A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUISTICA 16, 1987
D a n u ta B ie ń k o w s k a
ZAPOŻYCZENIA Z JfZYKA LITERACKIEGO W GWARACH OKOLIC BEŁCHATOWA
Gwary P o l s k i c e n t r a l n e j j a k o t e r e n ś c i e r a n i a s i ę t r z e c h d i a l e k t ó w : w i e l k o p o l s k i e g o , m a z o w i e c k i e g o i m a ł o p o l s k i e g o b y ł y p r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a n i a j ę z y k o z n a w c ó w , n a j p i e r w w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h ' p o t e m w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h 2 . Od 1975 r . c z ę ś ć z t y c h w s i o b j ą ł p o w s t a j ą c y B e ł c h a t o w s k i O k r ę g G ó r n i c z o - E n e r g e t y c z n y . F a k t t e n , j a k i i n n e p r o c e s y z w i ą z a n e z p r z e m i a n a m i s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z y m i i k u l t u r a l n y m i n a w s i w o k r e s i e p o w o j e n n y m , m. i n . u n o w o c z e ś n i e n i e g o s p o d a r k i r o l n e j , o d d z i a ł y w a n i e r a d i a i t e l e w i z j i , z w i ę k s z e n i e k o m u n i k a c j i m i ę d z y m i a s t e m a w s i ą m u s i a ł y z n a l e ź ć s w o j e o d b i c i e w g w a r a c h . Ponowne z b a d a n i e g w a r P o l s k i c e n t r a l n e j , a z w ł a s z c z a g w a r w s i z n a j d u j ą c y c h s i ę n a t e r e n i e B e ł c h a t o w s k i e g o O k r ę g u P r z e m y s ł o w e g o p o z w o l i n a p r z e ś l e d z e n i e z m i a n , j a k i e d o k o n a ł y s i ę w i c h s y s t e m i e g r a m a t y c z n y m i l e k s y k a l n y m m. i n . w w y n i k u p r z e j -3 m o w a n i a , e k s p a n s j i j ę z y k a l i t e r a c k i e g o . J e s t r z e c z ą o c z y w i s t ą , i ż w s z e l k i e z m i a n y z e w n ę t r z n e , p r z e o b r a ż e n i a s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e z n a j d u j ą s w o j e o d z w i e r c i e d l e n i e p r z e d e w s z y s t k i m w w a r s t w i e l e k s y k a l n e j g w a r . P r z y j r z y j m y s i ę
' z . S t i e b e r , I z o g l o s y gwarowe na o b s z a r z e daw nych w o jew ó d ztw ł ę c z y c k ie g o i s i e r a d z k i e g o , Kraków 1933.
2
M. K a m i ń s k a , Gwary p o l s k i c e n t r a l n e j , Wrocław 1968, por. też K. D e j n a, S ło w n ic tw o lu d o w e z te r e n ó w w o jew ó d ztw a k i e l e c k i e g o i ł ó d z k i e g o , "Rozprawy Komisji Językowej ŁTN" 1974-1986.
3
Badania d ia lek to lo g ic zn e zo sta ły podjęte w Katedrze H is to r ii Języka Polskiego i F ilo l o g ii Słow iańskiej UŁ.
^ Por. W. Z . W e r e n i c a , Wpływ ś r o d o w is k a ję z y k o w e g o na zm ia n y l e k s y k a l n e gwary Cna m a t e r i a l e gwarowym z P o le s i a i D o lnego ś l ą s k a ) , "Poradnik Językowy" 1965, z. 4 , s . 141-150; H. P o p o w s k a- T a b o r s к a, C h a r a k te r i fo r m y e k s p a n s j i псы едо s ło w n ic tw a na t e r e n y K a szu b i d i a le k tó w
f u n k c j o n o w a n i u w yra zów p r z e n i e s i o n y c h z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o do g w a r o k o l i c B e ł c h a t o w a ^ . P r z e j m o w a n i e l e k s y k i j ę z y k a l i t e r a c k i e g o do g w a r j e s t p r o c e se m d ł u g o t r w a ł y m , k t ó r e m u t o w a r z y s z y j e d n a k a k t y w n y s t o s u n e k u - ż y t k o w n i k ó w g w a r y . Uwagi ję z y k o w e p o c h o d z ą c e o d i n f o r m a t o r ó w , n a s u w a j ą w n i o s k i , p o t w i e r d z o n a p ó ź n i e j p r z e z a n a l i z ę m a t e r i a ł u , w s k a z u j ą c e n a : - w y s t ę p o w a n i e o b o c z n e fo rm s t a r y c h i n o w s z y c h w p r z y p a d k u , g d y nazwy nowe s ł u ż ą d l a o z n a c z e n i a s t a r y c h d e s y g n a t ó w , n p . do kra fa o vy , do Sfoalii po etarymu [ 9 0 ] , xorupka, te ro padaSka [ 8 Oj ; droga tra x to v a , to te ro muvom a u to stra d a [ 90 ] ; d o m i ńe m uvil'i poooyg ino ko- l 'i i [ 7 2 ] ; drapok po tera isem u k u lty v a to r [ 7 4 ] ; na guuk to p ir v r m iil'i to rlii [9 0] .
- p r z e j m o w a n i e now ych nazw n a s t ę p u j e w r a z z w p r o w a d z e n i e m now ych r e a l i ó w , p o j ę ć , n p . ńe byuo p ir v doÿarek [ 7 4 ] ; te ro nylony [ 7 5 j ; dovńi navozuv ńe byup [ 7 2 ] ; mokasyny te ra z nastawy [ 7 ? ] ; ва t e - r a is y x c a s u f k u lizo v a n e i e s [ 7 2 ] .
- k i e r u n e k , z k t ó r e g o nowe d e s y g n a t y j a k i nowe nazw y z o s t a ł y p r z e j ę t e , n p . x a llii n a sta ia u y v meéc'e [ 7 2 ] .
DJowa l e k s y k a p r z e z d ł u ż s z y c z a s j e s t o d c z u w a n a w g w a r a c h , g ł ó w n i e p r z e z n a j s t a r s z e p o k o l e n i e j a k o o b c a , p o d c h o d z i s i ę do n i e j j e s z c z e n i e p e w n i e , o s t r o ż n i e , s w ó j d y s t a n s z a z n a c z a j ą c w uw aga ch : ia k to te r o muvom.
A n a l i ł a now ych w y ra z ó w p r z e j ę t y c h z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o d o ba d a n y c h g w a r w z e s t a w i e n i u i c h ze Słow nikiem gwar p o ls k ic h J . K a r ł o w i c z a o r a z Słownikiem gwary Domaniewka w pow iecie ię c a y M m м. Szym c z a k a p o z w a l a n a w y d z i e l e n i e n a s t ę p u j ą c y c h g r u p :
- w y r a z y nowe n i e n o t o w a n e w c z e ś n i e j w s ł o w n i k a c h g w a ro w y c h , n p . a n ty b io ty k , a u to stra d a , b i s t o r , b u n k ie r, ch em ikalia, d y e k c ttk s , '.żee,
s ą s i e d n i c h , "Rozprawy K o m i s j i J ę z y k o w e j ŁTN" 1970, s . 111—117; J . M а с i e - j e w s к i , Uwagi o n a jn o w s z e j w a r s tw ie s ło w n ic tw a d i a l e k t u c h e ł m i ń s k o - d o - b r z y ń s k i e g o , " R o c z n i k K u l t u r a l n y Kujaw i Pom orza" 1965, I I , s. 1 6 9 -1 7 7 ; M. K u c a ł a , O s ł o w n i c t w i e l u d z i w y zb y w a ją c y c h s i ę g w a ry , " B i u l e t v n P I J "
1960, XIX, s . 141 -256 .
5 A n a l i z i e podd ane z o s t a ł o s ł o w n i c t w o z e b r a n e od n a j s t a r s z e g o p o k o l e n i a m ie sz k ań c ó w n a s t ę p u j ą c y c h w s i : L dzań 72, Prawda 7 3 , Kozuby 7 5 , Gutów Dużv 7 7 , Gazumka 7 8 , P a r z n o 8 0 , M i l e j o w i e c 8 2 , K o c ierz o w y 9 3 , Garnek 9 4 , B r ą s z e w i ce 97 .
6 J . K a r ł o w i c z , S ło w n ik gwar p o l s k i c h , t . I - V I , Warszawa 1974. 7 M. S z y m c z a k , S ło w n ik gw ary Domaniewka w D o w ie cie ł ę c z y c k i m , c z. 1 - 8 , Wrocław 1962-1 9 7 3 .
dż-iney, ela n a , e t e r n i t , fr e z a r k a , f r o t e r k a , fu n k c ja , g le b o zg ryza rka , granu lowany, grem plina, lin o leu m , h e rb ic y d , hydrant, im ita c ja , in se m in a cja , i n se m in a to r, in stru m e n t, in s u l in a , k a ta r a k ta , k i n k i e t , komasacja, kombajn, k o n fe s jo n a ł, k u lizo w a n ie , m agnetofon, m e lio ra c ja , m ocznik, moher, mohero-
wy, mokasyny, muchozol, nonajronowy, o bsypnik, odkurzacz, o g ó ln ia k , ondu
la c ja , oeobówka, p e g ie e r , p e l i s t y , p e n ic y lin a , perzochw ast, p ip e tk a , p łu - go fr e z a r k a , p o cią g , podstawówka, p o lis a , p o p e lin k a , postum ent, p r e z b ite rium , p ro k u ra to r, p r o te k c ja , r e g a ł, r o l e t a , r o z r s u tn ik , sa k so fo n , segment, eiarczam on, sm ołow iec, snopow iązałka, sp in k a , sp u lc h n ia c z, s ty lo n , swe
te r , ś w in ia rn ia , ta le rzó w ka , tapczan, technikum , te le w iz o r , tr a jz e g a , wer s a lk a , w i lla , wodociąg, w rangle, w y lę g a rn ia , w yżynacz, zawodówka, ż o rże ta , żyra n d o l;
- w y r a z y n o t o w a n e j u ż w n o w s z y c h s ł o w n i k a c h g w a r o w y c h , c z ę s t o o z n a c z o n e k w a l i f i k a t o r e m nowy, n p . amerykany, am nestia, a s f a l t , as fa lto w y , a s o tn ia k , betonowy, plomba, plombować, k o łc h o z, d e n a tu ra t, dy wan, g a r n itu r , k o s ia r k a , k u lty w a to r, krawcowa, la ta r k a , le ka rstw o , e le k tr y c z n y , l i b a c ja , n ylo n , obdukcja, prostów ka, ra d io , s a le tr z a k , s p r ę ż y - nówka, s u p e r fo s fa t, ta b o r e t, targanka, tr a k to r , weranda, w e te ryn a rz, w ie - ja m i a ;
- n e o l o g i z m y s e m a n t y c z n e , t j . w y r a z y n o t o w a n e i z n a n e w gwa r a c h , l e c z m a j ą c e d o d a t k o w e , nowe z n a c z e n i e , n p . kopaczka 'ma s z y n a do k o p a n i a k a r t o f l i ' , kurs ' s z k o l e n i e ' , śc ia n ka ' m e b e l s e g m e n t o w y ' , d o ja rka ' m a s z y n a d o d o j e n i a k r ó w ' ;
- nowe p o ł ą c z e n i a f r a z e o l o g i c z n e , n p . s z k o ła podstawowa, s p ó ł d z ie ln ia produkcyjna, szk la n y b y k , maszynka na prąd, dojarka na prąd, ku chenka gazowa, kó łko r o ln ic z e , s ó l potasowa.
W a n a l i z o w a n y m m a t e r i a l e n a j l i c z n i e j s z ą g r u p ę s t a n o w i l e k s y k a n a j n o w s z a , p r z e n i e s i o n a do g w a r z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o s t o s u n kowo n i e d a w n o . W n i e j d o m i n u j ą nowe p o j ę c i a o k r e ś l a j ą c e r z e c z y k o n k r e t n e , m a ł o j e s t n a t o m i a s t nowych w y ra z ó w o k r e ś l a j ą c y c h z n a n e j u ż w g w a r a c h p o j ę c i a , n p . krawcowa d a w n i e j szw aczka, pociąg daw n i e j k o l e j. N i e k t ó r e l e k s e m y s ą n i e n o t o w a n e w Słow niku ję z y k a p o
i-g
sk ieg o p o d r e d . W. D o r o s z e w s k i e g o , n p . ela n a , f o k s t r o t y , giem zy, gleb o zg ryza rka , grem plina, in se m in a to r, ku lizo w a n ie, l e l i n y , marynus- ka, muchozol, perzochw ast, pługo fr e z a r k a , prostów ka, prymy, s e l e z j e ,
3iarazamon, św in ia rn ia , wrangle, wyżynacz, non-iron ( n o n a j r o n o w y ),
8 S ło w n ik j ę z y k a p o l s k i e g o , red. W. D o ro sze w sk i, t . I -Х , Warszawa 1958
-lees'.
c o może ś w i a d c z y ć o i c h n o w o ś c i r ó w n i e ż w j ę z y k u l i t e r a c k i m , l e c z t r u d n o t o p r z y p u s z c z e n i e o d n i e ś ć d o t a k i c h w y ra z ó w j a k giem zy, sw e te r. T a k i e n a t o m i a s t w y r a z y j a k o g ó ln ia k, podstawówka, w ycirusy p r z e j ę t e z o s t a ł y do g w a r z mowy p o t o c z n e j . W p r z e w a ż a j ą c e j c z ę ś c i n a j n o w s z a w a r s t w a l e k s y k i f u n k c j o n u j ą c e j w b a d a n y c h g w a r a c h j e s t p o c h o d z e n i a o b c e g t j , g ł ó w n i e j e d n a k ł a c i ń s k i e g o , a t y l k o p o j e d y n c z e w y r a z y z a p o ż y c z o n e z ó s t a ł y z j ę z y k ó w n o w o ż y t n y c h : a n g i e l s k i e g o , f r a n c u s k i e g o , w ł o s k i e g o , n i e m i e c k i e g o . Omówione w y ż e j z a p o ż y c z e n i a z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o s t a n o w i ą w b a d a n y c h g w a r a c h w a r s t w ę n a j n o w s z ą . Wiadomo j e d n a k , i ż wpływ j ę z y k a l i t e r a c k i e g o n a g w a r y j e s t p r o c e s e m w z a s a d z i e c i ą g ł y m i s t a ł y m . T o t e ż i w a n a l i z o w a n y m m a t e r i a l e w y s t ę p u j ą w y r a z y p r z e j ę t e c h r o n o l o g i c z n i e w c z e ' â n i e j . Słow nik gwar p o ls k ic h J . K a r ł o w i c z a p o ś w i a d c z a i c h w y s t ę p o w a n i e n i e t y l k o w g w a r a c h P o l s k i c e n t r a l n e j . T r u d n o j e s t t u t a j ł ą c z y ć z j a w i s k o p r z e j m o w a n i a l e k s y k i l i t e r a c k i e j d o g w a r z g e o g r a f i ą . P r o c e s t e n d o k o n u j e s i ę w w i ę k s z o ś c i g w a r p o l s k i c h , c h o c i a ż w r ó ż n y m n a s i l e n i u i c z a s i e . W b a d a n y c h g w a r a c h do z a p o ż y c z e ń c h r o n o l o g i c z n i e w c z e ś n i e j s z y c h n a l e ż ą , o b e c n e t a k ż e w i n n y c h w s i a c h , n a s t ę p u j ą c e w y r a z y : e g z o rta , aksam it, e le g a n t, e le g a n c k i, a s y s ta , b ru k, doktórka ' l e k a r k a ' , f o t e l , fundament, f u t r o , in w en ta rz, jedwab, jedwabny, kam ienica, k a ta f a l k , k le r y k , k o łd ra , m etryka, in ż y n ie r , p a r a li ż , peruka, reumatyzm, r e g u la to r , rem iza, seminarium, monopol, su b ie k c ja , szosa, s z p i t a l , t i u l , w ikary.
Nowe w y r a z y z a z n a c z y ł y s w o j ą o b e c n o ś ć w b a r d z o w i e l u r ó ż n o r o d n y c h d z i e d z i n a c h . W y s t ę p u j ą p r z e d e w s z y s t k i m t a m , g d z i e p o t r z e b n e b y ł y nowe w y r a z y d l a o k r e ś l e n i a now ych r e a l i ó w , p r z e d m i o t ó w , c z y n n o ś c i i p o j ę ć . S z c z e g ó l n a e k s p a n s j a s ł ó w p r z e n i e s i o n y c h z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o d a j e s i ę z a u w a ż y ć w t y c h d z i e d z i n a c h , w k t ó r y c h p r z e o b r a ż e n i a g o s p o d a r c z e d o k o n a ł y s i ę w n a j s z e r s z y m z a k r e s i e . Z e b r a n y m a t e r i a ł s ł o w n i k o w y z b a d a n y c h w s i , b ę d ą c y p r z e d m i o te m n i n i e j s z e j a n a l i z y , p o t w i e r d z a w n i o s k i z b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h n p . n a K a s z u b a c h , P o l e s i u , Dolnym Ś l ą s k u , że " i n w a z j a n o wych s ł ó w d o t y c z y d z i e d z i n b a r d z o r ó ż n o r o d n y c h i t r u d n y c h do 9 p r e c y z y j n e g o z a k l a s y f i k o w a n i a " . 9 P o p o w s k a- T a b o r s k a, o p . c i t . , s . 116; M a c i e j e w s k i , op. c i t .
N a j w i ę c e j n o w y c h n a z w z w i ą z a n y c h j e s t z r o l n i c t w e m , o d z w i e r c i e d l a j ą o n e z m i a n y w s p o s o b i e g o s p o d a r o w a n i a n a w s i . S ą t o :
- n a z w y n o w y c h m a s z y n i u r z ą d z e ń s t o s o w a n y c h w r o l n i c t w i e n p . c y k lo p h yd ra u lic zn y ' ł a d o w a c z d o g n o j u ' , dojarka ' d o j a r k a e l e k t r y
c z n a ' , g le b o zg ryza rka , kombajn, k o e ia rk a , k u lty w a to r, m łockarka, obeyp- n ik , p łu g o frea a rk a , prostduka ' r o d z a j m a s z y n y d o m ł ó c e n i a ' , p e r zo - chw ast, enopouiązałka, eprężynóuka, вриlo h n ia a z, ta le rzâ o ka , targanka, w ie- j a m i a , tr a k to r ;
- n a z w y ś r o d k ó w c h e m i c z n y c h s t o s o w a n y c h w g o s p o d a r c e r o l n e j , n p . c h e m ika lia , muchozol, h erb icy d ; n a z w y n a w o z ó w s z t u c z n y c h : a z o t- n ia k , m ocznik, s a le tr a , e a le tr z a k , p e l i s t y , eiarczam on, s ó l potasowa, e u - p e r fo e fa t;
- i n n e n a z w y z w i ą z a n e z u n o w o c z e ś n i e n i e m w s i , n p . hydrant, wodociąg, komasacja, m e lio ra c ja , kó łko r o ln ic z e , p e g ie e r , s p ó łd z ie ln ia pro dukcyjna; - n a z w y z w i ą z a n e z e l e k t r y f i k a c j ą w s i , n p . e le k tr y c z n o ś ć , e - le k tr y c a n y , la ta r k a , b a te r y jk a . M o ż n a b y s i ę z a s t a n a w i a ć , w j a k i m s t o p n i u n o w e w y r a z y z z a k r e s u e n e r g e t y k i o b e c n e w b a d a n y c h g w a r a c h z w i ą z a n e s ą z t w o r z e n i e m s i ę n a t y c h t e r e n a c h O k r ę g u P r z e - m y s ł o w o - E n e r g e t y c z n e g o . Z e b r a n y m a t e r i a ł n i e w s k a z u j e j e d n a k n a p r z e n i k a n i e d o t y c h g w a r s ł o w n i c t w a z w i ą z a n e g o z r o z w i j a j ą c y m s i ę t u t a j n o w y m p r z e m y s ł e m . P o z o s t a ł a c z ę ś ć z e b r a n e g o s ł o w n i c t w a j e s t z b y t r ó ż n o r o d n a , b y k u s i ć s i ę o w y d z i e l a n i e t u t a j z a k r e s ó w s e i r a n t y c z n y c h . O g ó l n i e p o w i e d z i e ć t y l k o m o ż n a , i ż o d z w i e r c i e d l a o n o z m i a n y o b y c z a j o w e z a c h o d z ą c e n a w s i . N o w e w y r a z y o d d a j ą z m i a n y , j a k i e z a s z ł y w w y p o s a ż e n i u m i e s z k a ń , w s p o s o b i e u b i e r a n i a s i ę , m o t o r y z a c j i , r o z w o j u o ś w i a t y i u r z ą d z e ń s o c j a l n y c h .
M. K u c a ł a w a r t y k u l e 0 sło w n ictw ie lu d z i wyzbywających s i ę gwa r y^ p i s z e , i ż z e s ł o w n i c t w a l i t e r a c k i e g o d o g w a r " n a j w i ę c e j w c h o d z i w y r a z ó w l i t e r a c k i c h n a m i e j s c f e g w a r o w y c h m a j ą c y c h t o s a m o z n a c z e n i e " 1 . P r z y k ł a d y n a t o z j a w i s k o s p o t k a ć m o ż n a i w b a d a n y c h g w a r a c h , m ó w i ą o t y m s a m i i n f o r m a t o r z y : padaczka d a w n i e j chorupka, pociąg d a w n i e j k o l e j , krawcowa d a w n i e j szw aczka, i t d . F u n k c j o n u j ą o n e w p e w n y m o k r e s i e j a k o f o r m y o b o c z n e . N i e j e s t t o j e d n a k n a j c z ę ś c i e j s p o t y k a n y s p o s ó b , w j a k i d o k o n u j ą s i ę z i r i a n y
10 " B i u l e t y n PTJ" 1960 , XIX, s . 1 4 1 -1 5 6 . " Tamże.
we w s p ó ł c z e s n e j l e k s y c e g w a r o w e j . S t r u k t u r a z a s o b u l e k s y k a l n e g o w g w a r a c h z m i e n i a s i ę p r z e d e w s z y s t k i m p o p r z e z w p r o w a d z e n i e doń now ych w y ra z ó w o z n a c z a j ą c y c h nowe p r z e d m i o t y i c z y n n o ś c i . N a l e
ż a ł o b y w i ę c u z n a ó , i ż z a p o ż y c z e n i a z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o w z b o g a c a j ą s ł o w n i c t w o g w a r o w e . O d rę b n y m z a g a d n i e n i e m j e s t z a n i k a n i e w l e k s y c e g w aro w ej w y ra z ó w w r a z z . z a m i e r a n i e m d e s y g n a t ó w . Z a p o ż y c z o n e z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o w y r a z y , w k t ó r y c h duży p r o c e n t s t a n o w i ą w y r a z y o b c e g o p o c h o d z e n i a , u l e g a j ą w g w a r a c h p r z e k s z t a ł c e n i o m f o n e t y c z n y m , f l e k s y j n y m , s ł o w o t w ó r c z y m i s e m a n t y c z n y m 12. Z m ia n y f o n e t y c z n e w w i ę k s z o ś c i o d n o t o w a n y c h w yrazów z a p o ż y c z o n y c h p o l e g a j ą n a a s y m i l a c j i o r a z d y s y - m i l a c j i s a m o g ł o s e k i s p ó ł g ł o s e k : - u p o d o b n i e n i a s p ó ł g ł o s e k : blomba ' p l o m b a ' , blombowad p l o m b o w a ć ' , ahałahoz ' k o ł c h o z ' , klo re k ' c h l o r e k ' , klorkcw ad ' c h l o r k o w a ć ' , kondrafalda ' k o n t r a f a ł d a ' , k o r e e t ' g o r s e t ' , saleeeon ' s a l c e s o n ' , ueraarka ' w e r s a l k a ' , ta ta r a tk a ' k a t a r a k t a ' . C z ę s t o w w y n i k u a s y m i l a c j i w w y r a z i e p o j a w i a s i ę nowa s p ó ł g ł o s k a p o d wpływem o b e c n e j j u ż a n a l o g i c z n e j , d o t y c z y t o s z c z e g ó l n i e s p ó ł g ł o s e k p ó ł o t w a r t y c h , n p . a l e f a l t ' a s f a l t ' , g n ipiura ' g i p i u r a ' , mentryka ' m e t r y k a ' , niedbauny ' j e d w a b n y ' . - d y s y m i l a c j a s p ó ł g ł o s e k z a z n a c z y ł a s i ę p r z e d e w s z y s t k i m w z a n i k u j e d n e j z dwu p o d o b n y c h l u b i d e n t y c z n y c h s p ó ł g ł o s e k w wy r a z i e . O d n o s i s i ę t o s z c z e g ó l n i e do s p ó ł g ł o s e k p ó ł o t w a r t y c h , n p . isem inaaja ' i n s e m i n a c j a ' , iw entarz ' i n w e n t a r z ' , io u lin a ' i n s u l i n a ' , fo te r k a ' f r o t e r k a ' , kombaj ' k o m b a j n ' , p re ku ra tu r ' p r o k u r a t o r ' . R o z p o d o b n i e n i a d o t y c z ą d ź w i ę c z n o ś c i s p ó ł g ł o s e k , s t o p n i a o t w a r c i a , m i e j s c a a r t y k u l a c j i , n p . dyreahtor ' d y r e k t o r ' , tra e h to r ' t r a k t o r ' , d y c h te r y t ' d y f t e r y t ' , flo r k o u a ć ' c h l o r k o w a ć ' , taborek ' t a b o r e t ' , pem ga ' p e r u k a ' . W tym o s t a t n i m p r z y k ł a d z i e można t a k że d o p a t r y w a ć s i ę w yró w n a ń s ł o w o t w ó r c z y c h . W w y r a z a c h fv a n e la ' f l a n e l a ' , fc a n e lk a ' f l a n e l k a ' , r u łk a ' r u r k a ' , d y s y r r i l a c j i u - l e g ł y s p ó ł g ł o s k i p ó ł o t w a r t e r - r , l - l • R z a d z i e j w a n a l i z o w a n y m m a t e r i a l e mamy do c z y n i e n i a z a s y m i l a c j ą b ą d ź d y s y m i l a c j ą s a m o g ł o s e k . T r u d n o j e s t p r z y tym w y r a ź n i e o d d z i e l i ć h a r m o n i ę w o ( c a l i c z n ą od z m ian y w a r t o ś c i ' f o n e t y c z n e j s a
12 Por. W. C y r a n, P r o c e s y ję z y k o w e w p rze jm o w a n iu w yrazów o b c eg o p o c h o d z e n ia p r z e z gw ary (n a m a t e r i a l e gw arow ym ), "Rozprawy Komisji Języko wej ŁTN" 1975, s . 5 i n . ; B. R e с z к o w a, Wyrazy p o c h o d z e n ia f r a n c u s k i e g o w gw arach p o l s k i c h , Wrocław-Warszawa-Kraków 1982, s . 26-49; >1 a - c i e j e w s k i , o p . c i t . , s . 169.
m o g ł o s e k p o d wpływem s p ó ł g ł o s e k p ó ł o t w a r t y c h . Z p r o c e s e m h a r m o n i i w o k a l i c z n e j s p o t k a ó s i ę możemy, s ą d z ę , w f o r m a c h : waraalka ' w e r s a l k a ' , mohor ' m o h e r ' , d y a h ty ry t ' d y f t e r y t ' , aaleaaun ' s a l c e s o n ' . D y s y m i l a c j i s a m o g ł o s e k n a t o m i a s t d o s z u k i w a ć s i ę możemy w f o r m a c h : a le g a n t ' e l e g a n t ' , a leganaki ' e l e g a n c k i ' , a m ita c ja ' i - m i t a c j a ' , k a t a fe l k ' k a t a f a l k ' , la te r k a ' l a t a r k a ' . Z m ia n y w a r t o ś c i s a m o g ł o s e k m ogące z a c h o d z i ć w p o z y c j a c h z a l e ż n y c h s p o t y k a m y w n a s t ę p u j ą c y c h w y r a z a c h : a) p o d w y ż s z e n i e a r t y k u l a c j i p r z e d p ó ł o t w a r t y m i : fo rp k a ' f a r b k a ' , l i k a r e t f o ' l e k a r s t w o ' , te le w iz u r ' t e l e w i z o r ' , tr a o h tu r ' t r a k t o r ' , r e g u la tu r ' r e g u l a t o r ' , d e re c h tu r ' d y r e k t o r ' , k lo r y k ' k l e r y k ' , eyminarium ' s e m i n a r i u m ' , a lim y n ta , elem ynta ' a l i m e n t y ' , w o s t a t n im p r z y k ł a d z i e , p o k a z u j ą c y m r ó ż n e r e a l i z a c j e fo n e ty c zn e w y r a z u a lim e n ty n i e m ożna w y k l u c z y ć a s y m i l a c j i s a m o g ł o s e k o r a z s k o j a r z e n i a z w y ra z e m elem en ta rz: elem enta, elem ynta, ele m e n ty , elym enta;
b ) o b n i ż e n i e a r t y k u l a c j i p r z e d p ó ł o t w a r t y m i : c e le n d e r ' c y l i n d e r ' , śperytua ' s p i r y t u s ' , d erec h tu r ' d y r e k t o r ' , granolowany
' g r a n u l o w a n y ' , eneem inacja ' i n s e m i n a c j a ' , w eterenarz ' w e t e r y n a r z ' , ondulacja ' o n d u l a c j a ' .
T y l k o w n i e l i c z n y c h w y r a z a c h s p o t y k a m y s i ę z m e t a t e z ą , n p . burk ' b r u k ' , jedbau, jedbauny ' j e d w a b , j e d w a b n y ' , ko rd la ' k o ł
d r a ' , k o r e ta ' r o l e t a ' , tyrkotow y ' t r y k o t o w y ' , ta ta r a tk a ' k a t a r a k t a ' ( m e t a t e z a i a s y m i l a c j a ) .
P r o c e s o w i p r z e j m o w a n i a w y ra zó w z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o do g w a r t o w a r z y s z ą l i c z n e u p r o s z c z e n i a , s k r a c a n i e w y r a z u o e l e m e n t n a - g ł o s o w y l u b w y g ł o s o w y , n p . t e m i t ' e t e r n i t ' , lana ' e l a n a ' , le k - etry c zn o é c ' e l e k t r y c z n o ś ć ' , le w izo r ' t e l e w i z o r ' , rem atye, rematue ' r e u m a t y z m ' , s p i r y t ' s p i r y t u s ' , dénatura ' d e n a t u r a t ' , hydran ' h y d r a n t ' , koiriba, kombaj ' k o m b a j n ' , r z a d z i e j n a t o m i a s t s n o t y k a m y r o z s z e r z e n i e w y ra z ó w o d o d a t k o w y e l e m e n t g ł o s k o w y , n p . le ke try c zn o śó
' e l e k t r y c z n o ś ć . Z arów no u p r o s z c z e n i a , r o z s z e r z e n i a , j a k i r e p a r - t y c j e s p ó ł g ł o s e k , n p . opinka, czp in ka ' s p i n k a ' , grochnal, grochma-l i é ' k r o c h m a l , k r o c h m a l i ć ' p o w o d u j ą o s ł a b i e n i e l u b w z m o c n i e n i e 13 a r t y k u l a c j i t y c h w yrazów . Z a k o ń c z e n i e - j a w r z e c z o w n i k a c h o b c e g o p o c h o d z e n i a r e a l i z o w a n e j e s t c z ę s t o d w u g ł o s k o w o : - y ja , n p . obdukcyja, t e l e u i z y j a , fu n k o y ja , e u b i e a h o y ja ^ . 13 P o r . C y r a n , op. c i t . 14 P o r . S . U r b a ń c z y k , Z z a g a d n ie ń s t a r o p o l s k i c h . R z e c z o w n ik i na - y j a , - i j a , " J ę z y k P o l s k i " 1952, XXXII, s . 1 2 6 -127.
Now e w y r a z y w p r o w a d z o n e d o g w a r z o s t a ł y t a k ż e d o s t o s o w a n e d o r e a l i z o w a n e g o n a d a n y m t e r e n i e s y s t e m u f l e k s y j n e g o . O d j ę z y k a l i t e r a c k i e g o o d b i e g a j ą p o s t a c i n a m . p l . w y r a z ó w o b c e g o p o c h o d z e n i a , n p . kurea: uun to p r o v a jiy kursa Soferelte [ 9 0 ] , _ i n strum enta: davno to inatrum enta do grano to m elt [9 7 ] ; segmenta: k u p il'i
sotie segmenta; fudamenta: d a m i Ъуку podmuruftii, вот fundamenta; a
-lim en ta, f u n k c j o n u j ą o n e o b o c z n i e d o f o r m l i t e r a c k i c h . G e n . p l . -d u : ska rp ętkó o , kołdrdu, epinkôu, a t a k ż e o d m i a n a r z e c z o w n i k ó w w j ę z y k u l i t e r a c k i m n i e o d m i e n n y c h , n p . teohnikuma.
W z a k r e s i e s y s t e m u s ł o w o t w ó r c z e g o p r o c e s o w i p r z e j m o w a n i a w y r a z ó w z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o t o w a r z y s z y p r z e d e w s z y s t k i m u ż y c i e f o r m r z e c z o w n i k o w y c h i p r z y m i o t n i k o w y c h z i n n y m i
f o r m a n t a m i , n p . drzeuiany ' d r z e w i a n e t e c h n i k u m ' , w aleriaH ski ' W a l e r i a n a k r o p l e ' , b ie to n ' b i e t o r ' , ce n tro ' c e n t r u m ' , młookarka
' m ł o c k a r n i a ' , protega ' p r o t e k c j a ' ( s ą d z i ć n a l e ż y i ż w y r a z t e n j u ż w t e j p o s t a c i d o s t a ł s i ę d o g w a r z j ę z y k a p o t o c z n e g o ) .
W f o r m a c j a c h p r z e d r o s t k o w y c h z w r a c a u w a g ę g ł ó w n i e u ż y c i e p r e f i k s u pod- n a m i e j s c u l i t e r a c k i e g o wiae- , n p . p o d d yrekto r, po d - e o ł ty e , p o d u d jt. P r z e j ę t e z o s t a ł y d o g w a r t a k ż e s k r ó t o w c e , n p . em zetka ' a u t o b u s M i e j s k i c h Z a k ł a d ó w K o m u n i k a c y j n y c h ' , p e g ie e r ' P a ń s t w o w e G o s p o d a r s t w o R o l n e ' o r a z f o r m a c j e p o w s t a ł e w w y n i k u u - n i w e r b i z a c j i , n p . z auoddwka ' s z k o ł a z a w o d o w a ' , oeobówka ' a u t o b u s o s o b o w y ' , podatauduka ' s z k o ł a p o d s t a w o w a ' , gazduka ' k u c h e n k a g a z o w a ' , b a ty std u k a ' c h u s t k a z b a t y s t u ' . N i e k t ó r e f o r m y , s ą d z i ć n a l e ż y , s ą w y n i k i e m k o n t a m i n a c j i , n p . galarepkà = g a la re ta i k a la - repka; k l i n k i e t = k l i n k i e r i k i n k i e t . C i e k a w e s ą z m i a n y s e m a n t y c z n e , k t ó r y m u l e g a j ą w g w a r a c h w p r o c e s i e a d a p t a c y j n y m w y r a z y n o w e . N a j c z ę ś c i e j w a n a l i z o w a n y m m a t e r i a l e s p o t y k a m y s i ę z p r z e j ę z y c z e n i e m , b ł ę d n y m u - ż y c i e m d i a l e k t y z m ó w s e m a n t y c z n y c h , n p . lib a c ja ' p o c z ę s t u n e k p o p o g r z e b i e ' , a u to r ' a k t o r ' , dżas ' p e r k u s j a ' . S p o r a d y c z n i e n a t o m i a s t w y s t ę p u j e r o z s z e r z e n i e z n a c z e n i a w y r a z u z a p o ż y c z o n e g o , n p . obdukcja ' z a ś w i a d c z e n i e ' , takeduka k a ż d e a u t o o s o b o w e ' . N i e k t ó r e p r z e k s z t a ł c e n i a w y r a z ó w p r z y s w o j o n y c h w g w a r a c h s ą w y n i k i e m a d i d e a c j i , k o j a r z e n i a f o r m z n a n y c h z n i e z n a n y m i , n p . melonowy ' n y l o n o w y ' , n i z i n i e r ' i n ż y n i e r ' , elem enta ' a l i m e n t a ' , u e e t fa lk a ' w e r s a l k a ' : io ńe vym ia k se to praiiiduovo nazyvo, v e s t fa lk a Sy ia k [ 9 7 ] .
CfEŚC MATERIAŁOWA15
aksam it ' t s ' : a ksam it Г 80 J
a lim e n ty ' t s ' : a tim e n ta [ 7 3 , 78, 90, 93 ], al'im enty [ 7 3 ] , al'imynta [ 8 2 ] , alym enta [ 7 7 ] , elem enta [ 7 4 , 7 5 ] , elem en ty: je ck o s lilim sig mo, to e l e menty p ^a ó i [ в э ] , elem ynta: elem ynta muóum [ 9 7 ] , elym enta [ 7 7 ] amerykany ' g a t u n e k k a r t o f l i ' : amerykany [ 9 0 , 93]
am nestia ' t s ' : am nestio [7 2 ]
a n ty b io ty k ' t s ' : a n ty b io ty k [ 7 5 , 9 3 ]
a s f a l t ' d r o g a a s f a l t o w a ' : a l s f a l t [ 7 7 ] , a s f a l t [ 7 4 , 9 3 , 9 7 ] a sfa lto w y ' t s ' : droga a s fa lto v o [ в о ]
a s y s ta ' l u d z i e , k t ó r z y p o d c z a s p r o c e s j i n i o s ą c h o r ą g w i e , o b r a z y ' : do a s y s ty [ 7 3 ]
a u to r ' a k t o r ' : a u to zy f t e l e v i z ÿ i [ 80 ]
a u to stra d a ' t s ' : droga tr a x to v o to te r o muvom a u to stra d a [ 90 ]
a zo tn ia k ' r o d z a j n a w o z u s z t u c z n e g o ' : azotńak [ 73 ] , a zo tn ia k'i nom. p l . [ 7 7 ]
b a lu stra d a 'w k o ś c i e l e p r z e g r o d a m i ę d z y o ł t a r z e m a n a w ą ' : b a lu s tr a d a [ э з ]
b a n kret ' b a n k r u c t w o ' : na b a ą kret euo, p o lsk a na bankred j-i^e [ 7 2 ] b a te r y jk a ' l a m p k a n a b a t e r i e ' : b a te r y jk a [ 89 ]
b a ty s t ' t s ' : b a ty s t [ 7 4 ]
b a ty std u k a ' c h u s t k a z b a t y s t u ' : b a ty s t u f i l i kupne [ 7 2 ] betonowy ' t s ' : betonaJy puot [ 9 0 ]
b i s t o r ' t s ' : o is to n [ в э ] , b 'ie to r [ 9 0 ,
9з]
b iu s t ' t s ' : b i u s t [ 7 2 ]b iu sto n o sz ' t s ' : tiisto n o s [ 9 7 ] , bluatonoso [ 7 5 ] bruk ' t s ' : burk [ в э ]
b u n kier ' t s ' : bo-qkry [ 7 2 ]
ch em ikalia ' s u b s t a n c j e c h e m i c z n e s t o s o w a n e w r o l n i c t w i e ' : xem ykal'i- i e [ 7 8 ] Z a w i e r a p o d d a n e w c z e ś n i e j a n a l i z i e w y ra zy i fo rm y w y razo w e. H a s ł o n o towane j e s t w b r z m i e n i u l i t e r a c k i m . Z n a c z e n i e w y r a z u podawane j e s t t y l k o wów c z a s , gdy n i e p o kryw a s i ę ze z n a c z e n i e m w p o l s z c z y ź n i e o g ó l n e j . Po o k r e ś l e n i u z n a c z e n i a no to w a n e s ę w s z y s t k i e for my f l e k s y j n e i f o n e t y c z n e w j a k i c h dany w y ra z w y s t ą p i ł w b a d a n y c h gw a rac h w r a z z p o d a n ie m i c h l o k a l i z a c j i .
cyklo p h yd ra u lic zn y ' ł a d o w a c z d o g n o j u ' : cyklop xydraul'iäny na olej. xy~ draul'i&ny [ 7 7 ]
c y lin d e r ' z b i o r n i k lam py n a f t o w e j ' : ce le n d e r [ 7 7 J
centrum ' t s ' : to j e z iu s саце cy n tro b n ^ se v ia , caue cy n tro b n ^ fe v ic [ 9 7 J d en a tu ra t ' t s ' : a tyj, denatury możno byuo kupió v e le x ć e ć [ 9 7 ]
do ja rk a ' d o j a r k a e l e k t r y c z n a ' : ne byuo p ir v do ja r e k [74] ; dojarka na p ro n t [ э з ]
doktórka ' l e k a r k a ' : *u d o ktu rtii [ 7 8 ] d y f t e r y t ' t s ' : d y f t e r y t [ в о ] , d y x ty r y t [ э з ]
d y r e k to r ' t s ' : d e r e x tu r ve fa b ry ce [82 , 90 , 9з] ; d e r e k tu r [90, 93] j
d y r e x to r [ 7 б ]
dyskoteka ' t s ' : d ysko teka [ 7 5 ] dywan ' t s ' : devany nom. p l . [ 9 4 ] dżes ' p e r k u s j a ' : bymbyn, tero dżes [ 7 8 ]
d żin s y ' s p o d n i e m ł o d z i e ż o w e z t k a n i n y i m p o r t o w a n e j , e l a n o b a w e ł ~ ny ' : z-Çsy [ 9 0 ]
elana ' t s ' : lany nom. p l . [80]
e le k tr y c z n o ś ć ' t s ' : le k stry S n o ść te ra [ 7 4 ] e le k tr y c z n y ' t s ' : le k s tr y c n e s fa t^ o [ 8 2 ] e le k tr y k a ' e l e k t r y c z n o ś ć ' : e le k tr y k a [ 7 5 ]
e g zo rta ’m o d l i t w a p r z y z m a r ł y m w k o ś c i e l e ' : f k o śće le to agzorta muvum [ 9 7 ]
e le g a n t ' t s ' : a le g a n t [73 ]
ele g a n c k i ' t s ' : aleganclii [82 , 9 0 ] ; aleganclli ubrau śe galonće [ 7 8 ] em zetka ' a u t o b u s m i e j s k i MZK': ę z e tk a , ązettći g e n . s g . ' 8 0 j e t e r n i t ' t s ' : t e r ń i t [ 93 J fia z b in a ' t s ' : s f i ż b i n y [ 72 ] fla n e la ' t s ' : fr a n e la to ćińćejjso [ 9 7 ] ; fr a n e lk a [ 7 3 , 74 , 8 0 , 8 9 j fo k s tr o ty ' r o d z a j b u t ó w ' : f o k s t r o t y vçzuttfe f ś p ic [ 8 9 ] fo lw a rk ' g o s p o d a r s t w o r o l n e ' : fo lv a r e k , duży fo lv a r e k , ferma te r o [ 8 2 ] f o t e l ' t s ' : f o t e l [ 7 3 ]
fragm ent ' s e g m e n t m e b l o w y ' : fragm ynta l 9 4 ] fr e z a r k a ' t s ' : fr y z a r k a [ 7 4 ]
fr o te r k a ' t s ' : fo te r k a [80 ] , fr o te r k a [ 9 0 , 93 ]
fundam ent, -a ' t s ' : davńi by%y podmurufl<i, som fundamenta [ 9 3 ] , fUn-damynt [ 7 8 ]
fu n k c ja ' s t a n o w i s k o , p o s a d a ' : na fu n k c y ji j e s [ 7 2 ] fu t r o n a tu ra ln e ' t s ' : fu tr o natu ra ln e [90 , 93 J
[ 8 9 ] [ 9 7 ] , glebogryzarka [97 ], k o r s e ty [ 82 ] f u t r o s z tu c z n e ' t s ' : śtu c n e f u t r o [ 9 3 ] f u t r o z i m i t a c j i ' f u t r o s z t u c z n e ' : z a m ita ć ii f u t r o [90 ] g a la re tk a ' r o d z a j p o t r a w y , g a l a r e t k a z n ó ż e k ' : galarepka g a r n itu r ' t s ' : te r a g a r n itu r [ 7 4 ] gazàwka ' k u c h e n k a g a z o w a ' : g azufka [74 ] giemzy ' b u t y z e s k ó r y g i e m z o w e j ' : gimzy [ 7 3 ] geometra ' t s ' : umyntro [ 9 4 ] g ip iu r a ' t s ' : gnipura [ 7 2 ] glebogryzarka ' p ł u g o f r e z a r k a ' : glebogryzauka glebogryzauka [ 7 4 ] , glebozygzarka [ 9 7 ] g o rse t ' t s ' : g o r s e t, g o r s e ty nom . p l . [ 8 2 ] , granata ' p o c i s k ' : granata nom. s g . [ 7 4 ] granulowany ' t s ' : granolovany [ 7 8 ]
grem plina ' t s ' : gremplina [ 90 , 93 ]
gumoleum ' l i n o l e u m , g r u b a t k a n i n a u ż y w a n a do p o k r y c i a p o d ł o g i ' : na tym gumoleurfie to ta k le c i ta voda [9 3 ] , umoleum [ 7 3 ]
halka ' t s ' : xa lka [90 , 9 3 ] , x a llïi nastaj-auy v тевсе [ 7 2 ]
h erb icy d ' ś r o d e k c h e m i c z n y do n i s z c z e n i a c h w a s t ó w ' : xerÜ icydy [ 82 ] hydrant ' t s ' : xydrany [ 9 7 ] , xyd ra n t [ 7 5 , 9 0 , 93 ]
im ita c ja ' t s ' : f u t r o z a m ita ć ii [ 90 ]
insem inacja ' t s ' : ęsem inadia [ 7 5 ] , £seminacsia [ 89 ] in se m in a to r ' t s ' : -fcseminator [ 90 , 93]
in stru m e n t, -a ' i n s t r u m e n t m u z y c z n y ' : davno to instrum enta do grano to mel'i [ 9 7 ] in s u lin a ' t s ' : inw entarz ' t s ' toe
[эз]
in ż y n ie r ' t s ' : jedwab ' t s ' :mo cu ksyce, tieze ic u l'in e [ 72 ]
in v e n to ë [ 7 2 ] , iiv y n ta a [80 ] , levyntoa [ 9 0 ] ,
Vivyn-' t s Vivyn-' ' t s ' t s jedwabny 9C j 94 ] kam ienica k a ta fa lk ka ta ra kta k i n k i e t k la r n e t ' t s ' : k le r y k ' t s ' ; ń iź i ń e r
[
9 4 . 1
iedbav [ 7 4 ] , nedbav [82 , 90 ]iedbavny [ 7 4 , 7 8 ] , iedvabny [ 7 8 ] , ńedbam y [82 , 8 9 ,
kameńica [ 7 4] kata f e l k [ в о ] ' z a ć m a ' : ta ta r a tk a / / rybę uoko [7 4 ] t s ' : k i r n e t [ 8 0 , 90 , 9 3 ] , k t i v k e t [ 8 2 ] k la r n e t [ 7 4 ] , k l a m y t [73 ] , k o m e t k lo ry k [ 7 4 j [ 7 4 ]
kołchoz ' s p ó ł d z i e l n i a , g o s p o d a r s t w o ' : xauxos [ 7 8 ] , xÿxos [ 7 8 ] , хор хов: xouxoz zakuadać mel'i p s u t [ 7 4 ] , xouxos tako sp u ln o ta [ 3 9 ] ,
xou-x o ś [78 ] , x0UX08 [ЭО, Э З ] , kqxos [ 7 8 J , коихов: коихов to y tu v ilî da me}; na epuu^elńe produkcyjne [ 7 7 ] , коцхив [ 8 2 , 9 7 ] , воцхов [ 7 5 ] kołdra ' t s ' : ko y d ru f lie by#o [ 7 4 ] , kordua [ 7 8 ]
komasacja ' t s ' : po komaeactii [ 80 ]
kombajn- ' t s ' : kombai [ 7 2 , 7 4 , 80 ] , komba^e [89 J , kombajn [ 7 3 , 7 7 , 80 , 9 0 , 9 3 ] , kombajna: sp o t kumbajny [ 8 2 ] , k o m a i [ 9 7 ] , kumba [ 82], kumbai [ 82 ] , kumbain : kumbajnym [ 7 3 , 9 4 ]
komenda ' r o z k a z ' : earuga l e i e j i le ie bee komandy [ 7 8 ]
kompania ' p i e l g r z y m k a ’ : kwnpańe xo fiiÿy; в kumpańom Ьуцат [ 7 2 ]
k o n fe sjo n a ł ' t s ' : ko feśio n a u [90 , 93 ] , k y sy fo u , do kyeyfouu ee ii%e [ 8 2 ]
k o n tra fa łd a ' t s ' : tako km d ra fa u d a tam byua в ty u u [ 9 7 ] kopaczka ' m a s z y n a do k o p a n i a z i e m n i a k ó w ' : kopaoka [ 7 4 ]
ko sia rka ' m a s z y n a k o s z ą c a z b o ż e ' : koéarka konno [74 , 80 ] , kcsarka coT^gAikova [ 80 ]
kó łko r o ln ic z e ' t s ' : kuuka r o ln ic e [ 9 0 , 9 3 ]
krawcowa ' t s ' : do k r a fc o v y , do sfo o fii po starymu [90 ] krochmal ' t s ' : groxmal [ 7 4 ]
krochm alić ' t s ' : groxmal'il'i groxmatim [ 7 4 ] kuchenka gazoua ' t s ' : kuxyyka gazovo [ э з ]
kulizow anie ' m e t o d a s z c z e p i e n i a d r z e w ' : za te r a js y x ća a u f kulïzovane ie e [ 7 2 ]
k u lty w a to r ' u r z ą d z e n i e d o s p u l c h n i a n i a z i e m i ' : k u lty v a to r [ 7 2 , 7 3 , 74 , 75 , 90 , 93 ] , k u lty v a tu r [ 7 2 ]
k u rs, -a ' s z k o l e n i e ' : uun to provagiu kurea So f e r sile [ 9 о ] , па кигза xa ^iu y [ 93 J
kutnowianka ' m a s z y n a do c z y s z c z e n i a z b o ż a ' : kutnova^ka [ 7 4 ] la ta r k a ' t s ' : la te r k a [7 5 , 7 8 , 8 2 , 9 3 , 9 7 ]
lekarstw o ' t s ' : l'ik a r e tfo [ 7 4 ]
le lin y ' o d m i a n a z i e m n i a k ó w ' : le iin o [ 9 7 ] , le l'in y [ 8 9 ] , leń in o [89] lib a c ja ' p o c z ę s t u n e k po p o g r z e b i e , s t y p a ' : tib a ć ia [ в о ]
lo katorne ' c z y n s z , o p ł a t a z a m i e s z k a n i e ' : t s y j e ś ć i tv è in c y lo k a to r- nego piiaćiu [ 9 3 ]
magnetofon ' t s ' : magnetofon [ 7 5]
marynueka ' w e ł n i a n a c h u s t k a n a g ł o w ę ' : marynuelći nom. p l . [ 7 2 , 80 ]
maszynka na prąd ' m a s z y n k a e l e k t r y c z n a ' : masyyka na p ro n t [ 9 3 ] m elio ra cja ' t s ' : m elio ra cja [ 7 8 ]
metryka ' ś w i a d e c t w o u r o d z e n i a ' : m entryka [ 89
J
miou^arka ' m a s z y n a d o m ł ó c e n i a z b o ż a ' : muockarka Г80j mooznik ' r o d z a j n a w o z u s z t u c z n e g o ' : moóńik [ 8 0 , 9 3 J moher ' r o d z a j w e ł n y ' : moxor [ 7 4 ]
moherowy ' z r o b i o n y z m o h e r u ' : moxerove veuny [ 7 7 J
mokasyny ' p ó ł b u t y z e s k ó r y ' : mokasyny te r a z naetauy [ 7 7 ] , mokasyny - ś p ic a s te cuplli za d a rte do gury [ 7 3 ] , mokasyny [ 9 3 ]
monopol 'p a ń s t w o w a w y t w ó r n i a s p i r y t u s u ' : monopol spirytusow y [ 7 3 ] monopolowy 'w ó d k a m o n o p o l o w a ' : vutka monopolovo [ 9 3 ] , monopolovo
[ 74]
mundurek ' t s ' : тоцут ta ili mondoreg b'eluxny [ 9 7 ]
muohozol ' ś r o d e k o w a d o b ó j c z y ' : muxozol [ 7 3 , 75, 80] murowany ' t s ' : dum murovany [ 93 ]
m uślinka ' r o d z a j c h u s t k i n a g ł o w ą ' : m uśtiĄlli kupne [ 7 2 ]
nawóz ' n a w ó z s z t u c z n y ' : doóni navozuv ńe byuo [ 7 2 ] , novus dtucny [ 9 3 ]
nonajronowy ' o b i e l i ź n i e s t y l o n c w e j ' : nanaironove [ 8 2 ] nylon ' t s ' : nelon [ 7 7 ] , te ro nylony [ 7 5 ]
nylonowy ' z r o b i o n y z n y l o n u ' : melonovy vorek [ 8 9 ] obdukcja ' t s ' : uobdukcyio [90 ]
obeypnik ' n a r z ę d z i e do o b s y p y w a n i a z i e m n i a k ó w ' : opsypńik [80 ] odkurzacz ' t s ' : u o tk u za ć [ 93 ]
og ólniak ' l i c e u m o g ó l n o k s z t a ł c ą c e ' : “ogulńak [ 90 , 9 3 ] ondulacja ' t s ' : andulaóia, andulatĄe nem . - p i , [ 7 8 ]
opylacz ' n a r z ę d z i e do w y r y w a n i a c h w a s t ó w ' : uopy^ace uopyua-j.um zemok'i [ 7 4 ] , иоруцае [ в о ]
osobówka ' a u t o o s o b o w e ' : uoeobufka [ 9 0 ] padaczka ' t s ' : xorupka te ra padacka [ 8 0 ] p a r a liż ' t s ' : p a ra l'is [ 9 0 ] p e g ie e r 'p a ń s t w o w e g o s p o d a r s t w o r o l n e ' : pegeer [ 9 0 , 9 3 ] , peger [ в о ] , peegery, p e e g e r u f ń i ma [ 7 4 ] p e l i s t y 'n a w ó z s z t u c z n y ' : p elźisty [ 8 9 J p e n ic y lin a ' t s ' : p e r c e tin a [ 8 9 ] peruka ' t s ' : peruga [78] perzochw ast ' p r e p a r a t d o p e r z u ' : p y z o x fo e t [ 7 4 j p ip e tk a ' p r z y r z ą d do i n s e m i n a c j i ' : p ip e tk a - tako т ика [ 7 4 ]
p latform a ' t s ' : placform a [89 , 90 , 9 3 ] , pla tfo rm a bez b o k u f - doćepa p $ y ćorjgńiku L 7 3 ]
plomba ' t s i : blomba [ 7 3 , 75 , 8 9 , 9 0 , 9 3 , 9 4 , 9 7 ] , blumba, blumby nom. p l . [ 8 2 , 7 7 ]
plcmbowad ' t s . ' blombuie śe [ 9 7 ] , blombuium [ 7 4 ] p lu s z ' t s ! : p lu ś [9 3 ]
p iu g o freza rk a ' t s ' : puugofrezarka [ э о ]
pociąg ' t s ' : dovni ne m u ó iti poćoyg in o k o t iÿ [ 7 2 ]
poddyrektor ' z a s t ę p c a d y r e k t o r a ' : poddyrektorym £ee tyn upiaec [ 9 3 ] podmurufka ' f u n d a m e n t p o d b u d y n k i e m ' : podmurufka [ 8 0 , 93 ]
p o d so łty e ' z a s t ę p c a s o ł t y s a ' : p o tso y ty e [ 7 4 ] podstaudwka ' s z k o ł a p o d s t a w o w a ' : p o ts ta v u fk a [ 9 0 ] poduójt ' z a s t ę p c a w ó j t a ' : p o d v u it [ 90 ]
p o lis a ' t s ' : p o tia a , pol'isy nom. p l . [ 7 5 ]
p o p elin ka ' p o p e l i n a , r o d z a j t k a n i n y ' : popel'irika [73 ] poetument ' t s ' : na poatoment kfa d ra to v y f 7 4 ]
p re zb ite riu m ' t s ' : p re ztiito ryiu m [8 0 ] p ro k u ra to r ' t s ' : p re ku ra tu r [ 8 2 ]
proetćuka ' r o d z a j m a s z y n y d o m ł ó c e n i a ' : p ro e tu fk a [ 9 3 ] p r o te k c ja ' t s ' : za protegom in o kupiuam fira rflli [9 3 ] prymy ' g a t u n e k z i e m n i a k ó w ' : prymy [ 9 0 , 9 3 ]
ra d io ' t s ' : radio [90 ] , ra d yio [ 9 3]
r e g a l ' t s ' : regau to te k lo tlli na 3сапах [ 7 3 ] , regauy nom. p l L80 ) re g u la to r ' t s ' : re g u la tu r [ 7 2 ]
rekwiem ' m o d l i t w y z a z m a r ł y c h ' : r e k f i i e [ 9 4 ]
reumatyzm 't s ' : rematys [ 7 2 , 9 3 , 97 ] , reumatys [ в о ] , lynavue _ 8 2 _ , rymatye [ 9 0 ]
rem iza ' t s ' : rem iz^a [ 7 4 , 89] r o le ta ' t s ' : lo r e ta [ 8 9 ]
r o z r z u tn ik ' t s ' : r o z r u tń ik [8 0 ] , ro ź ź u tń ik navozovy [ 9 3 ]
saksofon ' t s ' : sakeefon [ 90 , 93 ] , eakeefun [ 82 ] , вакзезск . 89_ salceson ' t s ' : aalaaeun [ 8 2 ] , salseaon [ 8 9 ] , eeleeeu'i *97 J , sc.1’- - 8un [ 74 ]
s a le tr a ' r o d z a j n a w o z u s z t u c z n e g o ' : s a le tr a [ 8 9 , 9 3 J e a le tr z a k ' r o d z a j naw ozu s z t u c z n e g o ' : s a le ts a k [ 7 3 , 8 0 ] sayzoinik ' t s ' : Scyzoryk [ 9 7 ]
s e g m e n t,-a //-y ' m e b l o ś c i a n k a ' : segmenty [ 7 8 , 8 0 ] , k u p i li eob'e веакек- ta [ 8 9 ] , aygmunt [ 7 5 ] , p o r . fragm ent
s e l e z j e ' g a t u n e k k a r t o f l i ' : s e l e ^ e [ э з ]
eeminarium ' s e m i n a r i u m d u c h o w n e ' : euitrinar^um/ZsyminaiHum l74 , 9 0 , 9 3 j , 8uminary%um [ 8 2 ]
siarozamon ' r o d z a j n a w o z u s z t u c z n e g o ' : śarZamon [.93] sk a rp etk a ' t s ' : b e z s k a r p e tk u f [ 7 4 ]
smołowiec ' a s f a l t ' : na drogę leium emoyofcem, to na to muvum śla k a [ 8 0 ] o nopowiązalka ' k o s i a r k a c i ą g n i k o w a ' : enopoiÿzauka / / snopov^zauka [ 9 3 ] s ó l potasowa ' t s ' : a u t potaaovo [ 8 0 J
sp in ka ' s p i n k a d o m a n k i e t ó w ' : opinka [ 7 3 , 7 7 , 82 J , sp in ka [ 7 4 ] s p ir y tu s ' t s ' : s p ir y tu s [ 7 8 ] , sp e ry tu s [82 j
s p ir y tu s sa lic y lo w y ' t s ' : s p ir y tu s salfit'^ovy [ 7 4 ]
s p ó łd z ie ln ia produkcyjna ' t s ' : spuugelńo produkcyino [90 , 93] spreżynówka ' t s ' s aprąZynufka [7 2 , 8 0 , 9 3 ]
epulahniacz ' k u l t y w a t o r ' : spluxnac [ 80 j
stebnować ' t s ' : sty m o v a u y k o tiity taliim śćegen: [72 j s ty lo n ' t s ' : a ty lo n [ 7 5 , 90 , 93 ]
au b ie ko ja ' t s ' : mauo mauaś sutfexoy£i [ 7 2 ]
e u p e r fo s fa t ' r o d z a j naw o z u s z t u c z n e g o ' ; ovperfc-afan [ 9 7 ] , su p er f i e - f a t [ 7 9 , 9 0 ]
sw eter ' t s ' : a f e t e r [ 75 ]
sze w io t ' r o d z a j t k a n i n y ' : se v o t - to va r Tfixey < [ 7 5 ]
szk la n y byk ' p r z y r z ą d do i n s e m i n a c j i ' : с klany byk [ в о ] , śk la n y byk [ 9 3 ]
sz k o ła podstawowa ' t s ' : sko#o p o tsta vo v o [ э з ] szo s ' s z o s a ' : sos byu tuucnovo i. 7 4 ] a z p it a l ' t s ' : do ś p i ta la [ 7 4 ]
azponder ' r ą b a n k a ' : śpunder [ 74 j szrama ' b l i z n a n a t w a r z y ' : ślama [ 7 4 ]
ścń-anka ' m e b e l s e g m e n t o w y ' : scayk'i [ в о ] , p o r . segm ent, fragm ent é w in ia m ia ' t s ' : takom ś fin a r ń e pobudovou na t s y s t a ś f i ń [9 0 ] ta b o re t ' t s ' taborek [ 7 3 ] taksówka ' a u t o o s o b o w e ' : ta k su fk a [ 9 0 , 9 3 ] talerzów ka ' n a r z ę d z i e do s p u l c h n i a n i a g l e b y ' : ta le z u fk a po peegerax [ 7 4 ] t amborek ' b ę b e n e k ' : tamborek [ 7 7 ] tambur ' b ę b e n ' : tambur [ 7 7 ] tapczan ' t s ' : tapcan [ 7 4 ] targanka ' m ł o c k a r n i a d a j ą c a t a r g a n ą s ł o m ę ' : targayka [74 , 9 3 j technikum ' t s ' : te m ik u m [ 9 0 , 9 3 ] , do texnikuma [ 9 7 ] , dźeóane te .rń i- kum L 9 3 ]
te le w iz ja ' t e l e w i z o r ' : te le ik & io [ э з ] , te le w iz y io [ 7 2 ]
t i u l ' t s ' : t u l [ 7 2 , 7 4 ]
tiulow y ' t s ' : tiu lo v o xa lko [ 7 4 ] , tiu lo v e fa lb a itfli [ 7 5 ] tr a jz e g a ' p i ł a m e c h a n i c z n a ' : tr a iz e g a [ 8 0 , 90 , 93 ] tr a k to r ' t s ' : tr a x to r [ 8 0 , 89 ] , tr a x tu r [80 ]
trykotow y ' t s ' : tru k o to v e таг tili [ 89 ] , ty rk o to v e m ajtlli [ 7 4 ] weba ' c i e n k i m a t e r i a ł n a k o s z u l e ' : veba [ 7 2 ]
weranda ' t s ' : veranda [ 7 4 , 7 5 ]
weraaVka ' t s ' : varealka [ 8 9 ] , ve re a lka [73 , 7 4 , 80 ] , versarka [74 ] , v e s t fa lk a - io ńe vym гак śe to praviduovo navyzo, v e s tf a lk a ay гак Г 9 7 J w eterynarz ' t s ' : v e te ren a ü [ 7 4 ] , veteryno8 [ 93 ]
w ie ja m ia ' n a r z ę d z i e d o w i a n i a z i a r n a ' : ie ia r ń a [ в о ] wikary ' t s ' : vik a ry [ 7 4 ]
w illa ' t s ' : f i l a [ 9 7 ] , 1k i a [ 7 3 , 7 5 ] , i5i Ą a [ 7 7 , 8 0 , 9 3 ] , v i l 'i i a [ 8 9 ]
wodociąg ' t s ' : vodoéorjk. [ 9 0 , 93 ] , vodocuyk [ 7 5 ]
wrangle ' s p o d n i e s z y t e z t k a n i n y t e k s a s o w e j ' : vrangle [ в о ] w yoirusy ' s p o d n i e d ż i n s y z t k a n i n y t e k s a s o w e j ' : vy éiru a y [ в о ] wykastrować ' t s ' : vykaatruvaô [ 7 4 ]
w ylęgarnia ' t s ' : vylźtngarńa [ э з ] , Vylyr[gama [ 7 4 ] wyżynaoz ' k u l t y w a t o r ' : vyzynao [ 8 0 ]
z a s tr z y k ' t s ' : zaaayĄi [ ? 4 ]
zawodówka ' s z k o ł a z a w o d o w a ' : zavodufka [ 8 0 J zm eliorować ' t s ' : pole zmelorovauy [ 7 8 ]
ż u ż e l b e l g i j s k i ' r o d z a j naw o z u s z t u c z n e g o ' : z u z e l tag zvany b e l g iis l li to byuo ooś f p o d o tfe ... monoka p y l i s t a [ 7 7 ] , z u z e l b e lg iia lli [ 7 3 ] ż o r ż e ta ' r o d z a j t k a n i n y ' : żo r ż e ta [ 7 5 ]
żyrandol ' t s ' : zeróndol [ в о ]
D anuta B ie ń k o w ska
LES EMPRUNTS À LA LANGUE LITTERAIRES DANS LES DIALECTES DE LA REGION DE BEŁCHATÓW
L ’ a r t i c l e comprend l a p r é s e n t a t i o n de l a p l u s n eu v e c ouche du l e x i q u e d a n s l e s d i a l e c t e s p a r l é s a u x e n v i r o n s de B e ł c h a t ó w . I l s e compose de t r o i s p a r t i e s ■qui s o n t : l ’a n a l y s e sém an.ti que d e s m o ts e m p r u n t é s à l a l a n g u e l i t t é r a i r e l ’a
n a l y s e f o r m e l l e - l e s t r a n s f o r m a t i o n s p h o n é t i q u e s , f l e x i o n n e l l e s , m o r p h o l o g i q u e s e t s é m a n t i q u e s que s u b i s s e n t l e s m ots e m p r u n t e s dans l e p r o c e s s u e s d ’ a d a p t a t i o n , l a p a r t i e m a t é r i e l l e - l e v o c a b u l a i r e d es lex em es n o t e s dans l e s d i a l e c t e s a n a l y s é s , t r a n s f é r é s de l a l a n g u e l i t t é r a i r e .
