A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA A R C H A EO LO G IC A 4, 1983
Zbigniew Lechowicz
PÓZNORZYMSKA CHATA ZE STANOWISKA 2 W TOKARNI, GM. CHĘCINY, WOJ. KIELECKIE1
W trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w Tokami zare-jestrowano cztery budynki naziemne, jeden półziemiankowy, jedną zie-miankę oraz liczne paleniska i jamy gospodarcze2.
W śród odkrytych budynków na szczególną uwagę zasługuje chata nr 1 z wykopu 2. Wyróżnia się ona od pozostałych obiektów zarówno wielkością jak i wyposażeniem, które było wyjątkowo zróżnicowane. Interesujący nas obiekt omówimy z dwóch punktów widzenia: jego konstrukcji oraz jego wyposażenia.
K O N ST R U K C JA C H A T Y N R 1
Budynek zbudowany został na planie zbliżonym do prostokąta i składał się z dwóch wyraźnie rozdzielonych pomieszczeń (długość ok. 15 m, szerokość 6—7 m, całkowita -powierzchnia ok. 100 m2). Budy-nek zorientowany był wzgdłuż osi północny wschód — południowy za-chód. Obecność większego obiektu budowlanego sygnalizował
charak-■»*
1 W d n ia ch o d 17 m aja do 2 sie rp n ia 1976 r. e k s p e d y c ja te r e n o w a PAK Łódź p rzep ro w a d ziła b ad ania w y k o p a lis k o w e na te r e n ie p ó ź n o r z y m sk ie j o s a d y w T okarni. Badania fin a n s o w a ł W KZ w K ielca ch . P rzeb ieg b ad ań k o n su lto w a ł m gr L. G a jew sk i, ze sp o łem te re n o w y m k ie ro w a ł autor.
* O sa d a na stan. 2 w T ok arn i d a to w a n a je s t na p r zeło m IV i V w .n .e. (por. Z. L e c h o w i c z , S p r a w o z d a n i e z b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h na p ó ź n o r z y m s k i e j o s a d z i e w T o k a rn i, gm. C h ę c i n y , w o j. k i e l e c k i e , st. 2, „S p raw ozd an ia A rch e o lo g icz n e " 1979, t. 31, s. 151— 166. T am d o k ła d n e o p is y w y k o p ó w i c h a r a k te r y sty k a m a teria łó w ). N i-n ie js z y sz k ic m a i-na c elu e k sp e r y m e i-n ta li-n e o k r e ś le i-n ie w y p o s a ż e i-n ia jedi-negoi, w y b r a i-n e g o o b iek tu . W p la n a ch au tora le ż y p o d o b n y sp o só b o p r a c o w a n ia c h a ty z Z ern ik , stan . 1 (o sa d a d a to w a n a na V II— IX w .). O sta te c z n y m c elem sz e r e g u a r ty k u łó w c z ą s tk o w y c h je s t m o n o g ra ficz n e o p r a c o w a n ie o sa d n ictw a w r ejo n ie Z ern ik od o k resu rzy m sk ieg o aż po p ó źn e śr e d n io w ie c z e .
ter warstw na przestrzeni blisko 120 m2. Obszar 'ten zajmowała wydłu-żona plama o ciemnobrunatnym zabarwieniu, miejscami silnie przesyco-na związkami tłuszczowymi. W jej obrębie występowały licznie nie* wielkie przepalone kamienie, drobne kawałki węgla drzewnego prze-mieszczone przez głęboką orkę. Około 20—30 cm głębiej odsłonięto 37 dołków pos lupowych na linii ścian, oraz 17 wewnątrz budynku dwa paleniska umocnione kamieniami, dużą prostokątną w zarysie jamę — prawdopodobnie ślad po pionowym warsztacie 'tkackim, dwie jamy ma-gazynowe o regularnym zarysie oraz jedną jamę gospodarczą (nys. 1).
;• • •••. '* 'V*. 'V«ż' • e U ľ » 39- 4 0 £ 0 £ ф i m 8~ ~ aI_
s
___ —,41DmR ys. 1. T o k a rn ia , stan . 2, gm . C h ę c in y , w o j. K ie lce. P lan p o z io m y „chaty" nr 1
1 — d o tk i p o s łu p o w e , 2 — d o łk i p o s łu p o w e u m o c n io n e k a m ie n ia m i i 3 — k a m ie n ie , 4 — p a l e n is k a i o b u d o w ą k a m ie n n ą , 5 — Jam a z w a r s z ta te m tk a c k im i S — ja m y g o s p o d a r c z e , 7 — w y p e ln is k o
,,c h a t y " n r l i 8 — z a ry s ł c ia n c h a ty
Głębokość dołków posłupowych wahała się od 40 do 70 cm. Nie-jednakowa odległość pomiędzy słupami w ścianach zewnętrznych bu-dynku wskazuje na zastosowanie konstrukcji sumikowo-łątkowej. Nie-które słupy dodatkowo umocniono kamieniami.
Technika ta oznacza sią dużą praktycznością, umożliwia bowiem wznoszenie budynków dużych rozmiarów i powiększanie ich w dowol-nym kierunku. W podobnej technice wzniesiono prawdopodobnie ścia-ną wewnętrzścia-ną (działową).
Ściany szczytowe łączy ciąg trzech dołków poshipowych usytuowa-nych wzdłuż osi symetr.iii budynku. Być może są to ślady po sochach» których było prawdopodobnie pięć; z tego dwie w ścianach szczyto-wych, a trzy wewnątrz budynku. Sochy podtrzymywały ślemię, służące jako oparcie dla kozłów podtrzymujących strzechę. Dach przy tej kon-strukcji byłby dwuspadowy. Wysokość chaty mierzona przy sochach w ścianach szczytowych mogła wynosić około 3,5—4 m. Nie można wykluczyć, że omawiany obiekt posiadał powałę, o czym świadczy ko-nieczność zagłębienia warsztatu tkackiego. Niewiele można powiedzieć o innych detalach konstrukcyjnych chaty. Niemożliwe jest jednoznacz-ne określenie miejsca, gdzie znajdowało się wejście oraz okna. Na linii zachodniej ściany frontowej występują dołki posłupowe, których układ wskazuje na dodatkowe umocnienie ściany o charakterze naprawczym. Miało to zapobiec jej osiadaniu w piaszczystym podłożu (patrz rekon-strukcje chaty i warsztatu tkackiego — rys. 5, 6).
W Y P O SA Ż E N IE C H A T Y N R 1
Z wyraźnie czytelnych pomieszczeń chaty pierwsze stanowiło część mieszkalną, drugie było prawdopodobnie wydzieloną częścią produk-cyjną budynku.
Jama, w której znajdował się domniemany warsztat tkacki, zlokali-zowana była w centrum drugiego pomieszczenia chaty. Posiadała oko-ło 15 m2 powierzchni; długość okooko-ło 5 m, szerokość okooko-ło 3 m, głębo-kość 50—60 cm; rzut poziomy zbliżony do prostokąta o zaokrąglonych narożnikach. W trzech narożnikach znajdują się ślady po słupkach o średnicy około 20 cm, głębokość dołków posłupowych (mierzona od dna jamy) 60—70 cm. Z wypełniska jamy wydobyto fragmenty dziewię-ciu glinianych ciężarków tkackich, jeden przęślik gliniany, fragment noża żelaznego i dwa gwoździe oraz liczne fragmenty naczyń ręcznie lepionych i toczonych. Przy samym dnie jamy występowały płaskie kamienie (wapień), tworzące rzadki bruk służący do utwardzenia dna jamy zagłębionej w sypkim piaszczystym podłożu.
W tym samym pomieszczeniu co jama z warsztatem tkackim znaj-dowały się dwa paleniska, które umieszczono symetrycznie w stosun-ku do warsztatu, w południowo-wschodnim i południowo-zachodnim na-rożniku budynku. Oba paleniska zbudowane były podobnie. Posiadały
średnicę 0,8— 1,0 m, zagłębione były w piasek öd 45 do 60 cm i ibyły wyłożone niewielkimi kamieniami polnymi. W ewnątrz palenisk znaj-dowały się nieliczne przepalone kości zwierzęce i fragmenty naczyń glinianych ręcznie lepionych.
Między paleniskami a warsztatem tkackim znajdowała się jama ma-gazynowa o rzucie poziowym owalnym i płaskim dnie wyłożonym cienką warstwą gliny. Średnica jamy 1,2 m, głębokość 0,8 m, pojem-ność około 900 1.
Analogiczna jama magazynowa znajdowała się w pierwszym po-mieszczeniu, rzut poziomy miała zbliżony do zaokrąglonego prostoką-ta, dno płaskie nieutwardzone, głębokość około 0,9 m, średnica 1,3 m, pojemność około 1500 1*.
O m ó w i o n e w y ż e j o b i e k t y z n a j d u j ą c e s ię w e w n ą t r z b u d y n k u z o s t a ł y w c e l u g o s p o d a r c z e g o w y k o r z y s t a n i a w n ę t r z a z l o k a l i z o w a n e w p o s z c z e -g ó l n y c h c z ę ś c ia c h c h a t y .
Położenie palenisk w stosunku' do warsztatu tkackiego pozwala przypuszczać, że prócz funkcji ogrzewczych paleniska oświetlały jesz-cze warsztat4. Bliskie położenie jamy magazynowej przy paleniskach oraz fakt wyizolowania jej od wilgoci przy pomocy cienkiej warstwy gliny świadczy o tym, że przechowywano w niej produkty lub surowce wrażliwe na wilgoć i zimno, np. ziarna zbóż.
Oprócz wyżej omówionych elementów chaty w trakcie badań wy-dobyto szereg zabytków ruchomych. Najliczniej występującym materia-łem był materiał ceramiczny, niestety silnie rozdrobniony. Ogómateria-łem z obrębu chaty nr 1 wydobyto 323 fragmenty naczyń. Na bazie te'go materiału podjęto próbę zrekonstruowania pierwotnego wyposażenia budynku w naczynia ceramiczne. Uwzględniając to, że w przypadku materiału z osad należy się liczyć z tziw. wyborem negatywnym, czyli że odkrywany materiał zabytkowy stanowi tylko część faktycznie użyt-kowanych przedmiotów, które znalazły się w ziemi celowo po ich zniszczeniu luib też zostały przypadkowo zagubione, zakładamy, że re-konstrukcja da tylko przybliżony obraz wyposażenia budynku w na-czynia®.
* P o jem n o ść jam p o d a n o w litra ch w c e lu ła tw ie js z e g o ich p o r ó w n a n ia z p o jem -n o ś c ią -n a cz y ń .
4 P orów n aj u w a g i M. D ą b r o w s k i e j , O g r z e w a n i e i o ś w i e t l a n i e w n ę t r z m i e s z -k a l n y c h na z i e m i a c h p o l s -k i c h w VI — XIII w ., „K w artaln i-k H isto rii K ultury M a teria ln ej" 1971, R. 19, z. 3, s. 369— 398.
8 O sa d a w T ok arn i z o sta ła o p u sz c z o n a a n ie zn isz cz o n a , co p o z w a la p rz y p u szcza ć, że c z ę ść w y p o s a ż e n ia „ruchom ego" zabrana z o sta ła p rzez jej m ieszk a ń c ó w . L e c h o -w i c z , op. cit., s. 165.
R ys. 2. T ok arn ia, sta n . 2, gm . C h ę c in y , w o j. K ielce. F orm y n a c z y ń r ęc z n ie le p io n y c h , ty p y I, Га, II, III
M a t e r i a ł , n a k t ó r y m o p a r t o r e k o n s t r u k c j ę o b r a z u j e t a b . 1.
T a b e l a 1
M a teria l c er a m ic z n y w y d o b y ty w ob rę b ie c h a ty nr 1
Rodzaj n a czy n ia D na B rzegi B rzu śce R azem ilo ś ć
fr a g m en tó w »/o
T o c zo n e 8 16 62 86 26,4
R ęczn ie le p io n e 8 41 188 237 73,6
R azem 16 57 250 323 100,0
Spośród zebranych fragmentów, oceniając ich cechy charakterys-tyczne takie jak barwa, grubość ścianek, domieszka itp. udało się
wy-dzielić fragmenty co najmniej 39 naczyń: 13 — toczonych i 26 — ręcz-nie lepionych. Duża część materiału ręcz-nie składała się, część zaś ręcz-nie mia-ła cech wspólnych, które pozwoliłyby określić ilość naczyń, z których pochodzą.
Następnym etapem rekonstrukcji było wydzielenie form i rodzajów naczyń w obrębie dwóch grup technologicznych (naczyń toczonych i ręcznie lepionych), ze względu na ich morfologię.
W śród naczyń ręcznie lepionych wydzielono 6 typów (rys, 2 i 3). Najliczniej reprezentowany był typ IV, nieco mniej liczny był typ I i la. Najubożej przedstawiały się typy V i VI.
R ys. 3. T ok arn ia, stan . 2, gm . C h ę c in y , w o j. K ie lce . F orm y naczyŔ r ęc z n ie le p io n y c h , \
\ /
s /
4 tt
Тур 1\/-сф,с. Typ V - d . Typ VI-в.
t y p y IV , v, VI Typ it ti It n I — Ilość naczyń — 4, la — i n a — 3r” II — „ — 3, III — ,, „ — 3, IV — „ — 9,
R ys. 4. T ok arn ia, stan. 2, gm. C h ęc in y , w o j. K ie lce. F orm y n a c z y ń w y k o n a n y c h na k o je garn carsk im
Typ V — „ „ — 2,
„ VI — ,n u — 2,
Razem naczyń — 26.
Naczynia w obrębie poszczególnych typów były zróżnicowane pod względem wielkości. Z bego powodu wydzielone grupy technologiczne naczyń przeanalizowano pod względem pojemności. Najliczniejsze oka-zały się naczynia o pojemności 1,5—4 1 — 15 siztuk, nieco mniej liczne były naczynia o pojemności 5— 10 1 — 9 sztuk, stosunkowo rzadkie w y-stępowanie charakteryzuje naczynia o pojemności 20—21 1 — 2 sztuki. Większość naczyń o pojemności do 4 1 mieści się w typie IV i nieco rzadziej w typie I i la.
W śród naczyń toczonych na kole wydzielono dwa rodzaje, o różnej funkcji: tzw. ceramikę „siwą", pełniącą funkcję zastawy stołowej i duże naczynia zasobowe, tzw. Krausengefässe (rys. 4). Ogółem w y-dzielić udało się 9 naczyń „stołowych" toczonych i 4 naczynia zasobo-we częściowo obtaczane.
Naczynia wykonane techniką toczenia na kole garncarskim ozna-czone umownie jako ,,stołowe" są z zasady naczyniami o niewielkiej pojemności (0,8—3 1). Zupełnie inaczej jest z naczyniami oibtaczanymi typu Krausengefässe — 2 o pojemności po 38—40 1 i 2 o pojemności 69—72 1 (łączna pojemność 224 1).
Dziewięć naczyń toczonych stanowi niewątpliwie zastawę stołową i to luksusową. Trudne jest natomiast określenie funkcji pozostałych 24 naczyń. Niewątpliwie część z nich należała również do naczyń sto-łowych, np. naczynia misowate, garnki o małej pojemności itp.® Po-zostałe to naczynia służące do gotowania i innych sposobów przygoto-wywania potraw; można je określić mianem „kuchennych"7. Najlicz-niejszy był ten właśnie -rodzaj naczyń, będących również najbardziej uniwersalnymi. Najskromniej reprezentowane są naczynia „zasobowe".
Fakt nielicznego występowania tych ostatnich wynika prawdopodob-nie z tego, że rolę magazynową pełniły przede wszystkim jamy. Dobrze ilustruje to porównanie pojemności naczyń zasobowych z chaty nr 1 — 224 1 i jam magazynowych również z jej obrębu — 24001. W jamach można było przechować 1,5 t jęczmienia lub 1,8 t pszenicy, natomiast w naczyniach odpowiednio 172 kg jęczmienia lub 203 kg pszenicy. W świetle tych spostrzeżeń prawdopodobne' jest, że gliniane naczy-nia „zasobowe" służyły raczej do przechowywanaczy-nia produktów płyn-nych i konserwowapłyn-nych, np. solone mięso, produkty kwaszone. Mogły również spełniać funkcję miar bądź opakowań w handlu produktami żywnościowymi.
Jamy magazynowe i naczynia zasobowe nie oddają pełnego poten-cjału magazynowego chaty. Należy przypuszczać, że był on o wiele większy. Mieszkańcy budynku używali wiader drewnianych, o czym świadczy znalezione żelazne okucie mocujące kabłąk.
Oprócz wyposażenia związanego z produkcją tkacką w obrębie chaty nr 1 znaleziono 2 nożyki żelazne, 2 osełki z piaskowca oraz że-lazną puszkową kłódkę, pokrytą blachą brązową.
6 C eram ik a tzw . „isiwa" je s t n ieo d p o rn a na b e z p o śr e d n ie d z ia ła n ie p ło m ien ia i w y -so k ic h tem p eratur, co w y k lu c z a m o ż liw o ś ć w y k o r z y s ta n ia jej do c e ló w k u ch en n y c h . Por. L. G a j e w s k i , B a d a n ia n a d o r g a n iz a c j ą p r o d u k c j i p r a c o w n i g a r n c a r s k i c h o k r e s u r z y m s k i e g o w lg o lo m i i, „ A r c h e o lo g ia P o is k i” 1958, t. 3, s. 117— 121; t e n ż e , Z b a d a ń n a d w y s p e c j a l i z o w a n y m g a r n c a r s t w e m o k r e s u p ó ź n o i a t e ń s k i e g o i r z y m s k i e g o w d o r z e -c zu g ó r n e j W i s ł y , „S p ra w o zd a n ia A r -c h e o lo g i-c z n e ” 1959, t. 5, s. 281— 302; M. W i r s k a - - P a r c h o n i a k , C e r a m i k a tz w . o ś r o d k a i g o ł o m s k i e g o z o k r e s u w p i y w ó w r z y m s k i c h w ś w i e t l e b a d a ń t e c h n o l o g i c z n y c h , „K w artaln ik H isto rii K ultury M a te r ia ln e j” 1968, R. 16, z. 1, s. 95— 108.
7 O ich fu n k c ji ś w ia d c z ą ś la d y o d y m ie n ia p o w ie r z c h n i oraz z a c h o w a n e szc zą tk i o r g a n ic z n e w e w n ętr zu n a cz y ń .
R y s. 5. R e k o n str u k c ja r y s u n k o w a „ch a ty " nr t o ra z p io n o w e g o w a r sz ta tu tk a c k ie g o P ó ź n o r z y m sk a ch a ta ze st a n o w is k a 2 w T o k a r n i
Budynek oznaczony mianem и chata nr 1" wyraźnie odcinał się od pozostałych, odkrytych na stan. 2 w Tokarni. Jego powierzchnia (blis-ko 100 m2) wyróżnia go spośród pozostałych obiektów, mających po-wierzchnię od 11 do 26 m2. Podobne budynki o tak dużej powierzchni są dosyć rzadkie u schyłku okresu rzymskiego. Nieco starsze, pocho-dzące z III w.n.e., znane są z Poświętnego w byłym powiecie Płońsk. Szczególnie zbliżony jest konstrukcją do budynku w Tokarni budynek nr 14 z Poświętnego. Podobna jest też jego powierzchnia licząca około 90—100 m2. Obok 'tego budynku w Poświętnem występują inne obiek-ty o bardzo dużej powierzchni8, np. nr 6 — 216 m2 oraz nr 13 — 168 m2.
R ys. 6. R e k o n stru k cja r y su n k o w a „chaty" nr 1 oraz p io n o w e g o w a rsz ta tu tk a c k ie g o
Najbardziej zbliżony powierzchnią, rodzajem konstrukcji i propor-cjami do budynku w Tokarni jest budynek nr 10 z Wólki Łasieckiej w byłym powiecie łowickim. Posiada on analogiczne wymiary (7X15 m) i powierzchnię, oraz składa się także z dwóch pomieszczeń. Datowany jest na III w.n.e.9
8 J. P y r g a ł a, M i k r o r e g i o n o s a d n i c z y m i ę d z y W i s ł ą a Dolną W k r ą w o k r e s i e r z y m s k i m , W r o cła w — W a rsza w a — K rak ów 1972, s. 153.
' W . B e n d e r , В. В a 1 к e, W y n i k i b a d a ń o s a d y z o k r e s u r z y m s k i e g o w W ó l c e Ł a s i e c k i e j , p o w . Ł o w i c z w 1961 r., „ A r c h e o lo g ia P olski" 19&4, t. 9, z. t, s. 98,
Funkcja budynku z Tokarni jest niejasna. J. Pyrgała duże budynki z Poświętnego wiąże z hodowlą bydła10. W wypadku jednak omawia-nego przez nas obiektu bardziej prawdopodobne jest wiązanie go z wy-specjalizowaniem rzemiosła domowego, w tym przypadku tkactwa, co spowodowało oddzielenie od pomieszczenia mieszkalnego drugiego o cha-rakterze gospodarczym, a raczej produkcyjnym. Podobnie interpreto-wał W. Bender funkcję pomieszczeń budynku z Wólki Łasieokiej11.
Niezmiernie trudne jest także jednoznaczne określenie tzw. rucho-mego wyposażenia chaty nr 1. Oceniając niniejszą próbę należy pamię-tać, że jest ona oparta na nielicznym i wyjątkowo trudnym do inter-pretacji materiale zabytkowym. Określenie tu globalnej ilości naczyń jak i stosunków ilościowych pomiędzy różnymi rodzajami ceramiki obarczone jest błędem powstałym z przyczyn niejednoczasowosci zniszczenia poszczególnych naczyń oraz stanem zachowania obiektu. Zakładaliśmy jednakże, że uszkodzone naczynia, nie nadające się już do użytku były sukcesywnie usuwane poza obręb budynku.
Interesujące byłoby porównanie wyposażenia kilku obiektów z tego samego czasu, przy czym analizę funkcji poszczególnych naczyń na-leżałoby oprzeć na ocenie cech technologicznych naczynia oraz na ro-dzaju produktów w nim przechowywanych.
Niniejsza próba nie porusza wielu problemów ani tym bardziej nie wyczerpuje możliwości interpretacji materiału zabytkowego. Jej pod-stawowym celem było przedstawienie źródeł archeologiczny Oh doty-czących jednego obiektu,
Z b i g n i e w L e c h o w i c z
THE LA TE-R O M A N CO TTA G E A T E X A V A T IO N SITE N O . 2 A T T O K A R N IA (A D M IN ISTR A TIV E C O M M U N E O F CHĘCINY, DISTRICT KIELCE)
In th e c o u r se of stu d ie s of a L ate-R om an se ttle m e n t at e x c a v a tio n site N o . 2 at T o k a rn ia th ere w a s e x p o s e d a r elic of a big c o tta g e (e x c a v a tio n 2, c o tta g e N o . . 1). In thiis a rticle th e auth or perform s an a n a ly s is of th e c o tta g e eq u ip m e n t w ith a sp ec ia l a tten tio n fo c u s s e d on ceram ic v e s s e ls . T h is a llo w s the auth or to ca rry out a fu n ctio n a l d iv isio n of the o b ta in e d se t of cera m ic v e s s e ls . T heir c o m p a riso n w ith sto r a g e d en s p oin ts out that th ey w e r e p la y in g an e s s e n tia l role in sto r a g e of gran u lar produ cts in c lu d in g grain s. T h e in tern a l d iv is io n of th e o b je c t is a ttrib u ted b y th e au th or to sp e c ia liz e d c lo th -w e a v in g p rod u ction .
T he a n a ly z e d o b je ct is d a ted to th e first half of 5th c en tu ry A.D. 10 P y r g a ł a , op. cit., s. 162.
