A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 8, 1981
Janusz S w ie r k o c k i *
ŹRÓDŁA REFORM SY STEM U BIEŻĄCEGO K IEROW AN IA HANDLEM ZAGRANICZNYM
H andel zagraniczny je s t zw iązany z gospodarką narodow ą wielom a kanałam i. N ajłatw iejsze do zauw ażenia są proste zależności ilościowe. Z nak salda obrotów h a n d lu zagranicznego w skazuje czy dochód n a ro -dow y w ytw orzony przew yższa dochód podzielony w danym k ra ju w badanym okresie, czy też społeczeństw o w ięcej zainw estow ało i skonsu-m ow ało, niż zdołało w yprodukow ać. Z adłużenie za gran icą nie ty lk o łagodzi doraźne tru d n o ści gospodarcze, ale i pozw ala na isto tn e p rzy -spieszenie dynam iki w zrostu dochodu narodow ego w dłuższym okresie. Sam e ro zm iary w ym iany zarów no w ujęciu absolutnym , ja k i w r e -lacji do dochodu narodow ego nie d ają jeszcze w y starczający ch podstaw do oceny stopnia zaangażow ania w m iędzynarodow ym podziale pracy. Ł atw o to w ykazać p o rów nując sy tu a cję dw óch k rajó w o jednakow ym dochodzie narodow ym i identycznej w artości obrotów h a n d lu zag ran icznego, z k tó ry c h jed e n im p o rtu je w yłącznie „zabaw ki”, d ru g i n a to -m iast sprow adza tylko „-m aszyny”. W p rak ty c e w zrost rozw oju gospo-darczego pow oduje, że tra d y c y jn e pojm ow anie im p o rtu niezbędnego może prow adzić do nieporozum ień, gdyż w coraz w iększym zakresie im p o rt zaopatrzeniow y d e te rm in u je m inim alne, dopuszczalne rozm iary h a n d lu zagranicznego. W ysokiej jakości surow ce, części zam ienne do uprzednio zaim portow anych m aszyn, podzespoły, a n aw et elem en ty ko-op eracy jn e w a ru n k u ją sp ra w n e funkcjonow anie gospodarki krajo w ej. M niejszym i konsekw encjam i grozi w strzy m an ie im p o rtu now ych in w e-stycji, a n aw et ograniczenie przyw ozu dóbr konsu m p cy jn y ch niż zaw ie-szenie im p o rtu zaopatrzeniow ego.
Z kolei w eksporcie sy tu a cja k ra ju w ytw arzającego to w a ry z n ajd u -jące zbyt zarów no na ry n k u w ew nętrznym , ja k i w śród odbiorców
za-* Dr, adiunkt w Zakładzie Ekonomiki Handlu Zagranicznego Instytutu Ob-rotu Towarowego UŁ.
gran iczn y ch różni się isto tn ie od sy tu a cji k ra ju pro d u k u jąceg o sp ecjal-nie na p o trzeb y jednego ty lk o odbiorcy zagranicznego *.
O prócz w ięzi rzeczow ych m iędzy h an d lem zagranicznym a gospo-d a rk ą w ew n ętrzn ą mogą w ystępow ać zw iązki finansow e. Ich siła zależy głów nie od tego, w jak im stopniu system k ierow ania dopuszcza w pływ cen zagranicznych na ceny krajow e. Zależności finansow e są w ażnym elem entem w ięzi system ow ych, w śród k tó ry c h podstaw ow ą rolę o d g ry -wa planow anie. M etodologia planow ania w h a n d lu zagranicznym byw a n a ogół p ro stą tran sp o zy cją m etod stosow anych w odniesieniu do gospodarki w ew n ętrzn ej, um acniając dodatkow o w te n sztuczny i nie zaw -sze tra fn y sposób zależności obu sfer podejm ow ania decyzji.
J a k zatem w idać, obserw acja rzeczyw istości gospodarczej prow adzi do w niosku, że w łaściw e je s t ro zp a try w a n ie system u k ierow ania h a n -dlem zagranicznym jak o elem en tu system u kiero w an ia całą gospodarką. W ydaw ałoby się więc, że analiza źródeł zm ian system u ogólnego w ystarczy b y z in terp reto w ać p rzyczyny m odyfikacji system ow ych w h a n -dlu zagranicznym .
Do podobnych k o n k lu zji dojść m ożna rów nież od stro n y teoretycznej. J a k w iadom o, gospodarka planow a pozw ala sterow ać procesam i podej-m ow ania decyzji z p u n k tu w idzenia o p typodej-m alnej alokacji zasobów w skali m akroekonom icznej oraz podporządkow ać cele odcinkow e celowi ogó ln o sp o łeczn em u 2. T eoretyczną podstaw ę w ty m zakresie stanow i analiza m odelow a, k tó re j pionieram i b yli O. Lange i L. K antorow icz. W ujęciu m odelow ym isto tn a je st opłacalność całej pro d u k cji k rajo w ej, a nie odcinkow a efektyw ność ek sp o rtu czy im portu, ja k rów nież system podejm ow anych decyzji w h a n d lu zagranicznym pozostaje in te g ra ln ą częścią ogólnego system u k ierow ania. O p ty m aln y ch rozw iązań bieżące-go system u k ierow ania poszukuje się głów nie w ram ach fo rm u ły m ie-szanej, poniew aż tzw. m odele czyste odbiegają zbytnio w . sw ych zało-żeniach od realiów funkcjo n o w an ia gospodarki. M odel m ieszany składa się z p re fe re n c ji c e n tra ln y c h i rynkow ych, w y k o rz y stu je m etody bezpo-śred n iej i pobezpo-średniej alokacji zasobów oraz zapew nia poszczególnym podm iotom określone praw a do podejm ow ania decyzji.
P ro p o rcje elem entów m odelu m ieszanego zm ieniają się w czasie zgodnie z u stalen iam i c e n traln eg o p lan isty , przy czym teoretycznie, w raz ze w zrostem poziom u rozw oju gospodarczego rośnie znaczenie m echanizm u pośredniego kierow ania. O bserw acja dośw iadczeń ew olucji system u k ierow ania gospodarką polską i innych k rajó w socjalistycznych
1 Znam ienne są w tym wypadku polskie doświadczenia z eksportem wózków golfow ych M elex do USA.
2 Podkreśla to również literatura zachodnia, wyróżniająca „system y ukształ-tow ane historycznie” oraz „system y budowane przez ludzi”.
w ykazuje jed n ak , że teoretyczne przesłanki w zakresie inży n ierii spo-łecznej stanow iące sens gospodarki planow ej m ają m niejszy w pływ na form ę rozw iązań system ow ych niż doraźne w zględy praktyczne.
Z jaw isko zbieżności system u kierow ania h an d lem zagranicznym z sy-stem em ogólnym m a c h a ra k te r historyczny, a nie m odelow y i n ie jest p ro stą fu n k cją zacieśniania się związków rzeczow o-finansow ych h an d lu zagranicznego z gospodarką w e w n ętrzn ą 3. Oba system y nie ty lk o odbiegały znacznie od siebie stopniem dyrektyw ności, lecz także w sam ym h a n -dlu zagranicznym zakres sw obody jednostek w ykonaw czych w podejm o-w aniu decyzji byo-w ał różny. P rz y k ła d u d o starczają la ta 1966— 1970, kiedy w yłącznie w k ierow aniu eksportem zastosow ano w Polsce na szeroką skalę m echanizm pośredni, n ato m iast na pozostałych odcinkach dom i-now ały m etody ad m in istracy jn e. T ak więc n aw et sam system k ierow a-nia h andlem zagranicznym nie stanow i jednorodnej całości i przyczyny refo rm jego poszczególnych części są różne.
D ylem at pom iędzy ten d e n cją do odrębnego tra k to w a n ia p rodukcji k rajow ej, eksportow ej, im p o rtu i p ro d u k cji anty im p o rto w ej polega na pogodzeniu korzyści ze stosow ania m etod selektyw nych, szybko p rzy -w racający ch ró-w no-w agę odcinko-w ą kosztem globalnej, długookreso-w ej nierów now agi, w y n ik ającej z b rak u koordynacji w podejm ow anych dzia-łaniach 4. Ścisła izolacja stosunków finansow ych w k ra ju i za granicą, k tó ra stanow iła podstaw ow ą form ę realizacji m onopolu h a n d lu zag ra-nicznego w m ia rę w zrostu znaczenia w ym iany, zaczęła u jaw niać coraz w ięcej n eg atyw nych aspektów u tru d n ia ją c y c h konieczne podporządko-w anie h a n d lu zagranicznego celom podporządko-w e podporządko-w n ętrzn ej polityki gospodarczej. Z m usiły one do szukania kom pleksow ych rozw iązań godzących pełną autonom ię p lan u cen traln eg o w sferze gospodarki k rajo w ej z e le m en ta -mi kształto w an y m i przez k o n iu n k tu rę zew nętrzną, niezależnym i od cen-tra ln eg o p lan isty oraz sposobów zw iększenia odpow iedzialności ekono-m icznej producentów za realizację swoich w yrobów .
Tym niem niej w brew przesłankom teo rety czn y m za w a rty m w tezie,
* W ZbRR, gdzie udział handlu zagranicznego w dochodzie narodowym jest niew ielki, system kierowania całą gospodarką traktuje się odrębnie od system u kierowania handlem zagranicznym. Ten ostatni n ie ulegał większym zmianom od lat trzydziestych i pozostaje nadal ściśle scentralizowany — zob, B. S k ó r k o w- s k a , W p ł y w re fo rm y gospodarczej na handel zagraniczny Z S R R , [w:] Planow anie • zarządzanie h a n d le m za g ra n iczn ym w kra ja ch R W P G , Warszawa 1972 s. 447— —449.
* Straty te są często trudno w ym ierne, jak np. powszechne przekonanie o w yż-szości odrzutów produkcji eksportowej nad produkcją przeznaczoną od początku na rynek w ew nętrzny czy przekonanie, że produkcja antyim portowa jest z zasady korzystna.
że bardziej skom plikow ana gospodarka w ym aga zw iększenia zakresu sto -sow ania m echanizm u pośredniego kierow ania, ew olucja system u podej-m ow ania decyzji przebiega w postaci k o lejn y ch procesów decen tralizacji i re c e n tra liz a cji nie w yrażając w cale jed n o litej te n d e n cji do w zrostu roli tego m echanizm u. Sądzić należy, że w spom niane procesy są n a stęp -stw em konieczności pogodzenia w ym agań, jak ie staw ia sta ły rozw ój sił w ytw órczych, ze skokow ym c h a ra k te re m przem ian s tr u k tu ry gospo-darczej, rozstrzygnięcia antagonizm ów pom iędzy celam i długofalow ym i a bieżącym i napięciam i procesu szybkiego w zrostu oraz osiągnięcia kom prom isu pom iędzy m ałą skutecznością o p eraty w n y ch i szczegółow y ch decyzji c e n traln y c h a słabościam i m echanizm u pośredniego k iero -w ania.
W ysokie tem po rozbudow y gospodarki siłą rzeczy u tru d n ia bow iem zachow anie w łaściw ych proporcji^ bilansow ych w planow anych w ielko-ściach. P la n y dla h a n d lu zagranicznego cechują się znacznym optym iz-mem , a nie biorą pod uw agę w dostatecznym stopniu niem al całkow itej niezależności procesów na ry n k a c h św iatow ych od u staleń planu. N ie-um iejętność pełnej m obilizacji rezerw w e w n ętrzn y ch przy pom o-cy m etod p ara m etry cz n y c h pogłębia dodatkow o dysproporcje po-m iędzy n ap ię ty po-m i zadaniapo-m i a po-m ożliw ościapo-m i ich realizacji zw iększając naciski na im port. W ten sposób b ila n s płatniczy pozostaje ob-ciążony n ie ty lk o z ty tu łu im p o rtu określonego zależnościam i tech n i- czno-bilansow ym i p o d jęty ch inw estycji, ale ponadto rów nież koniecz-nością rozbudow y in fra s tru k tu ry , u trz y m an ia rów now agi rynkow ej, silną k o n k u ren cją ry n k u w ew nętrznego wobec ek sp o rtu oraz potrzebą lik w id acji odcinkow ych deficytów tow arów i usług, co w k ró tk im okresie m ożna złagodzić ty lk o im portem . U suw anie doraźnych tru d n o ści w yz-nacza w ted y k ie ru n k i działania nie zawsze zbieżne z w yjściow ym i założeniam i reform , prow adząc g en eraln ie do w zrostu roli d y rek ty w . S k u -teczność in g eren cji ty p u ad m in istracy jn eg o je s t z kolei coraz słabsza w m iarę p ostępującej dy w ersy fik acji s tr u k tu ry gospodarki. Na obiekty w n ie w y stęp u jące napięcia procesu szybkiego w zrostu i b rak i pow stałe w sk u tek błędów w p lanow aniu n a k ła d a ją się także dążenia b ra n żowe, regionalne i konsum enckie zm ierzające do m aksym alizacji in d y -w id u aln y ch korzyści z realizo-w anych przem ian s tru k tu ra ln y c h .
W ym ienione zjaw iska częstokroć zm uszają szczebel c e n tra ln y do od-stęp stw od k ry te rió w bieżącego ra c h u n k u efektyw ności na rzecz u zna-niow ego podziału zysków i s tr a t pom iędzy poszczególne podm ioty. R ew izje zadań, now a h ie ra rc h ia ich w ażności oraz nie przew idyw ane zm iany w a ru n k ó w zew n ętrzn y ch (np. niek o rzy stn e ru ch y cen dew izo-w ych, nie sp rzy jające izo-w a ru n k i n a tu ra ln e izo-w rolnictizo-w ie) decydują izo-w p ier-w szym rzędzie o doborze k o n k retn y c h rozier-w iązań system oier-w ych.
Pow yższe tru d n o ści nie pozw alają na zachow anie całkow itej kon-sekw encji w refo rm ach system u. Z jed n ej stro n y podejście d e te rm in i-styczne (jeżeli A to B) leżące u podstaw rozw ażań m odelow ych stanow i k ru ch ą podstaw ę do przew idyw ania rea ln y ch zjaw isk społeczno-ekono-m icznych, a i saspołeczno-ekono-m yspołeczno-ekono-m k o n stru k cjo społeczno-ekono-m społeczno-ekono-m odelow yspołeczno-ekono-m daleko jeszcze do dos-konałości. D latego ciągle b ra k u je w izji system u docelow ego op artej na solidnych p rzesłankach teo rety czn y ch zam iast koncepcji pow stających na bieżąco siłą rzeczy jako p ro d u k t częstych i różnokierunkow ych u sp raw n ień oparty ch na in tu icji, a nie na fo rm aln ej logice. N ie w szyst-kie bow iem k o re k ty d ają się uzasadnić zm ianam i w arunków pozasyste- m ow ych. Z drugiej stro n y nie w ypracow ano dotychczas o b iektyw nych k ry te rió w oceny system u m ogących p recyzyjnie w skazać, w ja k im stop-niu tru d n o ści gospodarcze w y n ik ają z b łęd n y ch rozw iązań w zakresie kierow ania, a w ja k im są pochodną in n y ch przyczyn 5.
Rozbieżności zdań w śród teo rety k ó w , odnośnie m etod doskonalenia sy ste m u skazują polityków na w łasną in tu icję i p ragm atyzm przy w y-borze k o n k retn y c h propozycji zam iast na decyzje podbudow ane dokład-nym rac h u n k iem zalet i w ad poszczególnych rozw iązań. D latego opraco-w anie choć przybliżonych k ry te rió opraco-w opraco-w artościoopraco-w ania system u oraz m e-tod sym ulow ania sk utków proponow anych zm ian m a tak duże znaczenie i pow inno być tra k to w a n e jak o zadanie niezależne od doskonalenia teorii funkcjonow ania g o sp o d a rk ie.
Dotychczas w p ra k ty c e stosuje się z konieczności drogę prób i błę-dów dając p ry m a t m etodom selek ty w n y m działającym przeciw ko kon-k re tn y m zakon-kłóceniom w gospodarce. Może się wobec tego zdarzyć, że część posunięć nie polepsza pierw otnego u kładu reguł, a w rezu ltacie w ym aga kolejnych zm ian system u, k tó re nie ty lk o w prow adzają nowe, ale i re h a b ilitu ją zaniechane ju ż rozw iązania. Tego ty p u eklektyzm za-rów no dodatkow o u tru d n ia kom pleksow ą ocenę zalet i w ad system u na
s Ilustracją konsekw encji braku metod oceny system ów kierowania są w nio-ski, do jakich doszli D. Granicek i R. D' Portes po szczegółowej analizie reformy węgierskiej z 1968 r. Pierw szy z nich stw ierdził, że „oceniając w pływ reform na efektyw ność gospodarowania nie widać pozytywnych elem entów , na które można by z całą pew nością wskazać po 3 latach funkcjonowania system u” D. G r a n i e k , T h e H ungarian Econom ic R efo rm , „Indiana U niversity Working Papers” 1972, nr 2, s. 21. R. D. Portes natom iast uznał, że „reforma stworzyła system rynkowy z w ła -snością państwową, zdecentralizowaną form ę socjalizmu zwycięsko powstałą ze starego nakazowego system u z dużą szansą na przetrw anie” — R. D. P o r t e s , T h e S tra teg y and T actics of Econom ic D ecentralization, „Soviet Studies” 1972,
nr 4, s. 658. !
8 Problem ten interesow ał także ekonomistów zachodnich, por. T .A . M a r - s c h a k , T h e S tu d y o f P ragm atic S tra te g y for R eform ers, [in:] Plan and M arket Econom ic R efo rm in E astern Europe, ed. M. B o r n s t e i n, N ew Haven 1973.
tle osiąganych w yników gospodarczych, ja k i nie sp rz y ja ich popraw ie. Jed n o stk i w ykonaw cze św iadom e przejściow ego c h a ra k te ru zm ian nie są zainteresow ane u jaw n ian iem rezerw i podejm ow aniem zadań o w ie-lo letn im cyklu realizacji. W prost przeciw nie, m ało stab iln e re g u ły g ry w y zw alają te n d e n cje do przetarg ó w i do m aksym alizacji d oraźnych ko-rzyści. N iechętny stosunek ludzi do zbyt częstych zm ian i b ra k w iary w trw ałość u stalonych zasad m ają n eg a ty w n y asp ek t psychologiczny. W sum ie zostaje u tru d n io n a id en ty fik a cja celów indyw idualnych, odcin-kow ych i ogólnospołecznych i ich w zajem ne zharm onizow anie.
T ak więc słabość teo rii fu n k cjonow ania gospodarki planow ej w po-łączeniu z n iełatw y m i do opanow ania i sterow ania napięciam i p o w stają-cym i w tra k c ie dynam icznego w zrostu pow odują, że ja k dotąd przyczyn zm ian system ow ych należy szukać przede w szystkim w sferze p ra k ty -cznych tru d n o ści i dośw iadczeń, a nie w w izjach „in żynierii społecznej” 7. D latego bezpośrednim sygnałem o konieczności a d ap ta cji system u do potrzeb p ra k ty k i są niezadow alające w y niki gospodarcze, a nie p o stu la ty m odelow e. N ajczęściej tru d n o ści te objaw iają się w postaci zaham ow ania tem p a w zrostu dochodu narodow ego łub (i) tru d n o ści ze zbilansow aniem obrotów z zagranicą 8.
Ściślejszy zw iązek przem ian s tru k tu ra ln y c h z p ra k ty k ą niż z teorią gospodarow ania w skazuje n a w ielce złożony i tru d n y do uogólnienia m echanizm przyczyn i k ieru n k ó w poszukiw ania now ych rozw iązań sy-s te m o w y c h 9. N ajczęściej uw aża sy-się, że poziom rozw oju sy-sił w ytw órczych je s t czynnikiem in icju ją c y m refo rm y i decydującym o ich kształcie. Jak o
7 Por. R. K o r n a i , E conom ic S y s te m s T h eo ry and G eneral EQ T h eo ry , „Acta Oeconomica” 1971, nr 4, s. 200. Odmiennego zdania jest natom iast R. Selucky — „Nie ma ani jednego reformatora w całym bloku państw socjalistycznych, który rektrutowałby się z szeregów praktyków... Ten fakt w yraźnie tłum aczy wspólną słabość tych reform — brak skutecznej polityki gospodarczej zdolnej wdrożyć proponowane przez teoretyków m odele” — R. S e l u c k y , E conom ic R efo rm s in
E a stern Europe, N ew York 1972, s. 6.
8 Np. w okresie 1960—1965 poprzedzającym falę zmian system ow ych w e w szy-stkich niem al krajach socjalistycznych, średnioroczna stopa wzrostu dochodu na-rodowego w ynosiła na Węgrzech 4,5%, w NRD — 3,4% a w Czechosłowacji zaled-w ie 1,9% — J- B a s i u k , M. B o g a c k a , I. C i e n i u c h , B. D u r k a , W p ł y zaled-w zm ia n w k ie ro w a n iu h a n d le m za g ra n iczn y m w kra ja ch R W P G na rozw ój ich w za -je m n y c h obrotów , „Problemy handlu zagranicznego” 1972, t. 2, s. 149. Do podobnych w niosków dochodzą także A. A. B r o w n , P. M a r e r, A C om parison of P ressure Indicators fo r Econom ic R efo rm in E astern E urope (Foreign T ra d e and E conom ic Tieforms). R esearch M em orandum , Fer 1971.
• J. G. Zieliński naw et tw ierdzi w związku z tym , że po prostu nie wiadom o dlaczego dane kraje socjalistyczne w ybierają dany typ reform y — J. G. Z i e 1 i ń - s к i, E conom ies and Politics of E conom ic R efo rm s in E astern Europe, „Economics of Planning” 1969, nr 3, s. 229.
p rzy k ład służyć może gospodarka jugosłow iańska, gdzie d ecentralizacja system u dokonana na początku la t pięćdziesiątych w w a ru n k a ch niskiego poziom u sił w ytw órczych w yw ołała cały szereg neg aty w n y ch zjaw isk. P ró b a „przeskoczenia etap ó w ” zakończyła się fiaskiem i konieczne było rea k ty w o w an ie m etod d y rek ty w n y ch . D opiero w zrost p o ten cjału gos-po d ark i stw orzył w lata ch późniejszych rac ję b y tu dla m echanizm u pośredniego i rynkow ego 10. Z kolei jed n a k dośw iadczenia innych k rajó w socjalistycznych w skazują, że an i nie istn ieje u n iw e rsa ln y poziom roz-w oju sił roz-w ytroz-w órczych, k tó ry roz-w ym agałby rozpoczęcia zm ian roz-w system ie kierow ania, ani nie zachodzi k o relacja m iędzy p o tencjałem gospodarki a Stępniem decen tralizacji system u podejm ow ania decyzji. P roces r e -form , k tó ry w lata ch sześćdziesiątych realizow ano we w szystkich n ie-m al euro p ejsk ich k raja c h socjalistycznych, przebiegał zarów no w w a ru n k a ch dużego zróżnicow ania poziom u rozw oju gospodarczego, jak i pozostaw ił po sobie znacznie bardziej zdecentralizow any system w za-m ożniejszej NRD niż na W ęgrzech
W ydaje się zatem , że sam ą tylko w ielkością p o ten cjału gospodarczego nie m ożna tłum aczyć genezy i k ieru n k ó w reform . W ażniejszą rolę o dgry-w ają chyba źródła dgry-w zrostu i całokształt zdgry-w iązanych z nim i czynnikódgry-w . W szczególności chodzi o to czy w zrost gospodarki realizow ano m etodam i ekstensyw nym i, czy in ten sy w n y m i; czy o p ierał się on na stra te g ii a u ta r-kicznej, czy o tw a rtej; czy han d el zagraniczny stanow i w ażny czynnik tw orzenia dochodu narodow ego; czy zjaw iska na ry n k u m iędzynarodo-w ym p rzebiegają iędzynarodo-w sposób ustabilizoiędzynarodo-w any, czy cechuje je skokoiędzynarodo-wość. Przechodzenie z jed n ej jakości w drugą w ym aga najczęściej m odyfikacji system u funkcjonow ania. Z akres ty ch m odyfikacji m oże zależeć od tego, jak im i rezerw am i (siły roboczej, surow ców , dewiz) dysponuje gospodar-ka; ja k p rzedstaw ia się sy tu a cja w rolnictw ie; ja k i je s t poziom i k w ali-fik acje k a d r kierow niczych; jak ie są założenia stra te g ii w ieloletniej. D odatkow o w h a n d lu zagranicznym znaczną rolę odgryw a sposób b ila n -sow ania obrotów (dw ustronny, w ielostronny) oraz stopień dyw ersyfikacji' ich s tr u k tu ry tow arow ej 12.
Można zaryzykow ać tw ierdzenie, że powyższe przyczyny leżą
bez-10 E. N e u b e r g e r , T h e Y u g o s l a v V isib le H an d S y s t e m — W h y Is It N o More?, „Indiana U niversity Working Papers” 1974, nr 3.
11 J. К l e e r , R e f o r m y g o s p o d a r c ze w k r a j a c h so c j a li s ty c z n y c h из latach 60- - t y c h , „Ekonomista” 1973, nr 1, s. 70. Poziom rozwoju gospodarczego mierzony produktem globalnym p e r ca p ita był w 1964 r. dwukrotnie w yższy w NRD niż w Rumunii.
12 Por. E. N a j l e p s z y , B. S t ę p l e w s к i, K i e r u n k i r e f o r m g o s p o d a r c zy c h w k r a j a c h s o c j a li s ty c z n y c h , [w:] E k o n o m ia p o li ty c z n a socjalizm u . Z ag a d n ien ia w y
-pośrednio także u podstaw serii zm ian dokonyw anych w Polsce sukcesyw nie w lata ch siedem dziesiątych. M ieliśm y do czynienia bow iem z in -ten sy fik acją m etod gospodarow ania, z o tw iera n ie m gospodarki, ze znacz-nym ilościow ym i jakościow ym w zrostem obrotów h a n d lu zagranicznego w w a ru n k a ch silnej destabilizacji gospodarki zachodniej. Jednocześnie dała znać o sobie szczupłość rezerw , w y stąp iła seria tru d n y c h la t w ro l-nictw ie, s tr u k tu ra obrotów h a n d lu zagranicznego uległa isto tn em u w zbo-gaceniu, n astąp iły przesunięcia w k ie ru n k a c h w ym iany, pow stała pilna potrzeba zdynam izow ania ek sportu a poziom nasycenia a p a ra tu h a n d lu zagranicznego k adram i z w yższym w ykształceniem znacznie się popraw ił. Pogodzenie ty ch czynników działający ch w tym sam ym czasie, ale nie zawsze na rzecz ty ch sam ych prio ry tetó w , stało się b ardzo tru d n y m za-daniem w ym agającym daleko posuniętej konsekw encji działania.
K om pleksow e podejście do zm ian system ow ych zainicjow ane w la-tach siedem dziesiątych znajdow ało pełn e uzasadnienie zarów no w e w spom nianych już coraz silniejszych zw iązkach h a n d lu zagranicznego z gospodarką w ew n ętrzn ą, ja k i w teo rii ekonom icznej. T ym niem niej w ydaje się, że now a sy tuacja, w jak iej odbyw a się obecnie rozw ój go-spodarki, w ym aga w zm ożonej c e n traln ej in g eren cji w sp raw y h a n d lu zagranicznego. P rzek azan ie ty ch sp raw w gestię reso rtó w branżow ych kosztem osłabienia roli re so rtu h a n d lu zagranicznego w w aru n k ach , gdy ry n e k w e w n ętrzn y stanow i niezw ykle silną k o n k u ren cję dla eksportu, stopień k o n c e n tracji pro d u k cji eksportow ej je s t niew ielki, k ra je zachod-nie u tru d n ia ją dostęp do sw ych ry n k ó w b a rie ra m i protekcjonistycznym i, a popyt na im p o rt w gospodarce polskiej ciągle przekracza m ożliwości płatnicze, pozbaw iłoby szczebel c e n tra ln y skutecznego nadzoru n a d h a n dlem zagranicznym . Poszczególne b ran ż e są siłą rzeczy słabiej z a in te re sow ane niż w yodrębniony re so rt globalnym i p ro p o rcjam i w ta k fu n k -cjonalnej dziedzinie, jak ą jest handel zagraniczny. W zm ocnienie pozycji re so rtu h a n d lu zagranicznego i pow ierzenie m u roli re p re z e n ta n ta in te resu m akroekonom icznego w iązałoby się nieodłącznie z potrzebą ponow nego w y o drębnienia system u k ierow ania h a n d le m zagranicznym z sy ste -m u globalnego, by ty -m sa-m y-m lepiej go dostosow ać do zaistniałej specy-fiki zew n ętrznych w aru n k ó w w ym iany,
cjonow ania gospodarki w Polsce L u d o w ej, W arszawa 1968, s. 6—10. Jak słusznie zauważa J. W ilczyński, większość ekonom istów zachodnich błędnie doszukuje się przyczyn zmian system owych tylko w sferze polityki — J. W i l c z y ń s k i , S o c ia -list Econom ic D evelo p m en t and R efo rm s, London 1972, s. 53.
Ja n u sz S w ie rk o c k i
SOURCES OF REFORMS OF THE SYSTEM OF CURRENT MANAGEMENT OF FOREIGN TRADE
Theoretically the m anagement system of foreign trade constitutes an integral part of the m anagem ent system o f the w hole economy. N onetheless, despite the ever-grow ing role of foreign trade in creation of th e national income, changes in the system of m anagem ent of this sphere do not alw ays correspond to changes in the w hole system . Sources of reform s in m anagement of foreign trade must be sought in the theory (model analysis) and in practical d ifficulties of rapid growth processes. The le v el of productive forces does not represent a sufficient index for assessm ent of the degree of decentralization of decisions in foreign trade.
