Michniewska-Szczepkowska,
Barbara
Pochodzenie terytorialne i społeczne
współczesnych imigrantów Olsztyna
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 209-213
POCHODZENIE TERYTORIALNE I SPOŁECZNE
WSPÓŁCZESNYCH IMIGRANTÓW OLSZTYNA
G łów nym celem b ad ań em pirycznych przep ro w ad zan y ch n a przykładzie m ig racji do O ls z ty n a 1 było rozpoznanie c h a ra k te ru m ig racji w spółczesnych do dużego m iasta położonego w specyficznych w a ru n k ac h społeczno-dem ogra ficznych środow iska geograficznego w ojew ództw a olsztyńskiego. Ja k o jedną z zasadniczych tez przyjęto, że przem ieszczenia w spółczesne m ają c h a ra k te r etap o w y połączony z procesam i u rbanizacji.
C h a rak ter m ig ra cji do O lsztyna, jako ośrodka centralnego w regionie, oraz m ikrow ęzłów w regionie w sk azu ją n a istn ien ie hierarchiczności zw iązanej z u k ład em osadniczym w ojew ództw a olsztyńskiego.
Ogólna s tru k tu ra pochodzenia tery to rialn eg o b ad an ej p o p u lacji im ig ra n tó w p rzed staw iała się n astęp u jąco . Z w ojew ództw a olsztyńskiego przybyło najw ięcej (57,4% populacji) im ig ra n tó w O lsztyna z 1978 r. P rz y ty m ze wsi m igrow ało 56,7% b ad an ej subpopulacji re g io n u (488 osób), z m iast m ały ch — 29,7%, śred n ich (20— 100 tys. m ieszkańców ) ■— 13,5%.
Spoza w ojew ództw a olsztyńskiego przybyło ze w si — 35,9%, z m ałych m iast — 22,9%, ze śred n ich — 21,0%, a z dużych m iast — 20,2% b a d an e j s u b populacji (362 osoby).
N ajw ięcej osób m ig ru jący ch spoza w ojew ództw a olsztyńskiego przed m i g ra cją do O lsztyna zam ieszkiw ało w w ojew ództw ie elb ląsk im (7,4%), su w al skim (5,1%), ciechanow skim (4,1%), ostrołęckim (3,2%), to ru ń sk im (1,8%) i g dańskim (1,5%). Im ig ran ci z m iast p rzy b y li głów nie z w ojew ództw a o lszty ń skiego (47,6%), elbląskiego (9,7%), suw alskiego (6,1%), w arszaw skiego (4,3%), ciechanow skiego (3,8%), gdańskiego (2,7%) i białostockiego (2,7%). N a dalszych m iejscach w s tru k tu rz e m ig ra cji ludności m iejsk iej znalazły się m. in. w o je wództw a: k atow ickie (2,2%), koszahńskie, łódzkie, płockie, szczecińskie, to ru ń skie i bydgoskie (po ok. 1%).
A naliza s tru k tu ry p rzestrzen n ej m iejsc o statniego zam ieszkania im ig ra n tów O lsztyna p rzybyłych ze w si w skazuje n a silną k o n cen trację tychże m iejsc. N apływ ludności w iejsk iej w 1978 r. był w y ra źn ie zlokalizow any p rz estrz en nie. O bejm ow ał on głów nie w ieś olsztyńską, skąd p rzybyło 68% w szystkich b a d an y ch im ig ran tó w , k tó rzy m ig ro w ali w ty m ro k u ze w si do Olsztyna. Większe u d ziały w s tru k tu rz e m ig racji ze w si pozaolsztyńskich m iały jed y n ie w ojew ództw a: ostrołęckie (5,6%), elbląskie (5%), ciechanow skie (4,4%). Dalsze m iejsca zajm ow ały w ojew ództw a: su w alsk ie (3,9%), to ru ń sk ie (2,5%) oraz po ok. 1% łom żyńskie, bydgoskie, białostockie, płockie. Z pozostałych w ojew ództw dalej położonych p rz y b y w ały nieliczne g ru p y osób.
W b ard ziej pogłębionym b a d an iu m ig racji uw zględniono pochodzenie spo
1 B . M i c h n i e w s k a - S z c z e p k o w s k a , C z y n n i k r o d z i n n y j a k o p r z y c z y n a w s p ó ł c z e s n y c h m l -
g r a c j i d o m i a s t a O l s z t y n a , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1985, n r 1—2, s s . 89— 95.
210 B a rb a ra Michniewska-Szczepkowska
łeczne i c h a ra k te r m iejsca urodzenia w pow iązaniu z w ielkością i c h a ra k te rem ostatniego m iejsca zam ieszkania w edług płci im ig ran tó w O lsztyna w r. 1978.
W gen eraln y m ujęciu rozpoznano, że najliczniejsza g ru p a b a d an y ch osób, poprzednio zam ieszkała w regionie olsztyńskim , urodziła się n a w si — 58,2% całej populacji z regionu. P rzy czym jedna trzecia b adanych była pochodzenia chłopskiego, jed n a czw arta — robotniczego, a zaledw ie 2,3% osób in telig en c kiego. P ra w ie jednakow o liczne w śród im ig ran tó w o k azały się udziały urodzo n y ch w m iastach rzędu w ielkości 6— 10 tys. — ok. 9%, 11—20 tys. — ok. 8% oraz w śred n ich m iastach 21—50 tys. — 7,4%. N ieliczne osoby u rodziły się w m iastach dużych (2,9%) oraz średnich 51—100 tys. m ieszkańców (1,4%).
Inaczej p rzed staw iała się s tru k tu ra m iejsc urodzenia im igrantów , którzy przy b y li spoza reg io n u (woj. olsztyńskiego). N ajliczniejszą g rupę stanow iły osoby urodzone n a w si — 47%. W yróżniali się jed n ak także urodzeni w m ia stach o liczbie m ieszkańców pow yżej 100 tys. oraiz śred n ich (21—50 tys.) po ok. 10% całej b ad an ej subpopulacji spoza regionu. Podobny udział reprezento^ w ali m ieszkańcy m ałych m iast (6— 10 tys. m ieszkańców). U rodzeni w m iastach dużych oraz średnich (20— 100 tys. m ieszkańców ) to głów nie osoby pochodzenia robotniczego i inteligenckiego. W pozostałych k ateg o riach m iast najw ięcej osób legitym ow ało się pochodzeniem robotniczym . W śród b ad an y ch w y ró żn ia ły się stosunkow o liczne g ru p y osób o pochodzeniu inteligenckim , k tó re u ro dziły się w m iastach dużych oraz o w ielkości 6— 10 tys. m ieszkańców , a p rz y b y ły głów nie z m iast pow yżej 100 tys. i także z m iast o 6—10 tys. m ieszk ań ców. Szczególnie dotyczyło to kobiet m ig ru jący ch do O lsztyna z m iast dużych. Z kolei część im ig ran tó w o pochodzeniu in telig en ck im urodzonych w m iastach dużych (11,8%) p rzybyła do O lsztyna z m iast m ałych. S tą d też przybyło 20% urodzonych w m ały ch m iastach m ężczyzn o ty m sam ym pochodzeniu społecz nym.
Jeszcze liczniejsza (33,3%) subpopulacja m ężczyzn (grupa pochodzenia in te ligenckiego przy b y ła z m ia st w k a teg o rii 21—50 tys. m ieszkańców ) spoza r e gionu. U rodzili się oni w m iastach tej sam ej wielkości. Z ogółu m ieszk ają cych przed m ig racją (do O lsztyna) n a w si pozaolsztyńskiej — 85% im igrantów urodziło się na wsi. P ra w ie połow a bad an y ch osób m ieszkających w n a j m niejszych m iastach, poniżej 5 tys. m ieszkańców (poza regionem ) urodziła się rów nież n a wsi. Co ciekaw sze jed n a azw arta m ig ru jący ch z tychże m iast u ro dziła się w dużych m iastach. B yły to głów ne m ig ra cje p o w ro tn e do Olsztyna. Z dalszych an aliz w ynika, że n iecała jed n a czw arta przem ieszczających się z dużych m iast urodziła się w tychże m iastach, a 26,1% n a wsi. Św iadczy to o etapow ości m ig racji do m iast. Podobną sy tu ację o b serw u je się analizując s tru k tu ry urodzenia m ieszkających p rzed m ig racją do O lsztyna w m iastach średnich (21—50 tys. m ieszkańców). U dział urodzonych n a wsi, a ostatnio m ieszkających w m iastach m niejszych (11—20 tys. m ieszkańców), rośnie sta n o w iąc już 34,6% b a d an e j subpopulacji. Szczególnie zaś zjaw isko to dotyczy m ęż czyzn. K obiety urodzone n a w si szybciej p o konyw ały e ta p y w d rab in ie m ig ra cyjnej i w ięcej ich znalazło się w m iastach śred n ich o w yższej liczbie m iesz kańców.
W yraźną etapowość m ig racji o b serw u jem y w śród im ig ran tó w z m iast r e gionu olsztyńskiego. P ra w ie jed n a trzecia b a d an y c h osób m ieszkających w średnich m iastach pochodziła ze wsi. N ajw ięcej osób przybyło do O lsztyna
z m iast m ały ch (6— 10 tys. m ieszkańców ) i z tej liczby 36% urodziło się n a wsi. In tere su jąc a jest s tru k tu ra urodzonych n a w si olsztyńskiej, analizow ana w edług stre f o d d alen ia od O lsztyna. Z n a jb a rd zie j zurbanizow anej s tre fy ,A’ (do 25 k m odległości od m iasta) przybyło trz y czw arte im ig ran tó w urodzonych n a wsi. J e d n a czw arta przeb y w ała zaś w cześniej w m iastach i częściowo za granicą, gdzie się urodziła i stąd przeniosła się do stre fy podm iejskiej. P o tw ierd za to hipotezę, że ru c h y m igracyjne w stre fie podm iejskiej są częścią ruchów m ig racy jn y ch do m iast.
A naliza pochodzenia społecznego urodzonych n a w si i m ieszkających o s ta t nio n a w si olsztyńskiej w pow iązaniu z czynnikiem odległości w y k azu je ró w nież, że proces u rb an izacji zaw odow ej na w si rozpoczął się znacznie w cześniej. Około 40—45% kobiet przem ieszczających się ze w si s tre fy ,A’, a tak że (nieco m niej) ze stre fy ,C’ (pow. 35 k m od O lsztyna) było pochodzenia robotniczego. Rów nież około 36% ogółu przy b y ły ch ze w si z całego w ojew ództw a o lszty ń skiego było już pochodzenia robotniczego. U rb an izacja zaw odow a poprzedziła już m ig rację lu b rodlziła ten d en cję do m ig racji w rodzinach w iejskich, k tóra w sp rzy jający ch okolicznościach przeszła w m ig rację stałą. Około 46% rodzi ców m ig ran tó w ze w si s tre fy ,B’ (25—35 km od m iasta) było jeszcze rolnikam i. C zynnik w iększej odległości od m iasta nie w p ły n ą ł n a zw iększenie w śród m i g ra n tó w udziału osób o pochodzeniu chłopskim . W ięcej było n ato m iast im i g ran tó w o pochodzeniu inteligenckim ze w si położonych w w iększej odległości od O lsztyna. S y tu ację tę w y jaśn ia analiza m otyw ów decyzji m ig ra c y jn y c h 2. Z procesam i zasiedlania reg io n u o lsz ty ń sk ie g o 3 w iąże się pochodzenie spo łeczne i tery to ria ln e osób urodzonych za g ranicą. N ajw ięcej im ig ra n tó w u ro dzonych za g ran icą zam ieszkiw ało poprzednio w regionie i przybyło do Ol sztyna ze śred n ich m ia st (12,1% b a d an e j subpopulacji) oraz m ały ch m iast (10,5%). Zza g ran icy p rzy b y ła rów nież ludność posiadająca t u już rodziny m i g ru jące z m ały ch m iast w ile ń s k ic h 4 w pierw szych lata ch zasied lan ia O l sztyna s.
Pochodzenie społeczne 25% mężczyzn przem ieszczających się z m iast r e gionu (o liczbie m ieszkańców niższej niż 5 tys.), a urodzonych za g ranicą, było robotnicze i chłopskie (po 12,5%). N ajw ięcej b a d an y ch osób leg ity m u jący ch się pochodzeniem inteligenckim przybyło ze śred n ich m ia st (21—50 tys.). Rów nież w iększa g ru p a o pochodzeniu in telig en ck im (urodzona za granicą) p rzybyła z m iast reg io n u o w ielkości 11— 20 tys. B yły to głów nie k o b iety ■— 7,4% b a dan ej su b populacji z tychże m iast.
In tere su jąc e jest p o ró w n an ie zgodności u d ziału m iejsc u ro d zen ia z o sta t niego zam ieszkania w ed łu g k ateg o rii m iejscow ości i zasięgu m igracji. N a j w iększą zgodność o b serw u je się u im ig ran tó w z m ia st w ielkości 6— 10 tys. m ieszkańców (spora regionu), gdzie 44,2% osób m ieszkających p rzed m ig racją do O lsztyna w te j k ateg o rii m iast urodziło się w m iastach te j sam ej w ie l
2 B . M i c h n i e w s k a - S z c z e p k o w s k a , W ł a ś c i w o ś c i - w s p ó ł c z e s n y c h m i g r a c j i d o m i a s t a O l s z t y n a , w : T e o r e t y c z n e i m e t o d o l o g i c z n e - p r o b l e m y b a d a n i a r ó ż n y c h f o r m m i g r a c j i l u d n o ś c i p o l s k i e j , K o s z a l i n 1984, s s . 242—291. 3 S . 2 y r o m s k i , P r o c e s y m i g r a c y j n e -w w o j . o l s z t y ń s k i m w l a t a c h 1945—1949, O l s z t y n 1971, s s . 64—66. 4 W . W r z e s i ń s k i , P r o c e s z a s i e d l a n i a w o j . o l s z t y ń s k i e g o w l a t a c h -1945—1949, w : P r o b l e m y r o z w o j u g o s p o d a r c z e g o i d e m o g r a f i c z n e g o Z i e m Z a c h o d n i c h w l a t a c h 1945—1958, P o z n a ń 1960, s s . 192—193. 5 S . 2 y r o m s k i , R o z w ó j m i a s t a O l s z t y n a w l a t a c h 1945—1961, O l s z t y n 1964, s . 14.
212 B a rb a ra Michniewska-Szczepkowska
kości. N ajm n iej zbieżna jest sy tu acja im ig ran tó w 'z m iast m ałych (do 5 tys. m ieszkańców), gdzie 20% urodzonych w tychże m iastach przebyw ało potem w te j sam ej k ateg o rii miejscowości. Św iadczyłoby to rów nież o przejściow ym c h arak terze ty ch miejscowości dla im igrantów . B yły one jed n y m z etapów przem ieszczeń do m iasta dużego. J a k w yżej w spom niano, ty lk o 23,3% im ig ra n tó w z dużych m iast urodziło się w dużych m iastach, a 26% n a wsi. S tru k tu ra c h a ra k te ru m iejsc urodzenia jes t tu b ardziej zróżnicow ana. Np. w r. 1978 n a j w ięcej osób b a d an y ch ze środow iska dużych m iast, urodziło się w m ałych m iastach (6— 10 tys. m ieszkańców ) — 15%. Część przybyło zza g ran icy (9,6% urodziło się za granicą) oraz tyleż ze śred n ich m ia st (21—50 tys. m ieszkańców). W yrów nane b y ły działy im ig ran tó w z dużych m iast, .a urodzonych w m iejsco w ościach liczących 11— 20 tys. i poniżej 5 tys. m ieszkańców .
B ad an i respondenci ze średnich m iast, zam ieszkali w regionie olsztyńskim p rzed m ig racją do O lsztyna — w 30% pochodzili ze wsi, a tylko jed n a trzecia pochodziła z te j sam ej k a teg o rii m iast. N ajw ięcej kobiet m ig ru jący ch z m ałych m iast (do 5 tys. m ieszkańców ) urodziło się n a w si — 45,4% b ad an ej subpopu- lacji kobiet. D uży udział im ig ran tó w (42,1%) pochodzących z m ałych m iast po zostało jed n a k w te j sam ej k a te g o rii m iejscow ości przed m ig racją do Olsztyna. D roga ich przem ieszczeń n ie b y ła więc ta k w y d łu żan a jak przy m igracji Z tychże m iast spoza regionu. M niej było rów nież m igracji pow rotnych: duże m iasto — m ałe m iasto — duże m iasto.
U dział urodzonych n a w si rośnie o d w ro tn ie proporcjonalnie do wielkości m iast o statniego zam ieszkania w w ojew ództw ie olsztyńskim . W ielkość udziału urodzonych n a wsi, a m ieszkających p rzed m ig racją w m iastach jest niższa poza regionem olsztyńskim . P o tw ierd za to tezę o hierarchiozności m igracji osób pochodzących ze w si w ojew ództw a olsztyńskiego, k tó rą w y raźn ie o bser w uje się p rzeprow adzając an alizę h isto rii k ieru n k ó w m ig racji i potem analizę k arto g raficzn ą przebiegu drogi im ig ran tó w m iędzy m iastam i w ojew ództw a ol sztyńskiego, p rzed przybyciem do O lsztyna e.
N ależy w ięc stw ierdzić, że:
— ogólna s tru k tu ra pochodzenia tery to rialn eg o (przestrzennego) bad an ej p o p u lacji im ig ran tó w O lsztyna jest zbliżona dla w szystkich k las miejscowości ak tu aln eg o zam ieszkania p rzed m igracją;
— w iększy jest udział urodzonych w w ojew ództw ie olsztyńskim i poza w ojew ództw em (poza regionem ) w śród m ieszkańców w si w porów naniu z m iastam i;
— im igranci, u rodzeni za g ran icą częściej w y stę p u ją w śród m ieszkańców m iast spoza reg io n u olsztyńskiego niż wsi. Z am ieszkali p rzed m ig racją w r e gionie olsztyńskim m niej różnią się udziałem procentow ym w m iastach i n a wsi;
— udział urodzonych za g ranicą, a m ieszkających n a w si olsztyńskiej w zrósł siedm iokrotnie w sto su n k u do im ig ran tó w ze w si spoza regionu o l sztyńskiego;
— urodzeni n a w si przew ażają w e w szystkich k lasach m iejscow ości po przedniego zam ieszkania jąrzed m igracją do O lsztyna. Ic h udział jest n a jw ię k szy w śród byłych m ieszkańców w si spoza regionu;
6 B . M i c h n i e w s k a - S z c z e p k o w s k a , K i e r u n k i i m o t y w y p r z e m i e s z c z e ń l u d n o ś c i m . O l s z t y n a w r e l a c j i w s p ó ł c z e s n y c h m i g r a c j i h i e r a r c h i c z n y c h , Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o — P r a c e I n s t y t u t u G e o g r a f i c z n e g o ( w d r u k u ) .
213 — w śród im ig ran tó w przem ieszczających się do O lsztyna z m iast d a je się zauw ażyć praw idłow ość — n ajw ięcej osób (oprócz urodzonych n a wsi) uro d zi ło się w te j sam ej klasie m iejscow ości co o statn ie m iejsce zam ieszkania;
— z ch ara k te rem m iejsca urodzenia w iąże się dość silnie pochodzenie społeczne. S tru k tu ra pochodzenia społecznego k sz tałtu je się jed n ak odm iennie w p rz ek ro ju płci, w zależności od k ie ru n k u m ig racji o raz c h a ra k te ru m iejsco wości urodzenia.
