem z K u jaw am i. W praw dzie w stę p szerzej w y ja śn ia zak res te r y to ria ln y p u b lik acji, tym niem niej ty tu ł w in ien być sprecyzow any zgodnie z jej zaw artością. W ydaje się, że b ard ziej odpow iadałoby zaw a rto ści p u b lik a c ji użycie pojęcia „Pom orze W schodnie”, ja k p rz y jm u je T. C ieślak, chociaż p ojęcie to w t e r m inologii h isto ryczno-geograficznej budzi zrozum iałe z a s trz e ż e n ia 2. D la ścisłości trz e b a dodać, że poszczególne m ap y o b ejm u ją nieco różne te ry to ria . T ak w ięc m ap a p ierw sza p rz e d sta w ia je d n o stk i podziałów ad m in istra c y jn y c h P ru s K siążęcych i P ru s K ró lew sk ich w ra z z W arm ią b isk u p ią w o kresie od II pokoju to ru ń sk ieg o (1466) do I rozbioru Rzeczypospolitej (1772). M apa d ru g a o b razu je podziały ad m in istra c y jn e , ja k ie m iały m iejsce w la ta c h 1772—1807 n a ziem iach zw anych w ów czas P ru sa m i W schodnim i, P ru sa m i Z achodnim i (razem z okręgiem nadnoteckim ) i P ru sa m i N ow ow schodnim i. T rzecia z kolei m ap a p rz e d sta w ia je d n o stk i a d m in i stra c y jn e P ru s W schodnich i P ru s Z achodnich oraz W olnego M iasta G dańska w dobie w o jen napoleońskich i czasach istn ie n ia K się stw a W arszaw skiego, tj. w l a tach 1807— 1815. N astęp n a m a p a u w zględnia podziały ad m in istra c y jn e p ro w in cji P ru sy Z achodnie i P ru sy W schodnie po k o n g resie w ied eń sk im (1815) do 1824 roku. Podziały a d m in istra c y jn e w okresie jedności ad m in istra c y jn e j P ru s Zachodnich i P ru s W schodnich w obrębie je d n e j p ro w in cji pod nazw ą P ru sy (la ta 1824—1878) p rzed staw ia m ap a p iąta. M apa szósta o b razu je p odziały a d m in istra c y jn e oddziel nych ju ż p ro w in cji P ru sy Z achodnie i P ru sy W schodnie w la ta c h 1905— 1920. O sta tn ia m ap a dotyczy podziałów a d m in istra c y jn y c h , ja k ie zaistn ia ły po odbu dowie p a ń s tw a polskiego w 1918 r. i po p lebiscycie 1920 r., i p o k azu je je d n o stk i podziałów ad m in istra c y jn y c h pozostałych p rzy p ań stw ie n iem ieckim P ru s W schod nich o raz p ro w in cji „P ogranicze P o zn ań sk ie — P ru sy Z achodnie” (G ren z m ark P o- sen-W estpreussen), W olnego M ia sta G d ań sk a i polskiego w o jew ó d ztw a pom orskiego w raz ze zm ianam i w podziałach a d m in istra c y jn y c h tegoż w ojew ództw a, ja k ie n a stą p iły w 1937 roku.
W szystkie m apy opracow ano i w y konano dość sta ra n n ie . Szkoda tylko, że poza m apą p ierw szą w sk a li 1 :1 500 000, pozostałe m ap y są w bardzo m ałej po- działce, bo 1 : 3 500 000. T ak m a ła p o d ziałk a zaciera p o n iek ąd czytelność m ap, k tó ra je s t przecież nieodzow na jeśli „M apy h isto ry c z n e ” m a ją „służyć w n au cza niu h isto rii M azur i W arm ii, a ta k ż e Pom orza G dańskiego” (s. 5). Z innych uw ag k rytycznych, ja k ie n a su w a ją się p rzy przeglądzie m ap, należy zauw ażyć nie u jed n o licone ich n azew nictw o — d la p rz y k ła d u n a m ap ie czw a rtej je s t Człuchowo, a na pozostałych Człuchów, oraz b ra k k o n se k w en cji w ro zd zielan iu g ran ic jed n o ste k podziału ad m in istracy jn eg o w w y p ad k u , kiedy g ran ice te biegły rzek ą, co pow o d uje na m apie pierw szej m y ln e połączenie w o jew ó d ztw a b rzesk o -k u jaw sk ieg o z zie m ią dobrzyńską, czy w ojew ództw a płockiego z w ojew ództw em raw sk im . W ydaje się rów nież, że chyba słuszniejsze byłoby p o d an ie w ielkości po d ziałk i dla m ap 2—7 przy każdej m apie lub o stateczn ie p rzy m apie d rugiej, a nie bez zaznaczenia przy m apie czw a rtej.
K om en tarze do m ap w zwięzły sposób u zu p ełn iają legendy poszczególnych m ap k reśląc w ujęciu te ry to ria ln y m i chronologicznym zm iany w podziałach a d m in istracy jn y ch oraz ich sta n sta ty c zn y w d an y m okresie. Id ąc śla d am i książki T. C ieślaka a u to r k o m en tarza podał ta k ż e k ró tk ie tr a fn e c h a ra k te ry sty k i osób 2 Zob. n a ten te m a t uw agi A. T o m c z a k a w recen zji cytow anej p racy T. C i e ś l a k a — Z apiski H istoryczne, t. 34, 1969, z. 3.
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 6 5 5
sto jący ch n a czele urzędów , k tó re k iero w ały podległym i je d n o stk a m i a d m in istra cyjnym i, ja k chociażby w y bitnego p rzed staw ic ie la p ru sk ie j a d m in istra c ji Teodora von S chöna. O sta tn i m om ent godny je s t p o d k reślen ia. Do k o m en tarzy zak rad ło się je d n a k k ilk a nieścisłości. P rz ed e w szystkim n ie je s t zgodne z p ra w d ą stw ierdzenie, że trz y w ojew ództw a P ru s K rólew skich (chełm ińskie, m a lb o rsk ie i pom orskie) „d zieliły się n a m niejsze je d n o stk i a d m in istra c y jn e — sta ro s tw a ” (s. 7), albow iem podobnie ja k i n a innych ziem iach R zeczypospolitej je d n o stk a m i a d m in istra c y jn y m i niższego rzęd u były pow iaty. S ta ro stw a w P ru sa c h K ró lew sk ich (w zasadzie n ie- grodow e), ta k sam o ja k n a obszarze całej R zeczypospolitej, b yły jed y n ie zw ykłym i ten u tam i, królew szczyznam i, k tó re nie sp e łn ia ły żadnej ro li a d m in istracy jn ej. W celu ty lk o uzu p ełn ien ia, n ajw ięk sze z w ojew ództw p ru sk ich , w ojew ództw o p o m orskie dzieliło się n a 8 pow iatów : człuchow ski, g d ań sk i, m irachow ski, now ski, pucki, św iecki, tczew ski i tu ch o lsk i; w ojew ództw o chełm iń sk ie n a to m ia st n a 2 po w ia ty : chełm iński i m ichałow ski. N a p o w iaty nie było podzielone ty lk o n ajm n iejsze w ojew ództw o p ru sk ie i zarazem jedno z n ajm n iejszy c h w R zeczypospolitej, m ia n o w icie w ojew ództw o m alb o rsk ie, a to ze w zględu n a sw oje m ałe te ry to riu m . M apa pierw sza w treści i legendzie p rz e d sta w ia też podziały w ojew ództw p ru sk ich na p ow iaty, a nie sta ro stw a . W k o m en tarzu do m ap y p ierw szej należało n ad m ien ić ta k ż e o znacznych posiadłościach trzech w ielk ich m ia st p ru sk ich : G d ań sk a, E l bląga i T orunia, k tó ry ch to posiadłości sta n o w iły w istocie rzeczy sam odzielne je d n o stk i a d m in istra c y jn e , chociaż fo rm aln ie zaliczane były do poszczególnych w ojew ództw (G dańsk — w oj. pom orskie, E lbląg — woj. m a lb o rsk ie, T o ruń — w oj. chełm ińskie). P oza ty m pom inięto w k o m e n ta rz u i nie zaznaczono n a m apie f a k tycznie niezależnego obszernego te ry to riu m b isk u p a chełm ińskiego, położonego w obrębie w o jew ó d ztw a chełm ińskiego. W k o m en tarzu do m ap y drugiej sfo rm u ło w aniem , że po I rozbiorze P olski „państw o p ru sk ie zajęło P ru sy K ró lew sk ie z W a r m ią (ale bez G d ań sk a i T orunia) i tzw . okręg n a d n o te c k i” (s. 9) zasugerow ano m ylny fa k t istn ie n ia w czasach R zeczypospolitej je d n o stk i a d m in istra c y jn e j o n a zw ie: okręg n adnotecki. W ró w norzędnym znaczeniu h isto ry czn y m obok p ojęcia P ru sy K ró lew sk ie i W arm ia, zam iast okręg n ad n o teck i, lepiej było n ap isać — północno-w schodnia część w ojew ództw w ielkopolskich (ściślej — p o w iat n ak ielsk i i północna część p o w ia tu kcyńskiego w ojew ództw a gnieźnieńskiego oraz p o w iat w ałecki i północna część p o w iatu poznańskiego w o jew ó d ztw a poznańskiego) oraz p raw ic całe k u ja w sk ie w ojew ództw o in o w ro cław sk ie i północne sk ra w k i w o je w ództw a b rz esk o -k u jaw sk ieg o . T rzeba p am iętać, że n azw a okręg n ad n o teck i (N etze -
bezirk) b yła w ym ysłem a d m in istra c ji p ru sk ie j po ro k u 1772. I ta k ją zresztą
słusznie rozum ie au to r o b jaśn ie ń w k o m en tarzu do m apy trzeciej (s. 11). O gólnie b io rąc o m aw ian a p u b lik a c ja je s t cenną pozycją w lite ra tu rz e h isto- ry czn o -g eo g raficzn ej tra k tu ją c e j o W arm ii i M azurach, a w łaściw ie pólnocno- -w schodnich ziem iach p o lsk ich będących niegdyś w e w ła d a n iu p a ń s tw a pruskiego. Ze w zględu na sw oją dużą ko m u n ik aty w n o ść w y n ik a ją c ą z tra fn e g o połączenia m ap i u m iejętn y ch ich ob jaśn ień p u b lik a c ja odda zapew ne spore usługi m iłośnikom histo rii ziem pom orskich. N ak ład tej cennej p u b lik acji, k tó ra u k azała się w liczbie 1000 egz., je s t je d n a k chyba zbyt m ały; by zaspokoił w szystkich zain tereso w an y ch . W końcu trzeb a p o d k reślić bardzo s ta ra n n ą i u d a n ą szatę g ra fic z n ą Map
h isto ry c zn y c h , co je s t zasługą B o hdana Ł u k a s z e w i c z a . N a szczególną uw agę
zasługuje p ięk n a o k ład k a, n a k tó re j rep ro d u k o w a n o znaczny fra g m e n t m ap y K a sp ra H en n eb e rg era „ P ru ssia ” z 1576 r. o raz pom ysłow o w y k o n a n a b a n d e ro la z n a d ru k o w anym ty tu łem p u b lik a c ji i n o tk ą in fo rm acy jn o -b ib lio g raficzn ą.
