W S T Ę P
T o czące się od kilku lat p race i dyskusje n a te m a t refo rm y u stro ju ad m inistracyjnego pań stw a, a co za tym idzie zm ian jeg o przestrzennej stru k tu ry adm inistracyjnej, w zbudzają wiele ko ntro w ersji. P o w od zenie tych dyskusji, zak o ń czo n e w sp osób najbardziej od czuw alny d la m ieszk ań ca re fo rm ą p odziału adm inistracyjnego k ra ju , jest uzależn io n e o d osiągnięcia politycznego i społecznego kon sensusu w zakresie n astęp u jący ch pro blem ów :
1) liczby p oziom ów organizacyjnych ad m in istracji p ań stw o w ej i sa m o rządow ej (dw a lub trzy);
2) kom petencji tej ad m in istracji, czyli jej siły kreacyjnej i rów nocześnie p o noszo nej odpow iedzialności;
3) o k reślen ia zasięgu tery to rialn eg o ad m in istro w an y c h je d n o ste k prze strzennych.
K onsekw encje zm ian podziału ad m inistracyjn ego m a ją nie ty lk o w ym iar społeczny i polityczny, ale p rzede w szystkim g o spo darczy . Zły, z p u n k tu w idzenia ekonom icznego i społecznego, p o d ział stan o w i isto tn ą barierę rozw oju k ra ju , której pok o n y w an ie przez n astęp n e k ilk an aście la t w ym aga p o n o sz e n ia przez sp ołeczeństw o stały ch k o sztó w . K o s z ty te od s tro n y m etodycznej są b ard zo tru d n e d o o szacow ania i jed y n ie in tu icyjn ie zdajem y sobie spraw ę z ich ogrom u. N ie wiem y, ile k o szto w a ła nas a d a p ta c ja system u społeczno-gospodarczego k raju d o now ego u k ład u tery to rialn eg o , ja k i p o w stał p o 1975 r. W iem y n ato m iast, n a p o d staw ie wielu b a d a ń em pirycznych o ra z p ra k ty k i adm inistracyjnej (rejony), że w p ro w a d z o n a po 1945 r. re g io n a ln a i lo k aln a s tru k tu ra g o sp o d arcza p rz e trw a ła d o d n ia dzisiejszego n a wielu p o zio m ac h organizacji życia sp o łeczn o-go spod arczeg o. Z dajem y sobie rów nież spraw ę, że ak tu aln ie istniejący p o d ział, nie p rzy stając d o w spółczesności z wielu w zględów , w ym aga zm iany. Z m ia n a ta , uw zględ n iając racje społeczne, gospodarcze i ekonom iczn e, p o w in n a n aw iązać do trw ale funkcjonujących układó w p rzestrzennych , likw idując gorset ad m in is tracyjny sztucznie nało żo n y n a Polskę w 1975 r.
W ym ienione problem y, od k tó ry ch ro zw iązania zależy k ształt p raw ny i przestrzenny przyszłej reform y u stroju ad m in istracyjnego p a ń stw a , m a ją w fazie dyskusji i konsultacji różne płaszczyzny społecznego odniesienia.
0 ile d w a pierw sze za g ad n ien ia należy p rz ed e w szystkim ro z p a try w a ć w w ym iarze p ań stw o w y m , o tyle trzeci żyw o tnie d o ty czy społeczności lokalnej i regionalnej. N a tym bowiem poziom ie terytorialno-adm inistracyjnym o dbyw a się m aso w a k o n su m p cja d ó b r, oferow any ch przez ja k najszerzej rozu m ian e usługi, w znaczący sposób w ynikająca ze stru k tu ry p o działu adm inistracyjnego.
H ierarch ia adm in istracy jn a osad n ictw a o ra z zasięg tery to ria ln y jed n o stek pow inny być zatem określane w w yniku konsultacji z m ieszkańcam i i w ła dzam i terenow ym i szczebli lokalnego (gm innego) i reg ion aln ego (w ojew ódz kiego). W ym aga to p row adzenia p raco ch ło n n y ch i żm u dn ych b a d a ń in situ, niezależnych od wszelkiego typu nacisków ad m in istracyjny ch i politycznych. W ażne je st ta k ż e w yko rzy stan ie d o ty ch czaso w eg o d o ro b k u n au k o w eg o w zakresie pro b lem u fu n k cjo n o w an ia regio nalny ch i lokaln y ch system ów terytorialno-społecznych. L ite ra tu ra n a u k o w a z tego zak resu , k tó ra p o w stała w o statn ich latach, jest b ard zo b o g a ta i ze swojej n a tu ry w o ln a od w pływ ów politycznych.
Z ap rezen to w an e tu wyniki, p o za treściam i istotn ym i z n au k o w eg o o ra z poznaw czego p u n k tu w idzenia, m a ją w alor u ty litarn y i po w in ny stać się w ażkim argum entem w dyskusjach nad:
1) istnieniem lu b nieistnieniem dużego regio n u łódzkiego;
2) terytorialnym kształtem tego regionu, zw łaszcza w o b sza rac h , k tó re b u d zą uzasad n io n e w ątpliw ości;
3) w ew nętrznym podziałem funkcji adm inistracyjny ch m iędzy niektórym i m iastam i (ich hierarchią), szczególnie w strefach n ak ład ający ch się w pływ ów różnych o śro d k ó w subregionalnych.
Niniejszy zeszyt otw ierają dw a arty k u ły ogólniejsze, stan o w iące efekt szerszych b a d a ń i przem yśleń ich au to ró w , u k azu jące p ro b lem po d ziału te ry to ria ln e g o P o lsk i n a tle s tru k tu r a d m in istracy jn y ch in n y ch k ra jó w eu ro p ejsk ic h (a u to rstw a M . K o te ra ) o ra z za g ad n ien ie zn a cze n ia Ł o d zi w regionalnym i krajow ym system ie osadniczym (a u to rstw a S. Liszew skiego). O b a arty kuły, d ając szerszy zakres m erytoryczny om aw ianej p ro b lem a ty k i, stan o w ią b ard zo d o b re w prow adzenie dla dziew ięciu n astęp n y ch o p ra co w ań , k tó re p re zen tu ją wyniki b a d a ń em pirycznych. P oniew aż w szystkie m ateria ły terenow e zebrane zostały i op raco w an e w swojej podstaw ow ej form ie w edle w spólnych założeń koncepcyjnych i m etodycznych, tę część p ra cy p o p rz ed za jeszcze a rty k u ł m etodologiczny w yjaśniający cele, zakres i m e to d ę b a d a ń
(a u to rstw a A. Suliborskiego).
Z aprezentow ane szczegółowe studia o charakterze geograficzno-społecznym nad zasięgiem p o ten cja ln e g o reg io n u łódzk ieg o są efek tem zb io ro w eg o wysiłku pracow nik ów i d o k to ra n tó w In sty tu tu G eo g rafii E k onom icznej 1 O rganizacji Przestrzeni U niw ersytetu Ł ódzkiego, stu den tów II ro k u geografii stu d ió w dzien n y ch i zaocznych o ra z II I ro k u specjalizacji z geografii
regionalnej społeczno-ekonom icznej. M ateriały em piryczne ze b ran o w trakcie ćwiczeń terenow ych, k tó re odbyły się w lipcu i sierp niu 1995 r. W tym miejscu składam podziękow ania całem u zespołowi kierującem u tym i badaniam i o ra z stu d en to m za ich rzetelną pracę.
N ie sp osób jest też p o m in ąć in icjato ra tych b a d a ń - nieżyjącego ju ż P rez y d en ta Ł odzi i zarazem P rzew odniczącego U nii M etro p o lii P olskich - G rzeg o rza Palkę.
Słow a wdzięczności kieruję przede w szystkim d o późniejszych w ładz wojew ództw a i m iasta Łodzi - za zrozumienie potrzeby em pirycznej weryfikacji koncepcji reform y adm inistracyjnej pań stw a w regionie łódzkim o ra z sfin an sow anie studiów . Należy m o cn o podkreślić, że bez tej p om o cy cały p ro jek t badaw czy, w ta k szerokiej skali, nie m ogłyby zo stać zrealizow any.
W yrazy u zn a n ia i podziękow ania kieruję tak że d o o só b w spo m ag ających nas od stro n y technicznej, d o pań: m g r A. A raszkiew icz, d r I. Jażdżew skiej i A n n y G a la n t. Szczególne uznanie i p odziękow an ie należy się p an i m g r A. W osiak za obsługę techniczną, a tak że m ery to ry c zn ą całego p ro jek tu kartograficznego. W yniki jej pracy w idoczne są w p ostaci kilkudziesięciu kolorow ych m a p opublikow anych w o pracow aniu: M . K o t e r , S. L i s z e w s k i , A. S u l i b o r s k i , 1996, D elim itacja potencjalnego obszaru w ojew ództw a łódzkiego.
N iniejszy tom został złożony w W ydaw nictw ie U niw ersy tetu Ł ód zkieg o w g ru d n iu 1997 r.
