Uniwersytet Trzeciego Wieku jako instytucja przeciwdziałająca marginalizacji osób starszych

Aleksandra Marcinkiewicz al.marcinkiewicz@gmail.com

Uni

_{wersytet Trzeciego Wieku}

jako instytucja przeciwdziaҝajѱca marginalizacji osób starszych

Post¿puj­cy proces starzenia si¿ spoÙeczeÚstwa sprawiÙ, Če zagadnienia dotycz­ce staroïci staÙy si¿ jednym z gÙównych obszarów zainteresowaÚ badaczy. WaČn­ rol¿ w przygotowaniu ludzi do staroïci przypisuje si¿ Uniwersytetowi Trzeciego Wieku, który okreïlany jest koron­ edukacji caÙoČyciowej. Jest to instytucja skierowana do osób starszych, której celem jest optymalizacja ich warunków Čycia oraz tworzenie moČliwoïci wszechstronnego rozwoju1_.

Pocz­tków powstania instytucji naleČy szuka° w dziewi¿tnastowiecznej Danii w koncepcji Uniwer-sytetu Ludowego stworzonego przez Nicolaia Fredrika Severina Grundtviga, który to zapocz­tkowaÙ nurt ksztaÙcenia wszechnicowego2_{. Pierwsza placówka tego typu skierowana do osób starszych, a} mia-nowicie Uniwersytet Trzeciego Wieku (UTW) powstaÙa we Francji w 1973 roku z inicjatywy profesora prawa mi¿dzynarodowego i socjologii Pierre'a Vellas. NaleČy zwróci° uwag¿, Če powstanie UTW po-przedzone byÙo utworzeniem licznych organizacji dziaÙaj­cych na rzecz seniorów o zasi¿gu mi¿dzy-narodowym3 i lokalnym. gwiadczy to o rosn­cym zainteresowaniu staroïci­ i problemami, które z niej wynikaj­. Poïrednim czynnikiem sprzyjaj­cym powoÙaniu idyllicznej koncepcji P. Vellasa, byÙ ruch mÙo-dzieČy, domagaj­cej si¿ w 1968 roku reform uczelni. Splot powyČszych wydarzeÚ zapocz­tkowaÙ dyna-miczny rozwój Uniwersytetów Trzeciego Wieku. ZakÙadano bowiem, Če instytucje, oprócz stworzenia warunków wszechstronnego rozwoju seniorów, rozwi­Č­ takČe problemy poïrednie. Mianowicie ocze-kiwano, Če wprowadzenie starszego pokolenia na uczelnie osÙabi buntownicze nastroje mÙodzieČy oraz zapewni zatrudnienie kadrze profesorskiej, której liczba byÙa wyČsza, niČ potrzeby uczelni 4_.

Klasyczny model funkcjonowania Uniwersytetu Trzeciego Wieku zakÙada, Če jest to instytucja uniwersytecka o charakterze gerontologicznym, wi¿c jej powinnoïci­ s­ badania naukowe, które oscyluj­ wokóÙ problematyki staroïci i starzenia si¿, przyczyniaj­c si¿ do optymalizacji Čycia senio-rów. Przy czym, celem nie jest jedynie poprawa warunków Čycia osób b¿d­cych w póĊnej dorosÙoïci, ale przede wszystkim pomoc w ich wszechstronnemu rozwoju. Uniwersytety Trzeciego Wieku s­ 1 _{O. Czerniawska, Uniwersytet Trzeciego Wieku, 30 lata dziaÙania. Przemiany, dylematy i oczekiwania w epoce} ponowocze-snej, „Chowanna”, t. 2, 2009, s.98.

2 _{J. PóÙturzycki, Uniwersytet powszechny, „Edukacja DorosÙych”, 1994, nr 3, s.19.}

3 _{Do najistotniejszych organizacji dziaÙaj­cych na rzecz osób starszych, które poprzedziÙy powoÙanie UTW naleČ­:} Mi¿dzynarodowe Towarzystwo Gerontologiczne (IAG – International Association of Gerontology), Zwi­zek Organizacji Starszej Generacji Europy (EURAG – Fédération Européenne pour les Personnes âgées), Mi¿dzynarodowe Centrum Ge-rontologii SpoÙecznej (CIGS – Centre International de Gérontologie Sociale) oraz Europejskiego centrum BadaÚ i Zastoso-waÚ Opieki SpoÙecznej (ECSWTR – European Centres fpr Social Welfare Training of Researche). W efekcie przedstawicie-le powyČszych organizacji powoÙali w 1980 roku Mi¿dzynarodow­ Federacj¿ Towarzystw Zrzeszaj­cych Osoby Starsze (FIAPA – Fédératiom Internationale des Associations des Personnes Âgées), która byÙa aÞ liowan­ przez ONZ i Rad¿ Europy [R. Konieczna- WoĊniak, 2001, s. 39-40]. Inn­ znacz­c­ organizacj­ dziaÙaj­c­ na rzecz osób starszych jest Europe-an Federation of Older Students (EFOS), która powstaÙa w 1990 r. DziaÙEurope-ania EFOS koncentruj­ si¿ na wspierEurope-aniu badaÚ akademickich osób starszych w ramach UTW, promowanie wspólnych projektów UTW z caÙej Europy oraz wspierania i zapewnienia dost¿pu osób starszych do akademickiej edukacji, takČe bez formalnych kwaliÞ kacji. [ hĴ p://www.efos-europa.eu/history/, dost¿pne 15.11.2011]

4 _{R. Konieczna – WoĊniak, Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce. ProÞ laktyczne aspekty edukacji seniorów, PoznaÚ} 2001, s. 39-40. Zobacz takČe: O. Czerniawska, Uniwersytet Trzeciego Wieku, 30 lata...dz.cyt., s.98.

Ogrody nauk i sztuk nr 2012 (2)

cz¿ïci­ koncepcji ksztaÙcenia ustawicznego, zatem powinny szerzy° oïwiat¿ zdrowotn­, pobudza° aktywnoï° intelektualn­, Þ zyczn­ i ekspresj¿ artystyczn­, jak i dziaÙa° na rzecz ïrodowiska lokalnego5_.

Doïwiadczenia róČnorodnych form edukacji seniorów podejmowane w II poÙ XX wieku, odmien-ne systemy szkolnictwa w poszczególnych krajach, jak i róČodmien-ne warunki rozwoju spoÙeczeÚstw spowo-dowaÙy, Če idea, struktura, jak i zakres dziaÙalnoïci UTW z biegiem czasu ulegaÙy zmianom6_{. Oprócz}

modelu klasycznego opisanego powyČej pojawiÙy si¿ takČe inne.

Jerzy Halicki7, poza modelem francuskim wyszczególniÙ jeszcze inne modele. Brytyjski model

zostaÙ opracowany przez Paula LasleĴ i zakÙada charakter samopomocowy UTW, co przejawia si¿ brakiem podziaÙu na studentów i nauczycieli, jak i organizowaniem zaj¿° przez samych studentów. Rola uniwersytetu polega na stworzeniu metod pracy z osobami starszymi, a takČe zorganizowaniu sieci uniwersytetów z central­ nadzoruj­c­ ich funkcjonowanie.

Czym byÙ dla Europy Uniwersytet Trzeciego Wieku, tym w Stanach Zjednoczonych staÙ si¿

el-derhoste. Koncepcja ta zakÙada ksztaÙcenie osób starszych na wysokim poziomie poÙ­czone z

podró-Čowaniem i przygod­ (turnusy szkoleniowe – kilka dni zaj¿° dydaktycznych i wycieczka). Istotnym zaÙoČeniem tej idei byÙo ukazanie ludziom starszym nowych moČliwoïci sensownego i twórczego Čycia we wspólnocie8_.

Olga Czerniawska poza powyČszych modelami poïrednimi wyróČnia takČe wariant internetowy obowi­zuj­cy w Australii, umoČliwiaj­cy imigrantom nauk¿ j¿zyka macierzystego, oraz model pa-razawodowych kompetencji obowi­zuj­cy w Chinach. Jego zadaniem jest piel¿gnacja kultury i oby-czajów waČnych dla starszych ChiÚczyków, którzy po rewolucji kulturalnej stali si¿ jedynym poko-leniem mog­cym przekaza° utracone dziedzictwo staroČytnej kultury. Na chiÚskich Uniwersytetach Trzeciego Wieku oprócz j¿zyków obcych, informatyki, czy j¿zyka migowego, uczy si¿ takČe kaligraÞ i,

malowania, taÚca, wycinania z papierów, podstaw medycyny naturalnej itp.9

Powstawanie poïrednich modeli Uniwersytetu Trzeciego Wieku ukazuje potrzeby, jak i moČliwoïci spoÙeczeÚstw je tworz­cych. Nowe tendencje w pracy UTW ujawniaj­ si¿ takČe w specyÞ ce i tematyce prowadzonych badaniach. Pierwszym trendem wskazanym przez O. Czerniawsk­ byÙa integralnoï°. Jed-nym z dziaÙaÚ o tej tematyce byÙ projekt realizowany na Uniwersytecie w Namur w Belgii w 2004 roku, który polegaÙ na wspóÙpracy osób starszych z dzie°mi przy tworzeniu encyklopedii przysÙów. Zadaniem seniorów byÙo zebranie przysÙów b¿d­cych symbolem m­droïci spoÙeczeÚstwa. Natomiast dzieci, z uwa-gi na sprawne posÙuuwa-giwanie si¿ technikami informatycznymi przetworzyÙy i zarejestrowaÙy na pÙycie CD zebrane przez starsze pokolenie przysÙowia umoČliwiaj­c ich przekaz w spoÙeczeÚstwie informacyjnym10_.

N owe technologie w nauce jak i przekazie mi¿dzypokoleniowym i mi¿dzykulturowym to nast¿p-ny waČnast¿p-ny nurt w pracy UTW. PrzykÙadem projektu badawczego opartego na internecie jest stworzonast¿p-ny w 1995 roku Oïrodek w Ulm „European Network in Later Life”, który prowadzi za poïrednictwem sieci ksztaÙcenie na poziomie wyČszym. Przejawem podobnych d­ČeÚ s­ takČe badania zarówno mi¿-dzygeneracyjne, jak i w obr¿bie jednej generacji prowadzone za poïrednictwem internetu, jak projekt „gwiadkowie czasu” zrealizowany w 1999. PolegaÙ on na spotkaniach mÙodzieČy z seniorami w prze-strzeni internetowej, gdzie dyskutowano na temat historii Niemiec11_.

5 O. Czerniawska, Szkice z andragogiki i gerontologii, RódĊ 2007, s. 216.

6 L. Schmidt, Uniwersytet Trzeciego Wieku w Polsce. Jednoï° w róČnorodnoïci (próba diagnozy), [w:] W. Wnuk (red.), Ludzie starsi w trzecim tysi­cleciu: szanse , nadzieje, potrzeby, WrocÙaw 2002, s.132.

7 J. Halicki, Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencji. Studium historyczno – porównawcze, BiaÙystok 2000, s. 42-51. 8 TamČe.

9 _{O. Czerniawska, Uniwersytet Trzeciego Wieku, 30 lata...dz.cyt., s. 99-100} 10 _{O. Czerniawska, Szkice z andragogiki ...,dz.cyt. s. 223.}

Kolejn­ tendencj­, która uwidacznia si¿ w Uniwersytetach Trzeciego Wieku jest wolontariat, który nawi­zuje do modelu brytyjskiego. Oprócz zaj¿° i kursów prowadzonych w duČych grupach przez profesjonalistów powstaj­ w ramach UTW koÙa studyjne. S­ to maÙe grupy, które prowadz­ wolon-tariusze, dziel­cy si¿ swoj­ wiedz­ i doïwiadczeniem. Inn­ form­ wolontariatu sÙuchaczy UTW jest zaangaČowanie w pomoc na rzecz generacji, ludzi z niepeÙnosprawnoïci­, osamotnionych, dzieci itp.12

Interesuj­cym terminem pojawiaj­cym si¿ w literaturze jest „czwarta generacja”, która charakte-ryzuje seniorów b¿d­cych w najpóĊniejszym okresie staroïci, czyli osoby powyČej osiemdziesi­tego roku Čycia. W zwi­zku z czym pojawiaj­ si¿ zamysÙy powoÙania Uniwersytetu Czwartego Wieku, który skierowany ma by° do tej grupy sÙuchaczy. Dokonano zatem podziaÙu seniorów na osoby mÙod-szo-starsze i starsze-s¿dziwe. Uniwersytet skierowany do grupy osiemdziesi¿ciolatków w zaÙoČeniu ma by° uniwersytetem internetowym, domowym, umoČlwiaj­cy edukacj¿ i uczestnictwo spoÙeczne tej grupie osób, które nie s­ juČ w stanie wyjï° z domu13. Z duČym prawdopodobieÚstwem b¿dzie to

kolejny obszar aktywnoïci Uniwersytetu Trzeciego (Czwartego) Wieku.

Pojawiaj­ce si¿ „trendy” w dziaÙalnoïci Uniwersytetów ïciïle zwi­zane s­ z tematyk­ konferen-cji organizowanych przez Mi¿dzynarodowe Stowarzyszenie Uniwersytetów Trzeciego Wieku

(AIU-TA)14. I tak na przykÙad, na XI kongresie AIUTA poszukiwano mi¿dzypokoleniowych zwi­zków

ucze-nia si¿ i przekazywaucze-nia wzorców zachowaÚ, wiedzy i umiej¿tnoïci. O. Czerucze-niawska to wydarzenie utoČsamia z pojawieniem si¿ nowej tendencji badaÚ, których obszarem jest integralnoï°. Natomiast zapocz­tkowana tendencja dotycz­ca internetu poprzedzona byÙa mi¿dzy innymi kongresem w Qu-ebec, na którym zastosowano nowe technologie. Profesor J. Rosnay za poïrednictwem wideokonfe-rencji wygÙosiÙ referat pt. „Interaktywnoï° i interkreatywnoï° w cybernetycznym przekazie XX wieku”. Z in-ternetu korzystano równieČ w przygotowaniu przebiegu kongresu w Chinach w 2004 roku. Innym przykÙadem ukazuj­cym wpÙyw stowarzyszenia na rozwój UTW jest XXIII Kongres, który odbyÙ si¿

w 2006, w czasie którego poruszono kwestie Uniwersytetu Czwartego Wieku15. SÙuszne jest zatem

stwierdzenie, Če kongresy prowokuj­ do rozwaČaÚ nad kwestiami wczeïniej nieporuszanymi, które w nast¿pstwie w zasadniczy sposób wpÙywaj­ na kierunki rozwoju Uniwersytetów.

Nowe tendencje w UTW s­ nie tylko wyrazem nowych zainteresowaÚ badawczych, ale równieČ wskazuj­ na problemy i potrzeby osób starszych. Podobnie jak powstanie nowych poïrednich modeli UTW, ukazuj­ co w danym czasie jest szczególnie waČne dla czÙonków uniwersytetu. Wspomniane trendy wynikaj­ z potrzeb seniorów, a zatem s­ prób­ wskazania dróg do ich zaspokojenia.

Nie da si¿ zaprzeczy°, Če specyÞ czne potrzeby seniorów wynikaj­ z ich post¿puj­cego wieku. Staroï° cz¿sto okreïlana jest jako proces, w czasie którego nast¿puje pogorszenie si¿ sytuacji Čyciowej jednostki. Takie zaÙoČenie zgodne jest z teori­ stratyÞ kacji wedÙug wieku, w której wiek jest gÙównym czynnikiem okreïlaj­cym dost¿p czÙowieka do powszechnie poČ­danych dóbr. Zatem wraz ze sta-rzeniem si¿ jednostki zmniejsza si¿ moČliwoï° dost¿pu do tych obszarów. Wskazuje to na nierówn­

12 _{TamČe, s. 228.}

13 _{O. Czerniawska, Uniwersytet Trzeciego Wieku, 30 lat...dz.cyt, s. 106.}

14 _{Association Internationale des Universités du Troisième Âge powstaÙo w 1975 roku w celu zapewnia koordynacji} i wspóÙpracy rozrastaj­cej si¿ sieci UTW. Pierwszym przewodnicz­cym zostaÙ Pierre Vellas. Na pocz­tki istnienia organi-zacja skoncentrowaÙa si¿ na szerzeniu idei UTW wïród jednostek akademickich. GÙówny cel dziaÙalnoïci skupiaÙ si¿ na zapewnieniu wspóÙpracy mi¿dzy UTW na ïwiecie oraz podobnymi instytucjami dla seniorów proponuj­cych ksztaÙce-nie na poziomie uniwersyteckim, jak i z instytucjami gerontologicznymi. ObecksztaÙce-nie stowarzyszeksztaÙce-nie AIUTA wydaje listy informacyjne i Ù­cznoïciowe dla wszystkich stowarzyszonych czÙonków, organizuje kongresy, seminaria, warsztaty, wy-mian¿ kadry naukowej i uczestników. AIUTA jest uznawana za eksperta w zakresie gerontologii przez takie organizacje mi¿dzynarodowe jak: UNESCO, ONZ, gwiatowa Organizacja Zdrowia, Rad¿ Europy.

redystrybucj¿ dóbr spoÙecznie poČ­danych. Osoby b¿d­ce w póĊnej dorosÙoïci trac­ swoj­ pozycj¿ spoÙeczn­ na skutek zaprzestania aktywnoïci zawodowej, zmniejszenia si¿ wielkoïci dochodów, za-w¿Čenia si¿ sieci kontaktów nieformalnych16. Taki stan rzeczy zwi¿ksza prawdopodobieÚstwo

margi-nalizacji, a nawet wykluczenia spoÙecznego osób starszych.

Poj¿cie marginalizacji, jak i wykluczenia spoÙecznego nie jest jednoznaczne i moČe by° w róČny sposób deÞ niowane. M. Parchomiuk uwaČa, Če wykluczenie spoÙeczne, czyli ekskluzja jest bardziej zaawansowan­ form­ marginalizacji. Zjawisko to moČna ujmowa° jako proces, czyli dynamicznie lub jako sytuacj¿, a wi¿c statycznie. Zatem marginalizacja to proces peÙnego odci¿cia lub cz¿ïciowego ograniczenia dost¿pu do rozmaitych systemów (spoÙecznych, gospodarczych, kulturowych i politycz-nych), które pomagaj­ osobie w integracji spoÙecznej. Wykluczenie moČna równieČ traktowa° jako szeroki zakres deprywacji uniemoČliwiaj­cy jednostkom, czy teČ grupom peÙne uczestnictwo w Čyciu spoÙecznym, jak i korzystanie z publicznych i prywatnych usÙug, czego rezultatem jest fakt, Če jednost-ki i spoÙeczeÚstwo przez nie tworzone staj­ si¿ nierówne, spoÙecznie zróČnicowane i spolaryzowane17_.

Komisja Unii Europejskiej za wykluczenie spoÙeczne uznaje proces, którego skutkiem jest ze-pchni¿cie na margines spoÙeczeÚstwa pewnych jednostek, które ze wzgl¿du na brak podstawowych kwaliÞ kacji i moČliwoïci uczestnictwa w ksztaÙceniu nie s­ dopuszczane do peÙnego uczestnictwa w Čyciu spoÙecznym. Osoby zmarginalizowane maj­ równieČ ograniczony dost¿p do decyzyjnych oïrodków wÙadzy, przez co odczuwaj­ bezsilnoï° i brak moČliwoïci wpÙywu na decyzje, które bezpo-ïrednio oddziaÙywaj­ na ich Čycie18. Zatem moČna mówi° o wykluczeniu:

• spoÙecznym o charakterze strukturalnym – zwi­zanym z miejscem zamieszkania, niskim

wyksztaÙceniem;

• Þ zycznym – zwi­zanym z niepeÙnosprawnoïci­ lub wiekiem;

• normatywnym – zwi­zanym z samotnoïci­, konß iktami z prawem czy uzaleČnieniem19_.

W zwi­zku z faktem, iČ powyČsze rozwaČania dotycz­ osób starszych, wykluczenie spoÙeczne o charakterze strukturalnym, które zwi­zane jest z niskim wyksztaÙceniem, b¿dzie okreïlane jako wy-kluczenie intelektualne, wywy-kluczenie Þ zyczne jako biologiczne, natomiast normatywne, jako psycho-Þ zyczne.

Reasumuj­c, wykluczenie spoÙeczne w wi¿kszoïci deÞ nicji okreïlane jest jako niemoČnoï° uczest-niczenia w istotnych obszarach Čycia spoÙecznego, gospodarczego, kulturalnego, czy politycznego. Przy czym, brak uczestnictwa we wspomnianych obszarach nie wynika z wyboru jednostki, lecz prze-szkód jakie ona napotyka20_.

Analizuj­c dziaÙania UTW maj­ce na celu przeciwdziaÙanie marginalizacji naleČy uwzgl¿dni° te, które bezpoïrednio oddziaÙywaj­ na seniora oraz te, które wywieraj­ wpÙyw na spoÙeczeÚstwo. Taki sposób spojrzenia moČna uzasadni° tym, Če przede wszystkim UTW powinno oddziaÙywa° na osoby starsze, w taki sposób, aby zwi¿ksza° ich moČliwoïci przezwyci¿Čenia barier uniemoČliwiaj­cych im uczestnictwo w spoÙeczeÚstwie. Natomiast, oddziaÙywania na spoÙeczeÚstwo powinny doprowadzi°

16 _{Z, Szweda- Lewandowska, Zapotrzebowanie na instytucjonalne formy pomocy osobom starszym w perspektywie} dwu-dziestu pi¿ciu lat w ïwietle aktualnych determinant w mikro- i makroskali.[w:] J. Kowalewski (red.), Przestrzenne zróČnicowanie starzenia si¿ ludnoïci Polskiej. Przyczyny, etapy, nast¿pstwa, RódĊ 2011, s. 169-179.

17 M. Parchomiuk, NiepeÙnosprawni- spoÙecznie wykluczeni?, „NiepeÙnosprawnoï° i Rehabilitacja”, nr 4, 2006, s. 4. 18 S. Golinowska, P. Broda –Wysocki, Kategoria ubóstwa i wykluczenia spoÙecznego. Przegl­d uj¿°, [w:] S. Golinowska, E. Tarkowska, I. TopiÚska (red.), Ubóstwo i wykluczenie spoÙeczne. Badania. Metody. Wyniki, Warszawa 2005, s. 47.

19 M. Rek, W. WoĊniak, Wyrównywanie szans? Reforma polskiego systemu edukacji a realizacja idei inkluzji spoÙecznej, [w:] J. Grotowska-Leder, K. Faliszek (red.), Ekskluzja i inkluzja spoÙeczna. Diagnoza- uwarunkowania- kierunki dziaÙaÚ, ToruÚ 2005, s. 141.

do peÙnego zaakceptowania tej grupy osób przez zmian¿ wizerunku osoby starszej, jak i zwrócenie uwagi na ich problemy.

Badania na temat dziaÙaÚ UTW dotycz­ce przeciwdziaÙania marginalizacji osób starszych prowa-dziÙa Beata Zi¿biÚska. Autorka rol¿ uniwersytetu w przeciwdziaÙaniu wykluczeniu seniorów upatruje przede wszystkim w róČnego rodzaju formach ich aktywizacji, do których zaliczyÙa aktywizacj¿ spo-Ùeczn­, Þ zyczn­ oraz intelektualn­. B. Zi¿biÚska skupia si¿ przede wszystkim na dziaÙaniach UTW skierowanych na jednostk¿, które maj­ wyksztaÙci° umiej¿tnoï° radzenia sobie z przeszkodami unie-moČliwiaj­cymi peÙne uczestnictwo spoÙeczne. ZbliČone badania prowadziÙa takČe Renata Konieczna – WoĊniak21, która skupiÙa si¿ przede wszystkim na proÞ laktycznym aspekcie edukacji seniorów. W

obu przypadkach badaniom poddano te same obszary aktywizacji studentów przez UTW, co zapew-ne wynika z deÞ nicji Uniwersytetu Trzeciego Wieku.

Aktywizacja spoÙeczna sÙuchaczy UTW odbywa si¿ mi¿dzy innymi poprzez dziaÙalnoï° sekcji lub zespoÙów pomocy koleČeÚskiej. Celem ich funkcjonowania jest utrzymanie wi¿zi z byÙymi studentami UTW, które ze wzgl¿dów zdrowotnych nie mog­ juČ uczestniczy° w zaj¿ciach. DziaÙalnoï° ich polega na udzielania wsparcia psychicznego, jak i materialnego w sytuacjach kryzysowych. MoČna zatem wysun­° wniosek, Če uczestnictwo w UTW pozwala rozwin­° sie° kontaktów nieformalnych, na któ-re jednostka moČe liczy° w sytuacjach trudnych. Aktywnoï° spoÙeczna seniorów wyraČa si¿ równieČ przez prac¿ w samorz­dzie uniwersytetu. CzÙonkowie samorz­du zajmuj­ si¿ przede wszystkim zadaniami statutowymi, ale i realizuj­ inne czynnoïci wynikaj­ce z organizacji róČnego rodzaju im-prez okolicznoïciowych. Coraz cz¿ïciej praktykowan­ form­ aktywnoïci jest dziaÙalnoï° seniorów na rzecz ïrodowiska lokalnego, cz¿sto we wspóÙpracy z innymi organizacjami. Charakter tych dziaÙaÚ wynika ze specyÞ ki ïrodowiska lokalnego, zatem trudne jest wskazanie na konkretne obszary od-dziaÙywaÚ. Uniwersytet Trzeciego Wieku jest równieČ miejscem, które umoČliwia realizacj¿ nowych ról spoÙecznych, takich jak wolontariat. Dzi¿ki uczestnictwu w uniwersytecie prawie co dziesi­ty sÙu-chacz zostaÙ wolontariuszem. Jednak badania ukazuj­, Če UTW aktywizuje seniorów przede wszyst-kim w ramach wÙasnych dziaÙaÚ, takich jak praca w samorz­dzie, udziaÙ w sekcjach koleČeÚskich, uczestnictwo w rozmaitych akcjach organizowanych przez UTW, przede wszystkim w ïrodowisku lokalnym. Uniwersytety Trzeciego Wieku raczej nie pomagaj­ w poszukiwaniu nowych ról w innych organizacjach22_.

Podobne wyniki badaÚ w zakresie aktywizacji spoÙecznej uzyskaÙa R. Konieczna- WoĊniak, przy czym byÙy one rozszerzone o kwestie upowszechnianie idei Uniwersytetu Trzeciego Wieku w najbliČ-szym ïrodowisku. Z jej badaÚ wynika, Če 74% sÙuchaczek i 64 % sÙuchaczy deklarowaÙo, Če wprowa-dzili do UTW nowych uczestników – cz¿sto byli to czÙonkowie ich rodzin. Autorka zwróciÙa uwag¿ takČe na inne zjawisko, charakterystyczne dla UTW, a mianowicie nawi­zywanie nowych kontaktów towarzyskich przez seniorów. Ponad 90% seniorów przyznaÙo, Če uczestnictwo w zaj¿ciach UTW umoČliwiÙo im nawi­zanie nowych relacji towarzyskich23_{. Ten aspekt jest istotny w odniesieniu do}

wspomnianych juČ sieci kontaktów.

ProÞ laktyka gerontologiczna rozumiana jest jako szeroki zakres oddziaÙywaÚ maj­cych przeciw-dziaÙa° negatywnym skutkom starzenia si¿ czÙowieka. Jednym z jej aspektów jest aktywizacja intelek-tualna seniorów. W Uniwersytecie Trzeciego Wieku aktywizacja ta odbywa si¿ przez wykÙady, sekcje, seminaria i koÙa zainteresowaÚ oraz rozmaite kursy. Podstawow­ form­ dziaÙalnoïci w tym

obsza-21 R. Konieczna- WoĊniak ,dz.cyt, s. 98-102.

22 B. Zi¿biÚska, Uniwersytet Trzeciego Wieku jako instytucje przeciwdziaÙaj­ce marginalizacji osób starszych, Katowice 2010, s. 259-267.

rze s­ wykÙady, przewaČnie o tematyce dotycz­cej ochrony zdrowia i medycyny zwi­zanej z cho-robami wieku starszego. Jest to najpopularniejsza forma aktywnoïci, gdyČ 94,1% badanych uznaÙo j­ za najch¿tniej ucz¿szczan­ form­ zaj¿° w UTW. Wysoki wyniki dotycz­cej tej kwestii otrzymaÙa w swoich badaniach R. Konieczna-WoĊniak – 86% uznaÙo wykÙady za ulubione zaj¿cia. Sekcje, semi-naria i koÙa zainteresowaÚ sÙuČ­ pogÙ¿bianiu wiedzy z danego obszaru, cz¿sto wzbogacone s­ wÙasn­ twórczoïci­, która to w wieku póĊnej dorosÙoïci jest sposobem dalszego rozwoju jednostki. Proces twórczy umoČliwia postrzeganie rzeczywistoïci mniej fragmentarycznie. Sprz¿Čony jest on ïciïle z proces poznawania (uczenia si¿). Z przeprowadzonych przez B. Zi¿biÚsk­ badaÚ wynika, Če do zaj¿° najbardziej rozbudzaj­cych proces twórczy naleČ­: sekcje, zespoÙy, koÙa literackie, Čywego sÙo-wa, muzyczne, plastyczne, malarskie, warsztaty samorealizacji, sceniczne, r¿kodzieÙa artystycznego, ogrodniczo-kwiaciarskie, kronikarskie, redakcyjne, robót r¿cznych i fotograÞ czne. UTW umoČliwia równieČ rozwħ anie kompetencji niezb¿dnych w spoÙeczeÚstwie informacyjnym, takich jak obsÙuga komputera, korzystanie z internetu czy nauk¿ j¿zyków obcych. Z czterdziestu pi¿ciu badanych przez ni­ uniwersytetów tylko pi¿° nie prowadziÙo takich zaj¿°. Najwi¿ksza liczba osób korzystaÙa z lekto-ratów j¿zyka obcego – 26,2 % seniorów wskazaÙo, Če to jest najch¿tniej ucz¿szczana przez nich forma

zaj¿°. Ponadto, 83% respondentów uznaÙo znajomoï° j¿zyka obcego za przydatn­24_{. Podobne wyniki}

uzyskaÙa R. Konieczna-Zi¿biÚska.

Uniwersytety Trzeciego Wieku staraj­ si¿ przeÙama° nieufnoï° osób starszych wobec nowych technologii. Termin e-inkluzja (e-Inclusion)25 oznacza dziaÙania maj­ce na celu przeciwdziaÙanie

anal-fabetyzmowi cyfrowemu oraz wÙ­czenie najstarszych obywateli Europy w spoÙecznoï° digitariatu. W zwi­zku z powyČszym oferta UTW zawiera m. in.: kursy obsÙugi komputera, poruszania si¿ w sie-ci, korzystania z poczty elektronicznej. Zaj¿cia te maj­ na celu oswajanie uczestników z technologiami teleinformatycznymi. Skupiaj­ si¿ na wykorzystywaniu ich dla potrzeb funkcjonowania seniorów

w Čyciu codziennym26. Przy czym, zaj¿cia komputerowe w poszczególnych UTW spotykaj­ si¿ z

róČ-nym odbiorem ze strony uczestników. Niemniej, z badaÚ wynika, Če sÙuchacze generalnie uwaČaj­ kompetencje zwi­zane z obsÙug­ urz­dzeÚ informatycznych za istotne. Seniorzy za uČyteczne uznali umiej¿tnoïci korzystania z komputera (74%) oraz internetu (71%). Jak zwraca uwag¿ autorka, istot-noï° umiej¿tnoïci niezb¿dnych w spoÙeczeÚstwie informacyjnych dostrzegaj­ przede wszystkim oso-by z najmÙodszej kategorii wiekowej, posiadaj­ce wyČsze wyksztaÙcenie, mieszkaj­ce z dzie°mi27_.

R. Konieczna-WoĊniak w badaniach podj¿Ùa równieČ kwestie ksztaÙcenia ustawicznego oraz ba-daÚ naukowych prowadzonych przez UTW, które równieČ moČna uzna° za form¿ aktywnoï° inte-lektualn­. Pozwalaj­ one wnioskowa°, Če edukacyjne zainteresowania seniorów w duČej mierze s­ re-zultatem ich wczeïniejszych doïwiadczeÚ edukacyjnych. Generalnie Uniwersytety Trzeciego Wieku zaspokajaj­ potrzeby poznawcze uczestników (w stopniu: wysokim 36%, bardzo wysokim 27%, ïred-nim 29%, maÙym 5%, Čadnym 1%). WedÙug autorki taki rozkÙad odpowiedzi moČna uzasadni° tym, Če cz¿ï° sÙuchaczy zaangaČowana jest równoczeïnie w edukacj¿ poza uniwersytetem i w ten sposób uzupeÙnia swoje potrzeby edukacyjne. Wyniki wskazuj­, Če na zaspokojenie potrzeb poznawczych maj­ wpÙyw, cho° nie decyduj­cy, takie czynniki jak: pÙe°, poziom wyksztaÙcenia i czas przynaleČnoïci do UTW28_.

24 TamČe, 267-276.

25 Z. Szarota, PrzestrzeÚ edukacyjna Uniwersytetu Trzeciego Wieku, dost¿pne w Internecie: hĴ p://www.e-mentor.edu. pl/artykul/index/numer/25/id/559, dane z dnia: 12.04.2011, internetowe wydanie czasopisma „e-mentor”, nr 3, 2008.

26 TamČe.

27 B. Zi¿biÚska, dz.cyt, s. 274-276. 28 R. Konieczna-WoĊniak ,dz.cyt., s.107-113.

Istotny aspektem w kwestii pobudzania intelektualnego seniorów jest dziaÙalnoï° naukowo-ba-dawcza UTW. Kwesti¿ t¿ moČna rozpatrywa° trójaspektowo: jako prowadzenie badaÚ naukowych przez samych sÙuchaczy, jako zaangaČowanie sÙuchaczy w badania prowadzone przez kadr¿ nauko-w­ dotycz­ce proÞ laktyki gerontologicznej; jako upowszechnianie wyników badaÚ z obszaru geron-tologii w UTW i poza. Z badaÚ wynika, Če dominuje druga forma zaangaČowania, czyli sÙuchacze bio-r­ udziaÙ w badaniach prowadzonych przez naukowców. Niemniej, w uniwersytecie prowadzone s­ takČe badania przez samych uczestników w ramach seminariów – 9% deklarowaÙo bezpoïrednie za-angaČowanie w badania. MoČna zatem wysun­° postulat rozszerzenia proÞ lu naukowego UTW an-gaČuj­c wi¿ksz­ liczb¿ seniorów w badania naukowe, z naciskiem na samodzielne ich prowadzenie. Jest to istotne pole dziaÙalnoïci UTW, które ïwiadczy o randze i naukowym autorytecie instytucji29_.

DziaÙania proÞ laktyczne zalecaj­ wczesne rozpocz¿cie aktywnoïci ruchowej, która u osób star-szych wpÙywa korzystnie na ogólne samopoczucie, poprawia zdrowie Þ zyczne i psychiczne, jak i wspomaga prewencj¿ okreïlonych stanów i chorób. Inn­ korzyïci­ wynikaj­c­ z aktywnoïci Þ -zycznej jest zmiana stereotypu czÙowieka starszego, jako niedoÙ¿Čnego oraz zachowanie niezaleČne-go trybu Čycia30. Z badaÚ B. Zi¿biÚskiej wynika, Če najcz¿ïciej proponowan­ form­ zaj¿° ruchowych

jest róČnego rodzaju gimnastyka i turystyka. Seniorzy s­ osobami aktywnymi ruchowo – 87% z nich uprawia jakiï rodzaj aktywnoïci ruchowej, przy czym 71% badanych uprawia aktywnoï° w ramach uczestnictwa w UTW. 72% seniorów przyznaÙo, Če aktywnoï° Þ zyczna zdecydowanie poprawia ich samopoczucie, 24% stwierdziÙo, Če raczej poprawia, a 3% badanych stwierdziÙo, Če nie wie czy ruch

wpÙywa na ich samopoczucie31. Jednak, prawie 30% respondentów nie korzysta z zaj¿° ruchowych

proponowanych przez Uniwersytet. Wyniki badaÚ ïwiadcz­ o korzystnym wpÙywie °wiczeÚ na Čycie seniorów, zatem aktywizacja w tym obszarze wydaje si¿ by° istotna z punktu widzenia dziaÙalnoïci UTW32_.

Jednoczesna aktywizacja seniorów w powyČszych obszarach wydaje si¿ by° tym istotniejsza, gdyČ tylko w ten sposób moČna kompleksowo oddziaÙywa° na jednostk¿, maksymalnie zwi¿kszaj­c jej umiej¿tnoïci i moČliwoïci radzenia sobie z sytuacjami trudnymi. Poszczególne aktywnoïci nie na-leČy ujmowa° osobno, lecz caÙoïciowo, gdyČ jedynie tak moČna przeciwdziaÙa° marginalizacji wyni-kaj­cej z róČnych obszarów funkcjonowania jednostki.

NaleČy jeszcze raz podkreïli°, Če przeciwdziaÙanie marginalizacji nie obejmuje jedynie dziaÙaÚ ukierunkowanych na jednostk¿, ale takČe na spoÙeczeÚstwo. Niepokoj­cy jest fakt, Če w przytoczo-nych badaniach kwestia odziaÙywaÚ UTW na spoÙeczeÚstwo nie zostaÙa dostatecznie opracowana. B. Zi¿biÚska w pewien sposób staraÙa si¿ w swojej pracy uj­° ten aspekt, analizuj­c zmiany zachodz­ce w relacji seniora z jego rodzin­ i najbliČszym otoczeniem. Niemniej, badano jedynie seniorów, a wi¿c wyniki dotycz­ce spoÙeczeÚstwa opieraÙy si¿ na subiektywnej ocenie uczestników UTW, a nie

wypÙy-29 TamČe, 113-119.

30 G. D­browska, A. Skrzek, Kultura Þ zyczna ludzi starych, [w:] W. Wnuk, Ludzie starzy w trzecim tysi­cleciu. Szanse. Nadzieje. Potrzeby, WrocÙaw 2002,s. 35-37.

31 W badaniach R. Koniecznej-WoĊniak poddano analizie subiektywn­ ocen¿ kondycji Þ zycznej przez seniorów. Ponad poÙowa badanych (51,5%) oceniÙa swój stan zdrowia jako dobry, 41,9% uznaÙo go jako ïredni, a jedynie 4,2% okreïliÙa go jako zÙy. Porównuj­c te dane z wynikami Zbigniewa WoĊniaka, który prowadziÙ badania nad najstarszymi mieszkaÚcami Poznania, wyniki sprawnoïci Þ zycznej uczestników UTW wypadaj­ zaskakuj­co dobrze. W jego baniach respondenci swoj­ kondycj¿ Þ zyczn­ ocenili jako dobr­ w 34,4%, dostateczn­ w 25,5%, a jako zÙ­ 40,2% (R. Konieczna--WoĊmniak, dz. cyt., s. 100-102). PowyČsze wyniki badaÚ mog­ mie° dwa wyjaïnienia. Po pierwsze, rozbieČnoï° w su-biektywnej ocenie stanu Þ zycznego przez seniorów moČe wynika° z tego, Če do UTW ucz¿szczaj­ przede wszystkim osoby sprawne lub z niewielkimi niepeÙnosprawnoïciami. Drugim wyjaïnieniem moČe by° fakt, Če lepsza ocena subiek-tywna czÙonków UTW jest wynikiem aktywizacji ruchowej organizowanej w ramach Uniwersytetu.

waÙy bezpoïrednio od spoÙeczeÚstwa (czÙonków rodzin, s­siadów itp.), a wi¿c nie moČna ich uzna° za reprezentatywne.

OdwoÙuj­c si¿ do przywoÙanych wczeïniej obszarów wykluczenia (intelektualne, biologiczne i psychoÞ zyczne) moČna ukaza°, jak poszczególne dziaÙania Uniwersytetu Trzeciego Wieku przeciw-dziaÙaj­ temu negatywnemu zjawisku.

Tabela 1. Rola uniwersytetu Trzeciego Wieku w przeciwdziaÙaniu skutkom wykluczenia spoÙecznego

OBSZARY WYKLUCZENIA SPORECZNEGO

Wykluczenie intelektualnie Wykluczenie biologiczne Wykluczenie psychoÞ zyczne DziaÙania UTW AKTYWIZACJA INTELEKTUALNA: -zdobycie wyksztaÙcenia; -Szacunek i prestiČ spoÙeczny; -Wykorzystanie twórczego potencjaÙu seniorów AKTYWIZACJA RUCHOWA: -zaj¿cia Þ zyczne; -wycieczki; -wykÙady prozdrowotne AKTYWIZACJA SPORECZNA: -wolontariat; -poszerzanie sieci kontaktów; -UTW jako miejsce zaspokojenia indywidualnych potrzeb (teoria kompensacji) Nowe tendencje w badaniach i pracy UTW

Nowe technologie Uniwersytet Czwartego Wieku

Integralnoï° Wolontariat

Modele pracy z seniorami

Model francuski Model amerykaÚski Model brytyjski

ƒródÙo: opracowanie wÙasne.

Wykluczenie spoÙeczne o charakterze strukturalnym zwi­zane jest mi¿dzy innymi z miejscem zamieszkania lub niskim wyksztaÙceniem. O ile na pierwsz­ ze zmiennych UTW nie maj­ bezpoïred-niego wpÙywu, to wyksztaÙcenie jest tym obszarem, gdzie ich rola jest znacz­ca. Uniwersytety Trze-ciego Wieku s­ przede wszystkim miejscem rozwoju intelektualnego seniorów. UmoČliwiaj­ dost¿p do ksztaÙcenia równieČ tym jednostk­, które we wczeïniejszych etapach Čycia nie miaÙy takiej okazji. Instytucja ta przez organizowane zaj¿° wyposaČa uczestników w kompetencje niezb¿dne w nowej rzeczywistoïci informatycznej, jak i pozwala na wykorzystanie twórczego potencjaÙu uczestników. Ponadto, fakt przynaleČnoïci do instytucji uniwersyteckiej i rozszerzanie swoich zasobów intelektu-alnych jest ĊródÙem gratyÞ kacji, w postaci szacunku i prestiČu spoÙecznego. Potwierdzeniem dziaÙaÚ przeciwdziaÙaj­cych wykluczeniu intelektualnym jest tendencja dotycz­ca rozwoju nowych techno-logii na uniwersytecie. Wszystkie modele UTW w swojej dziaÙalnoïci oddziaÙuj­ na wszystkie trzy formy aktywizacji, przy czym moČna zauwaČy°, Če poszczególne modele kÙad­ wi¿kszy nacisk na

okreïlon­ aktywizacj¿, która niejako wynika z charakteru danego modelu. Francuski model UTW w swojej dziaÙalnoïci akcentuje aspekt naukowy instytucji, w zwi­zku z czym mieïci si¿ w obszarze przeciwdziaÙania marginalizacji intelektualnej.

Przedsi¿wzi¿ciem b¿d­cym odpowiedzi­ na marginalizacj¿ o charakterze biologicznym (wy-nikaj­ca z niepeÙnosprawnoïci lub wieku) jest przede wszystkim aktywizacja ruchowa osób star-szych. Aktywnoïci te maj­ na celu utrzymanie seniorów w moČliwie najlepszej kondycji Þ zycznej, pozwalaj­cej na peÙn­ sprawnoï°, co pozwala na odroczenie w czasie widma niepeÙnosprawnoïci. Zainteresowanie UTW „czwartym wiekiem” odzwierciedla jego gotowoï° wsparcia równieČ tych jednostek, których stan zdrowia nie pozwala na Þ zyczne uczestnictwo w zaj¿ciach. Niesprawnoï° Þ zyczna nie b¿dzie juČ zatem determinantem warunkuj­cym wykluczenie spoÙeczne jednostki. Model amerykaÚski pracy z seniorami, który charakteryzuje si¿ podróČowaniem i aktywizacj­ seniorów przez przygod¿ poïrednio akcentuje równieČ aspekt Þ zyczny starzenia si¿ i zwraca uwag¿ na utrzymanie jak najlepszej kondycji przez uczestników oraz promuje zdrowy styl Čycia.

Wykluczenie psychoÞ zyczne zwi­zane jest z doïwiadczaniem samotnoïci, która jest cz¿sto od-czuwana przez osoby starsze. DziaÙaniami uniwersytetu niweluj­cymi poczucie osamotnienia jest ak-tywizacja spoÙeczna. ZaangaČowanie w wolontariat, prac¿ na rzecz placówki lub spoÙecznoïci pozwa-la rozwin­° sie° kontaktów nieformalnych, w postaci nowych repozwa-lacji towarzyskich. Ponadto, zgodnie z teori­ kompensacji Uniwersytet Trzeciego Wieku stanowi miejsce zaspokajania indywidualnych potrzeb seniorów. Tendencje w dziaÙalnoïci UTW dotycz­ce integralnoïci oraz wolontariatu równieČ s­ dowodem na przeciwdziaÙanie marginalizacji wynikaj­cej z poczucia osamotnienia. NaleČy zwró-ci° uwag¿, Če wolontariat, samopomoc oraz samoksztaÙcenie to cechy charakterystyczne dla modelu brytyjskiego.

Niezaprzeczalnie Uniwersytet Trzeciego Wieku znacz­co wpÙywa na jakoï° Čycia swoich uczest-ników. Aktywizuje ich zarówno intelektualnie, spoÙecznie i ruchowo wpÙywaj­c na ich moČliwoïci radzenia sobie w sytuacjach trudnych, a tym samym minimalizuj­c niebezpieczeÚstwo marginalizacji spoÙecznej. Niemniej jednak instytucje tego typu chc­c lepiej przeciwdziaÙa° temu zjawisku musz­ w wi¿kszym stopniu oddziaÙywa° na spoÙeczeÚstwo, zmieniaj­c wizerunek osoby starszej. Efekt ten moČna osi­gn­° przez organizacj¿ konferencji, publikacje naukowe i popularnonaukowe, wolontariat, czy wspóÙprac¿ z ïrodowiskiem lokalnym.

NaleČy takČe pami¿ta°, Če do UTW ucz¿szczaj­ przede wszystkim osoby sprawne Þ zyczne, posia-daj­ce ïrednie i wyČsze wyksztaÙcenie, czyli elita intelektualna starszej generacji. DziaÙania powinny skupi° si¿ na sposobach dotarcia do reszty polskich seniorów, gdyČ tylko w ten sposób moČna mówi° o rzeczywistym przeciwdziaÙaniu marginalizacji wïród osób starszych. Jednym z rozwi­zaÚ jest two-rzenie Uniwersytetów Trzeciego Wieku w maÙych miejscowoïciach i na wsi, z zachowaniem moČliwe wysokich standardów ksztaÙcenia.

WaČnym aspektem w dziaÙaniach UTW powinna by° wspóÙpraca mi¿dzypokoleniowa. Nie chodzi tu jedynie o dziaÙania wynikaj­ce z realizacji projektów zwi­zanych z tym tematem, cho° s­ one bardzo waČne, ale o naturaln­ kooperacj¿ pokoleÚ, która realizowana jest w ramach UTW. Taka partycypacja idei dialogu mi¿dzypokoleniowego, nie jako wydarzenia incydentalnego, ale staÙy ele-ment pracy uniwersytetu sprawi, Če dialog mi¿dzygeneracyjny rzeczywiïcie b¿dzie miaÙ miejsce. WpÙynie to na zmian¿ wizerunku osób starszych, jak i mÙodzieČy oraz nie dopuïci do zamykania si¿ seniorów we wÙasnym gronie (automarginalizacji), daj­c tym samym moČliwoï° jeszcze wi¿kszego ich rozwoju.

Bibliografia

Czerniawska O., Szkice z andragogiki i gerontologii, RódĊ 2007.

Czerniawska O., Uniwersytet Trzeciego Wieku, 30 lata dziaÙania. Przemiany, dylematy i oczekiwania w epoce ponowoczesnej, „Chowanna” 2009, t. 2.

D­browska G., Skrzek A., Kultura Þ zyczna ludzi starych, [w:] Wnuk W. (red.), Ludzie starzy w trzecim tysi­cleciu: szanse, nadzieje, potrzeby, WrocÙaw 2002.

Golinowska S., Broda –Wysocki P., Kategoria ubóstwa i wykluczenia spoÙecznego. Przegl­d uj¿°, [w:] Golinowska S. , Tarkow-ska E., TopiÚTarkow-ska I. (red.), Ubóstwo i wykluczenie spoÙeczne. Badania. Metody, Wyniki, Warszawa 2005.

Golinowska S., Tarkowska E., TopiÚska I. (red.), Ubóstwo i wykluczenie spoÙeczne. Badania. Metody. Wyniki, Warszawa 2005. Grotowska-Leder J, Faliszek K. (red.), Ekskluzja i inkluzja spoÙeczna. Diagnoza- uwarunkowania- kierunki dziaÙaÚ, ToruÚ 2005. Halicki J., Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencji. Studium historyczno – porównawcze, BiaÙystok 2000.

Konieczna–WoĊniak R., Uniwersytety Trzeciego Wieku w Polsce. ProÞ laktyczne aspekty edukacji seniorów, PoznaÚ 2001. Kowalewski J. (red.), Przestrzenne zróČnicowanie starzenia si¿ ludnoïci Polskiej. Przyczyny, etapy, nast¿pstwa, RódĊ 2011. Panek T., Ubóstwo, wykluczenie spoÙeczne i nierównoïci. Teoria i praktyka pomiaru, Warszawa 2011.

Parchomiuk M., NiepeÙnosprawni- spoÙecznie wykluczeni?, „NiepeÙnosprawnoï° i Rehabilitacja” 2006, nr 4. PóÙturzycki J., Uniwersytet powszechny, „Edukacja DorosÙych” 1994, nr 3.

Rek M., WoĊniak W., Wyrównywanie szans? Reforma polskiego systemu edukacji a realizacja idei inkluzji spoÙecznej, [w:] Grotow-ska-Leder J., Faliszek K. (red.), Ekskluzja i inkluzja spoÙeczna. Diagnoza- uwarunkowania- kierunki dziaÙaÚ, ToruÚ 2005. Schmidt L., Uniwersytet Trzeciego Wieku w Polsce. Jednoï° w róČnorodnoïci (próba diagnozy), [w:] Wnuk W. (red.), Ludzie starsi

w trzecim tysi­cleciu: szanse, nadzieje, potrzeby, WrocÙaw 2002.

Szweda-Lewandowska Z., Zapotrzebowanie na instytucjonalne formy pomocy osobom starszym w perspektywie dwudziestu pi¿-ciu lat w ïwietle aktualnych determinant w mikro- i makroskali, [w:] Kowalewski J. (red.), Przestrzenne zróČnicowanie starzenia si¿ ludnoïci Polskiej. Przyczyny, etapy, nast¿pstwa, RódĊ 2011.

Wnuk W. (red.), Ludzie starsi w trzecim tysi­cleciu: szanse, nadzieje, potrzeby, WrocÙaw 2002.

Zi¿biÚska B., Uniwersytety Trzeciego Wieku jako instytucje przeciwdziaÙaj­ce marginalizacji osób starszych, Katowice 2010. N_etografia

hĴ p://www.efos-europa.eu/history/, 15.11.2011.

Szarota Z., PrzestrzeÚ edukacyjna Uniwersytetu Trzeciego Wieku, hĴ p://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/25/ id/559, 12.04.2011, internetowe wydanie czasopisma „e-mentor” 2008, nr 3.

Str_eszczenie

ArtykuÙ przedstawia rol¿ Uniwersytetu Trzeciego Wieku w przeciwdziaÙaniu skutkom margi-nalizacji osób znajduj­cych si¿ w póĊnej dorosÙoïci. Zaprezentowano takČe zarys historyczny UTW i dokonano charakterystyki poszczególnych modeli tej instytucji. Przedstawiono równieČ tenden-cje pojawiaj­ce si¿ w badaniach prowadzonych przez uczestników UTW i wykazano ich zwi­zek z dziaÙaniami prowadzonymi w kwestii wÙ­czenia ludzi starszych w nurt Čycia spoÙecznego.

SÙowa kluczowe: Uniwersytet Trzeciego Wieku, wykluczenie spoÙeczne, marginalizacja,

se-niorzy, ksztaÙcenie ustawiczne

Univ_{ersity of the Third Age as an Institution Preventing Marginalization} of th_{e Elderly}

S_ummary

The article presents the role of the Third Age University in counteracting the eě ects of mar-ginalization of the elderly. The history of the University of Third Age was presented and also diě erent models of this institution was characterized. The paper presents new trends in research conducted by participants of UTA and shown their relation with marginalization.

Ke_{y words:} University of Third Age, social exclusion, marginalization, seniors, Life Long