Lietz, Zygmunt
"Przy Pegazie za forysia...!", Tadeusz
Stępowski, [w:] "Czas przeszły nie
zmarnowany 1945-1970.
Wspomnienia działaczy
kulturalnych", Kraków 1973 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 233-234
1974
R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 233
w J e z io ro w s k u , w p o w ie c ie w ę g o rz e w s k im (26 jeń có w ). Ź ró d ła w o g ó le n ie w y m ie n ia ją p o d o b o zó w d w ó ch w sp o m n ia n y c h S ta la g ó w (O lsz ty n ek , S ta b ła w k i), ja k i ich z asię g u g eo g ra fic z n eg o , d la te g o p rz y n a le ż n o ś ć p o d o b o z ó w d o o k re ś lo n e g o S ta la g u je s t w ą tp liw a .
K o le jn a w ię k sz a g ru p a m ie jsco w o śc i z w ią z a n a b y ła z p r a c ą p rz y m u s o w ą g łó w n ie w ro ln ic tw ie w s c h o d n io p ru sk im . W obec o p o rn y c h ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y c h lu b u c ie k in ie ró w s to so w a n o s y ste m re p r e s ji w k a r n y c h o bozach. Z a c h o w a n a b o g a ta b aza ź ró d ło w a p o zw o li n a d o k ła d n ie js z e o p ra c o w a n ie te g o z ag a d n ie n ia .
N a s tę p n ą , je d n ą z lic z n ie jsz y c h g ru p m ie jsco w o śc i w y sz c z eg ó ln io n y ch i b o g a to u d o k u m e n to w a n y c h p rz e z a u to r k ę s ą o ś ro d k i to c z ą c e w a lk ę o u trz y m a n ie p o lsk o śc i, j a k na p rz y k ła d G iła w y , L a b u sze w o . A u to rk a p rz y ta c z a ro d z a je re p r e s ji s to so w a n y ch w o b e c p o ls k ie j lu d n o ś c i p rz e z n a c jo n a lis ty c z n e i fa s z y s to w sk ie b o jó w k i, a ż do u m ie sz c z a n ia ich p rz y w ó d c ó w w w ię z ie n ia c h i o b o zach k o n c e n tra c y jn y c h .
O s ta tn ią g ru p ą są m ie jsco w o śc i z w ią z a n e z d z ia ła ln o ś c ią g r u p p a rty z a n c k ic h , w y w ia d o w c z y c h , a ta k ż e p o m n ik i i c m e n ta rz e ż o łn ie rz y ra d z ie c k ic h p o le g ły c h w o fe n sy w ie w o js k 2 i 3 F r o n tu B ia ło ru s k ie g o . A u to rk a p o m in ę ła t u t a j d z ia ła n ia g r u p w y w ia d o w c z y c h p o ls k o -ra d z ie c k ic h n a z ap lec z u a r m ii g e n e r a ła H o s s b a c h a u . P o m im o d o s trz e ż o n y c h u s te r e k p rz e w o d n ik Z o fii D u d z iń sk ie j p o s ia d a d u ż e w a lo ry p o z n aw c z e d la w o je n n y c h d z ie jó w W a rm ii i M az u r. A u to r k a w n ie w ie lk ie j o b ję to śc io w o k siąż e c zc e p o ra z p ie rw s z y w sp o só b c a ło śc io w y o m ó w iła ta k zło żo n ą i w s z e c h stro n n ą p ro b le m a ty k ę , u n a o c z n iła d z ia łac z o m r e g io n a ln y m o g ro m n y w a c h la rz p ro b le m a ty k i w y m a g a ją c e j o p ra c o w a ń m o n o g ra fic z n y c h . N a le ż ą do n ic h : g e neza h itle ro w s k ie j a d m in is tra c ji, s ą d o w n ic tw o i w ię z ie n n ic tw o o ra z o rg a n y p o lic y jn e i w o jsk o . O p ra c o w a n ia w y m a g a g o s p o d a rk a w o je n n a w P r u s a c h W sc h o d n ic h , obozy p ra c y i s y ste m p ra c y p rz y m u s o w e j, obozy je n ie c k ie , k a r n e i obozy z a g ła d y (p o d obozy S tu tth o fu , m ie szc z ąc e się n a te re n ie o b e cn e g o w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o , D ziałd o w o , H o h e n b ru c h ).
Z y g m u n t L ie tz
T a d e u sz S tę p o w sk i, P r z y P e g a zie za fo rysia ...!, w : C zas p r z e s z ły n ie z m a r n o w a n y
1945—1970. W s p o m n ie n ia d zia ła c zy k u ltu r a ln y c h , K ra k ó w 1973, W y d a w n ic tw o
L ite ra c k ie , ss. 31— 52.
I O g ó ln o p o lsk i K o n k u rs n a p a m ię tn ik d z ia łac z a k u ltu r a ln o - o ś w ia to w e g o , og ło szo n y w 1970 ro k u p rz e z C e n t r a ln ą K o m is ję K o o r d y n a c y jn ą d o S p r a w U p o w sz e c h n ie n ia K u ltu ry , z g ro m a d z ił w s u m ie 280 w sp o m n ie ń o o b ję to ś c i 770 a r k u s z y w y d a w n iczy ch . B y ł to c z w a rty w o s ta tn im d z ie się c io le ciu k o n k u r s n a p a m ię tn ik d z ia ła c z a k u ltu r y . W y d a w n ic tw o L ite r a c k ie w K ra k o w ie w y b ra ło fr a g m e n ty 25 p ra c k o n k u r so w y c h z c ałej P o lsk i. W y b ó r w sp o m n ie ń p o p rz e d z o n y z o sta ł w stę p e m p ió ra doc. d r. B ro n is ła w a G o łęb io w sk ieg o .
P ie rw s z a część w sp o m n ie ń , od k tó re j ty t u ł w z ięła c ała k s ią ż k a , z a w ie ra m ię d z y in n y m i w sp o m n ie n ia T a d e u sz a S tę p o w s k ie g o , n ie d a w n o z m a rłe g o p is a r z a o s tró d z - kiego. A u to r n a sz k ic o w a ł p o k ró tc e sw e p r z e d w o je n n e p ró b y , n ie u d a n e z re sz tą , o ży w ie n ia ży cia k u ltu r a ln e g o w p o d m ła w s k ie j w si. G łó w n a część w sp o m n ie ń S tę p o w sk ieg o o b ra z u je d o ro b e k p ię c io o so b o w e j g r u p y I n s p e k to r a tu K u ltu ra ln o - O ś w ia to w ego S p ó łd z ie ln i W y d a w n ic z o -O ś w ia to w e j „ C z y te ln ik ” w O lszty n ie. A u to r w sposób zw ięzły a t r a f n y s c h a ra k te r y z o w a ł s ła b ą z n a jo m o ść re g io n u i lu d n o ś c i m ie jsco w e g o p o c h o d ze n ia z a ró w n o ze s tro n y a d m in is tra c ji, ja k i r e p a tr ia n tó w i p rz e sie d le ń c ó w , k tó rz y — g e n e r a liz u ją c d z ia ła ln o ś ć o k u p a c y jn ą c zęści m a z u r s k ic h re n e g a tó w — d ą ży li do w y ró w n a n ia r a c h u n k u k rz y w d z c ało śc ią lu d n o ś c i ro d z im e j. P a m ię tn ik a rz u k a z a ł tu p ra c ę n a d tw o rz e n ie m zesp o łó w s a m o k s z ta łc e n io w y c h , c z y te ln ic z y c h , o rg a n iz o w a n ie m k o n k u rs ó w re c y ta to rs k ic h , in s c e n iz a c ji s ło w n o -m u z y c z n y c h M ick iew ic z a, S ło w a c k ie g o , C h o p in a o ra z d z ie sią tk ó w s p o tk a ń a u to rs k ic h p is a rz y z g łę b i k r a ju . T. S tę p o w s k i u w y p u k lił p rz y ty m z a s łu g i w u p o w sz e c h n ia n iu c z y te ln ic tw a w ie lu
u A. O m ilia n o w ie z, W y r o k , O ls z ty n 1967, s. 174; J . F a jk o w s k i, op. cit.. ss. 110
234 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
m a ło z n a n y c h d z ia łac z y s p o łe c z n o -k u ltu ra ln y c h ze S zc zy tn a, M rą g o w a , P isz a, M ik o ła je k i G ó ro w a Iła w e ck ieg o . Z esp o ły c z y teln ic z e z d w u o s ta tn ic h m ie jsco w o śc i, k tó ry m i o p ie k o w a ł sią T. S tą p o w sk i, z a ję ły p ie rw s z e m ie js c a w k o n k u rs ie og ó ln o p o lsk im . P r z y o k a z ji p rz y p o m n ia ł a u to r ro lę Ig o ra S ik iry c k ie g o w z e b ra n iu i o p u b lik o w a n iu tw ó rc z o śc i M ic h a ła K a jk i; w y d o b y ł ró w n ie ż z z a p o m n ie n ia p o e tę K a z i m ie rz a P ie k u ta .
W sp o m n ien ia k o ń czy o pis G od ó w W io se n n y c h w 1948 i 1949 ro k u w O lszty n ie, d o k tó ry c h zg łoszono o k o ło 170 p ro g ra m ó w w y stę p ó w zesp o łó w ta n e c z n y c h , m u zy cz n y ch , ś p iew a c zy c h i te a tra ln y c h . N a le ż y w sp o m n ieć , g w o li u z u p e łn ie n ia , że G ody o rg a n iz o w a n e w 1948 ro k u n ie b y ły p ie rw s z y m i, a trz e c im i u ro c z y sto ś c ia m i n a s k a lę n a p ra w d ę m a so w ą i o d e g ra ły b a rd z o p o z y ty w n ą ro lę in te g r a c y jn ą n o w e g o sp o łe c z e ń s tw a W a rm ii i M a z u r (s. 51). P r a c a k u ltu r a ln o - o ś w ia to w a I n s p e k to r a tu „C zy te ln ik a ”, k ie ro w a n e g o p rz e z d r. W ła d y sła w a G ę b ik a, d a ła w id o c zn e re z u lta ty . B y ła w ty m ró w n ie ż z asłu g a T a d e u sz a S tęp o w sk ieg o . W a rto p o n a d to w sp o m n ie ć , że z w y j ą tk ie m w z m ia n e k W. G ę b ik a d z ia ła ln o ś c i In s p e k to ra tu K u ltu ra ln o -O ś w ia to w e g o S p ó łd z ie ln i W y d aw n ic z e j „ C z y te ln ik ” w O lsz ty n ie n ik t jeszcze b liż e j się n ie p r z y p a trz y ł, a te m a t w a r t o p ra c o w a n ia . W sp o m n ie n ia T. S tę p o w s k ie g o m a ją z a te m w a r to ść d o k u m e n tu . W n o szą o n e d o n a sz e j w ie d zy o ty m o k re s ie n o w e e le m e n ty , o d z w ie r c ie d la ją c je d n o c z e śn ie k lim a t p ra c y w la ta c h o d ra d z a ją c e g o się ży cia n a W a r m ii i M a z u ra c h . W obec n ie k o m p le tn o śc i m a te ria łó w ź ró d ło w y c h do teg o o k re s u , p o d n o si to ic h w a rto ś ć p o zn aw czą. W p rz e c iw ie ń s tw ie do in n y c h p a m ię tn ik a rz y , k tó ry c h w sp o m n ie n ia z a w ie ra w y d a w n ic tw o C zas p r z e s z ły n ie z m a r n o w a n y , T. S tę p o w s k i s k o n c e n tro w a ł s ię je d y n ie n a je d n y m o d c in k u s w e j d z ia ła ln o ś c i s p o łe c z n o -k u ltu r a l n ej, p o m ija ją c n a p rz y k ła d c ie k a w ą p ra c ę z b ie ra c k ą fo lk lo ru W a rm ii i M a z u r w r a m a c h P a ń s tw o w e g o I n s ty tu tu S z tu k i, d zięk i czem u m ó g ł je d n a k d o k ła d n ie j p rz e d s ta w ić w y b ra n y o d c in e k sw eg o życia. W z b io rz e ty m w sp o m n ie n ia T a d e u sz a S tę p o w sk ieg o w y ró ż n ia ją się p ię k n e m ję z y k a i s a r m a c k im iście h u m o re m o ra z b a rd z ie j z b e le try z o w a n ą fo rm ą.
