Jasiński, Grzegorz
Statystyka językowa powiatu
mrągowskiego za lata 1824-1840
Komunikaty Mazursko-Warmińskie 3, 423-431
2009
W opublikowanym przeze mnie w „Komunikatach Mazursko-Warmińskich” tekście
źró-dłowym prezentującym statystyki językowe na Mazurach z pierwszej połowy XIX w.1 zabrakło
powiatu mrągowskiego. O ile dane z dokumentów przechowywanych w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz (Berlin-Dahlem) dotyczące powiatów rejencji gąbińskiej obejmowały miasta, majątki szlacheckie i wsie królewskie na terenach poszczególnych parafii, to w przypadku odnalezionej tam przeze mnie statystyki powiatu mrągowskiego nie wyodrębniono w niej obsza-rów parafii, lecz okręgi sądów przysięgłych (Landgeschworene Bezirk), w dodatku zaopatrzone
jedynie w oznaczenia numeryczne, bez nazw własnych, dlatego drukowanie jej mijało się z celem2.
Jednak, już po opublikowaniu wspomnianego artykułu, w materiałach pozostawionych
przez Marcina Gerssa, znanych pod nazwą „Tek Kórnickich”3, odnalazłem brakujące informacje dla
powiatu mrągowskiego, i to pełniejsze niż dla innych powiatów rejencji gąbińskiej, bo w przypadku
statystyk językowych obejmujące lata 18244, 1832, 1835, 1837 i 1840. Natomiast dane odnoszące się
do ogólnej liczby mieszkańców urząd gromadził już od chwili swojego powstania w 1818 r. M. Gerss otrzymał te wiadomości od urzędu landrackiego w Mrągowie w lipcu 1841 r. Po-trzebne były mu do przygotowywanej pracy na temat postępów germanizacji w powiatach
ma-zurskich5, a też do prowadzonych w tym czasie polemik (głównie z Gustawem Gizewiuszem) na
temat celowości i skuteczności polityki językowej państwa, opartej przede wszystkim na wpro-wadzeniu rozszerzonej nauki języka niemieckiego oraz częściowo jako języka wykładowego
w szkołach elementarnych6.
W zasadzie zawarte tutaj informacje nie odbiegają od tych dotyczących innych powia-tów, zwraca jednak uwagę rok 1832: w przypadku obszarów wiejskich na terenie poszczególnych
Komunikaty
Mazursko-Warmińskie, 2009, nr 3(265)
1 G. Jasiński, Statystyki językowe powiatów mazurskich z pierwszej połowy XIX wieku (do 1862 roku), KMW, 2009, nr 1, ss. 97–130.
2 Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz (Berlin-Dahlem), XX. HA, Rep. 12 (Regierung zu Gumbinnen), Abt. I, Tit. 3, Nr. 3, Nr. 1, Vol. 1, k. 110–111.
3 Zob. W. Chojnacki, Działalność Marcina Gerssa w świetle jego kórnickich tek, Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, 1955, z. 5. ss. 102–135.
4 Biblioteka Kórnicka, 1429, k. 74, M. Gerss do urzędu landrackiego w Mrągowie, 20 VII 1841: na tylnej stronie do-kumentu znajduje się informacja, że za lata 1818–1824 nie prowadzono statystyk językowych.
5 Biblioteka Kórnicka, 1429, k. 72, M. Gerss do urzędu landrackiego w Mrągowie, 20 VII 1841.
6 W. Chojnacki, op. cit.; J. Jasiński, Polityka germanizacyjna i obrona przed nią w Prusach Wschodnich i Zachodnich, w: Historia Pomorza, pod red. G. Labudy, t. III (1815–1850), cz. 2: Zagadnienia polityczne, narodowościowe i wyznaniowe, Poznań 1996, ss. 111–169; E. Martuszewski, „Die polnische Sprache in Preussen” jako źródło do badań nad dziejami
germani-zacji szkolnictwa na Mazurach, Olsztyn 2001.
Grzegorz Jasiński
STATYSTYKA JĘZYKOWA POWIATU MRĄGOWSKIEGO
ZA LATA 1824–1840
424 Grzegorz Jasiński Statystyka językowa powiatu mrągowskiego za lata 1824–1840 425 parafii (zwłaszcza Mikołajek, Mrągowa, Szestna, Rybna, Szymonki) następuje gwałtowny
spa-dek ludności polskojęzycznej, skorelowany ze zmniejszeniem się odsetka polskojęzycznych dzie-ci w wieku szkolnym. Widziałbym to raczej w kategorii, niemożliwego obecnie do ustalenia, błę-du metodologicznego przy liczeniu, niż celowym zaniżaniu ludności polskojęzycznej, zwłaszcza że w 1835 r. sytuacja „wróciła do normy”, choć niemal wszędzie zaznaczył się niewielki spadek liczbowy tej ludności.
Z kolei w przypadku miasta Mikołajek takie radykalne zmniejszenie liczby ludności pol-skojęzycznej występuje dopiero w 1840 r., ale przy dwukrotnie wyższym procencie dzieci polsko-języcznych, choć także zaniżonym w stosunku do roku 1837, natomiast odnośnie do miasta Mrą-gowa widoczne jest to już w 1824 r., ale potem następuje znaczący wzrost.
Majątki szlacheckie i należące do miast wyodrębniono w ujęciu statystycznym dopiero w 1840 r., wcześniej ich mieszkańców zaliczano do kategorii „pozostałych obszarów wiejskich na terenie poszczególnych parafii”, czyli tzw. miejscowości królewskich.
W oryginale wszystkie tabele były uszeregowane alfabetycznie według nazw niemieckich. Po przetłumaczeniu na język polski zachowano ten układ, dostosowując go do nazw polskich.
Przypisy do tabel pochodzą od wydawcy. Przeprowadziłem także korekty według zasad zastosowanych w poprzednim artykule. Podobnie, dla uzyskania jaśniejszego obrazu, dokona-łem stosownych obliczeń i wprowadzidokona-łem dodatkowe rubryki ujmujące procentowo liczbę
lud-ności polskojęzycznej i polskojęzycznych dzieci w wieku szkolnym7. Z uwagi na to, że w tabeli
nr 1 „Statystyka językowa powiatu mrągowskiego za lata 1824–1840” ze względu na jej układ tru-dno przedstawić odsetek lutru-dności polskojęzycznej w poszczególnych latach dla całości powiatu, co uczyniono w tabelach z artykułu w „Komunikatach Mazursko-Warmińskich” 2009, nr 1, spo-rządziłem tu dodatkową tabelę nr 2 „Odsetek ludności polskojęzycznej na terenie powiatu mrą-gowskiego w latach 1824–1840”.
Źródło: Biblioteka Kórnicka, Teki Gerssa, rkps 1429, k. 73–74, Uebersicht der Einwohner Zahl im Kreise Sensburg nach den verschiedenen Zeitraum und Sprachen.
1. S tat ys ty ka j ęzy ko wa p ow iat u m rą go ws kieg o za l ata 1824–1840 M ias ta, m ają tk i szl ac he c-kie i in ne obsza ry wie j-sk ie Liczb a m ieszk ań có w z p odzi ałe m n a uży wa ne j ęzy ki Liczb a dzie ci szk ol ny ch w wie ku 6–14 lat z p odzi ałe m na uży wa ne j ęzy ki nie m iec ki po lsk i ros yjs ki a su m a od se tek p ol sk o języ czn yc h nie m iec ki po lsk i ros yjs ki su m a od se tek po ls ko ję zy -czn yc h M ias ta M ik oła jk i 1824 301 1402 – 1704 b 82,28 32 213 – 245 86,94 1832 350 1633 – 1983 82,35 101 322 – 423 76,12 1835 269 1690 – 1959 86,27 78 336 – 414 81,16 1837 271 1692 – 1963 86,19 56 254 – 310 81,94 1840 1256 627 – 1883 33,30 213 428 – 641 66,77 M rą go wo 1824 1168 585 – 1756 c 33,31 209 100 – 309 32,36 1832 1140 1020 – 2160 47,22 260 150 – 410 36,59 1835 1282 962 – 2244 42,87 280 126 – 406 31,03 1837 1311 991 – 2302 43,05 289 136 – 425 32,00 1840 1267 759 – 2026 37,46 435 217 – 652 33,28 M ają tk i n ale żą ce do m ias t (w 1840 r .)
426 Grzegorz Jasiński Statystyka językowa powiatu mrągowskiego za lata 1824–1840 427 M ik oła jk i 8 34 – 42 80,95 5 15 – 20 75,00 M rą go wo 153 92 – 243 37,86 20 57 – 77 74,03 M ają tk i szl ac he ck ie na te-re nie p ar afi i (w 1840 r .) M ik oła jk i 102 405 – 507 79,88 24 140 – 164 85,37 M rą go wo 80 552 – 632 87,34 34 199 – 233 85,41 Na ko m iad y 462 333 – 795 41,89 103 190 – 293 64,85 Na wi ad y 203 306 – 509 60,12 40 122 – 162 75,31 Ry bn o 240 1268 – 1508 84,08 70 463 – 533 86,87 So rk wi ty 899 1878 – 2777 67,63 600 445 – 1045 42,58 Sz es tn o 779 53 – 832 6,37 300 14 – 314 4,46 Szy m on ka 7 29 – 36 80,56 3 6 – 9 66,67 Po zos tałe o bsza ry wie jsk ie n a t er en ie p ar afi i M ik oła jk i 1824 168 2296 – 2464 93,18 20 325 – 345 94,20 1832 1936 2079 – 4015 51,78 603 628 – 1231 51,02 1835 358 4184 – 4542 92,12 52 805 – 857 93,93 1837 404 4229 – 4633 91,28 84 838 – 922 90,89 1840 251 3986 – 4239 d 94,03 90 1403 – 1493 93,97 M rą go wo 1824 83 2553 – 2636 96,85 8 354 – 362 97,79
1832 1628 1692 – 3320 50,96 378 602 – 980 61,43 1835 168 3328 – 3496 95,19 54 1009 – 1063 94,92 1837 139 3298 – 3437 95,96 34 634 – 668 94,91 1840 82 3046 – 3128 97,38 30 1074 – 1104 97,28 Na ko m iad y 1824 452 504 – 956 52,72 75 96 – 171 56,14 1832 532 987 – 1519 64,98 223 209 – 432 48,38 1835 332 1601 – 1933 82,82 76 490 – 566 86,57 1837 246 1514 – 1760 86,02 49 256 – 305 83,93 1840 279 839 – 1118 75,04 80 325 – 405 80,25 Na wi ad y 1824 238 5329 – 5568 e 95,71 33 753 – 786 95,80 1832 990 4216 – 5206 80,98 513 916 – 1429 64,10 1835 462 7008 – 7470 93,82 71 1122 – 1193 94,05 1837 220 6366 – 6586 96,66 130 1182 – 1312 90,09 1840 442 5938 – 6380 93,07 242 1874 – 2116 88,56 Ry bn o 1824 252 1022 – 1274 80,22 35 136 – 171 79,53 1832 576 980 – 1556 62,98 221 312 – 533 58,54 1835 415 1314 – 1729 75,10 146 486 – 632 76,90 1837 343 1242 – 1585 78,36 100 236 – 336 70,24 1840 2 319 – 321 99,38 – 115 – 115 100,0
428 Grzegorz Jasiński Statystyka językowa powiatu mrągowskiego za lata 1824–1840 429 So rk wi ty 1824 485 1792 – 2277 78,70 59 257 – 316 81,33 1832 801 2006 – 2807 71,46 327 463 – 790 58,61 1835 473 1999 – 2472 80,87 177 530 – 707 74,96 1837 957 2484 – 3441 72,19 217 571 – 788 72,46 1840 28 679 – 707 96,04 11 236 – 247 95,55 Sz es tn o 1824 481 3885 – 4366 88,98 65 610 – 675 90,37 1832 1862 2396 – 4258 56,27 401 814 – 1215 67,00 1835 842 3798 – 4640 81,85 309 1536 – 1845 83,25 1837 843 3799 – 4642 81,84 263 689 – 952 72,37 1840 493 3556 – 4049 87,82 125 1321 – 1446 91,36 Szy m on ka 1824 141 3023 – 3164 95,54 9 442 – 451 98,00 1832 902 1710 – 2612 65,47 301 531 – 832 63,82 1835 201 2371 – 2572 92,18 19 487 – 506 96,25 1837 174 2343 – 2517 93,09 26 495 – 521 95,01 1840 120 2463 – 2583 95,35 42 850 – 892 95,29 W ojn ow o f
1835 – – 486 486 0,00 – – 60 60 0,00 1837 – – 851 851 0,00 – – 158 158 0,00 1840 1 179 963 1143 15,66 – 25 330 355 7,04 a W o ry gin ale: al tsl aw isc h – s tar osło wi ań sk i. b W t ym j ed na os ob a l ite ws ko języ czn a. c W t ym t rzy os ob y l ite ws ko języ czn e. d W t ym d wie os ob y l ite ws ko języ czn e. e W t ym j ed na os ob a l ite ws ko języ czn a. f Par afi a s tar ow ier ów .
430 Grzegorz Jasiński Statystyka językowa powiatu mrągowskiego za lata 1824–1840 431 2. O ds ete k l ud noś ci p ol sk oj ęzy czn ej n a t er en ie p ow iat u m rą go ws kieg o w l ata ch 1824–1840 La ta 1824 1832 1835 1837 1840 Od se tek l ud noś ci p ol sk oj ęzy czn ej 79,74 63,45 74,83 74,97 69,11 Od se tek p ol sk oj ęzy czn yc h dzie ci w w iek u szk ol ny m 81,28 58,56 73,00 71,26 71,90 3. L iczb a m ieszk ań có w p ow iat u m rą go ws kieg o w l ata ch 1818–1840 M ias ta, m ają tk i szl ac he ck ie i i nn e o bsza ry w iejs kie Liczb a m ieszk ań có w w posz cz eg ól ny ch lat ac h we dłu g sp isó w Kr óle ws kieg o Pr u-sk ieg o B iu ra S tat ys ty czn eg o La ta 1818 1819 1820 1821 1822 1825 1828 1835 1837 1840 M ias ta M ik oła jk i 1624 1732 1751 1786 1725 1833 1960 1959 1929 1883 M rą go wo 1716 1829 1848 1897 1696 1968 1880 2244 2075 2028 M ają tk i n ale żą ce do m ias t M ik oła jk i · · · · · · · · 34 42 M rą go wo · · · · · · · · 224 245 M ają tk i szl ac he ck ie n a t er en ie p ar afi i M ik oła jk i 284 350 322 348 330 408 403 434 334 507 M rą go wo 423 403 411 427 459 754 662 605 587 632 Na ko m iad y 629 599 570 594 608 793 873 821 703 797 Na wi ad y 436 550 583 569 520 596 592 541 562 509
Ry bn o 760 778 837 939 997 1163 1294 1365 1316 1508 So rk wi ty 1611 1706 1820 1837 1823 2047 2234 2666 2729 2781 Sz es tn o 536 571 597 599 612 836 889 873 805 834 Szy m on ki 52 49 48 44 52 46 48 41 29 37 Po zos tałe o bsza ry w iejs kie n a t er en ie p ar afi i M ik oła jk i 2251 2693 2760 2978 3370 3387 3576 3918 4299 4240 M rą go wo 2096 2320 2311 2450 2706 2619 2882 2881 2850 3130 Na ko m iad y 694 720 729 806 809 950 922 998 1057 1118 Na wi ad y 4221 4818 5082 4714 4767 5563 5484 6998 6024 6384 Ry bn o 219 235 243 221 224 232 249 256 269 321 So rk wi ty 424 431 517 505 540 667 632 649 712 707 Sz es tn o 2757 2797 3062 3331 3206 3400 3581 3732 3837 4058 Szy m on ki 2050 2029 2021 2125 2140 2160 2310 2358 2488 2535 W ojn ow o – – – – – – – 487 851 1143 Su m a 22783 24610 25512 26170 26584 29422 30471 32826 33714 35439
