J U L I U S Z K L E I N E R
Z W I Ą Z E K R O Z P R A W Y M I C K I E W I C Z A
0 N O W O C Z E S N Y M M A L A R S T W I E R E L I G I J N Y M N I E M C Ó W Z F R A N C U S K I M O D R O D Z E N I E M S Z T U K I C H R Z E Ś C I J A Ń S K I E J
M ic k ie w i c z p i s z ą c y ze z n a w s t w e m o d z i e j a c h m a l a r s t w a 1 p r o p a g u j ą c y n ie p o e z j ę religijną, le c z r elig ijn e m a l a r s t w o — M i c k i e w i c z k o r z y s t a j ą c y z m o ż n o ś c i z w r ó c e n i a się d o c u d z o z i e m c ó w nie d la p r o p a g a n d y p o ls k o ś c i ani n a w e t S ło w i a ń s z c z y z n y , a le d l a "oddania p o c h w a ł y N ie m c o m — to z j a w i s k o n ie z w y k łe .
C z y d a o n o ' w ł ą c z y ć się o r g a n i c z n i e w j e g o t w ó r c z o ś ć i c z y m o ż e . z y s k a ć u z a s a d n i e n i e n a tle e p o k i ?
Ż e d la w y c h o d z ą c e j w P a r y ż u , r e d a g o w a n e j p r z e z N ie m c a - p o lo n o f ila S p a z i e r a
R e v u e des E ta ts du N o r d 1
M i c k i e w i c z p is a ł r o z p r a w ęO n o w o czesn y m m a larstw ie relig ijn ym N iem có w (D e la
peinture religieuse m oderne des A lle m a n d s)
i s a m y m d o b o r e m t e m a t u z a z n a c z a ł s y m p a t i ę d l a s z t u k i n ie m ie c k ie j, n ie b y ł o d z i w n e w e p o c e , w k tó r e j w s z y s c y p a m i ę t a l i e n t u z j a s t y c z n e p r z y j m o w a n i e u c h o d ź c ó w p o l s k i c h p o d c z a s w ę d r ó w k i p r z e z N ie m c y , s a m z a ś a u t o rK sią g N arodu i P ie lg rzy m stw a
p r z e k ł a d ich n ie m ie c k i z a o p a t r y w a ł w d e d y k a c j ę w y r a ż a j ą c ą w d z i ę c z n o ś ć d l a n a r o d u n i e m ie c k ie g o , a w p iś m ieO p rojekcie d z ie n n ik a fra n c u sk ie g o
u w y d a t n ia ł tw i e r d z e n i e „ n i e k t ó r y c h p i s a r z y n i e m i e c k i c h ” , iż z m a r t w y c h -1 D o p ie r o w r. 1837 tytuł z o s t a ł z m ie n i o n y na R e v u e du N o rd , w którym t o sk r ó c ie z w y k l e s i ę go cytuje,w s t a n i e P o l s k i j e s t h a s ł e m n o w e g o p o r z ą d k u p o lit y c z n e g o , a P o la c y u w a ż a n i b y ć m o g ą z a a p o s t o ł ó w 2. Ż e d a w a ł d o w ó d ż y w e g o i n t e r e s o w a n i a się m a l a r s t w e m , n a t u r a l n e b y ło u p o e t y , k tó r e g o
U stęp D zia d ó w c zę śc i trze c ie j
iP an T a d eu sz
ś w ia d c z y ł, jak b l i s k i e m u b y ł y s z t u k i p l a s t y c z n e , w D re ź n i e i w e W ł o s z e c h p o z n a n e . Że z a c z y n a ł o d h i s t o r y c z n e g o w s t ę p u , o d s ię g n ię c ia d o s z t u k i ś r e d n i o w i e c z n e j z p a m i ę c i ą w y r a ź n ą o s ta r o ż y tn o ś c i, to z g o d n e b y ło z t e n d e n c j ą o g ó l n o e u r o p e j s k ą do k r e ś l e n i a z a r y s ó w p o w s z e c h n o d z i e j o w y c h , z te n d e n c j ą , k t ó r a w ł a d a ł a i w r o z p r a w i e B r o d z i ń s k i e g oO k la s y c z n o ś c i i ro m a n ty c zn o śc i,
i. w p r z e d m o w i e d o p i e r w s z e g o t o m u w i l e ń s k i e g oP o ezy j,
i wK się g a ch N arodu.
A ż e w o k r e s i e t w o r z e n i aZ d a ń i moag,
g d y s p o ś r ó d tr z e c h dla M i c k i e w i c z a ś w i ę t y c h s p r a w — s p r a w y P o l s k i , s p r a w y w o ln o ś c i i s p r a w y religii — m y ś l r e li g ijn a s z c z e g ó l n i e g o z a p a l a ł a , s ł u ż y ć p r a g n ą ł p r o p a g o w a n i u s z t u k i relig ijn ej, r ó w n i e ż w p ełn i j e s t z r o z u m ia łe . D o d a t k o w ą j e d n a k a w a ż n ą p o d n i e t ę m o g ła s t a n o w i ć a t m o s f e r a f r a n c u s k a . P r z y ł ą c z a ł s ię M ic k ie w i c z d o a k c ji o w o c n e j , z w i ą z a n e j z k u l t e m ś r e d n i o w i e c z n e j s z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j — d o akcji w s z c z ę t e j w r. 1833 p r z e z M o n t a l e m b e r t a i k o n t y n u o w a n e j p r z e z e ń nie t y l k o w p i s m a c h , l e c z p r z e d e w s z y s t k i m w s e n a c ie , w k t ó r y m z a s i a d a ł j a k o p a r F r a n c j i . M o n t a l e m b e r t n a l e ż a ł d o g r u p y ludzi s k u p i o n y c h d o k o ł a L a m e n n a i s ’go i je g o c z a s o p i s m aA v e n ir.
D la M i c k i e w i c z a L a m e n n a i s , k t ó r e g o d ą ż e n i o m t a k p o k r e w n e b y łyK się g i,
s t a ł s ię d a l e k i, g d y t r a g e d i a w a l k i z W a t y k a n e m i z e p i s k o p a t e m f r a n c u s k i m p o p c h n ę ł a o w e g o c z ł o w i e k a n a m ię t n e g o , s u r o w e g o , b e z w z g l ę d u e g o i d u m n e g o d o z e r w a n i a z R z ym e m . T y m b l iż s z y b y ł p o e c i e n a d a l a u t o r p r z e d m o w y f r a n c u s k i e j doK sią g ,
k t ó r y p o z w o l i ł t ł u m a c z e n i e w y d a ć p o d s w o i m n a z w is k ie m ( n a p r a w d ę t ł u m a c z e m b y ł B o g d a n J a ń s k i ) . M o n t a l e m b e r t , z a o w ą w ł a ś n i e p r z e d m o w ę p o t ę p i o n y w e n c y k lic e , p o m im o p r z y ja ź n i dla L a m e n n a i s ’g o nie p o s z e d ł z a nim d r o g ą b u n t u , le c z p o c ię ż k ic h w a l k a c h w e w n ę t r z n y c h z d o b y ł s ię n a a k t p o k o r y i d. 8 g r u d n i a 1834 r. p o s ł a ł n a r ę c e j e d n e g o z k a r d y n a ł ó w a k t p o d d a n i a s i ę 3 ( c z e g o n ie m y ś l a ł z r e s z t ą n a ś l a d o w a ć a u t o rK sią g ).
2 Por. w tomie VI wyd. nar. D z ie ł M i c k i e w i c z a , 8. 164. 3 R. P. L e c a n n u e t , M o n ta le m b e rt, 1 .1, L a je u n e tte , Paris 1925,8.441,
A r t y k u ł M i c k i e w i c z a o m a l a r s t w i e n ie b y ł z a l e ż n y o d idei f r a n c u s k i e g o s z e r m i e r z a k a t o lic k ie g o , a l e d o w o d z i ł s o l i d a r n o ś c i z w ie l b ic i e le m sz tu k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j i m ó g ł b y s ię z n a l e ź ć o b o k s t u d i u m
D e la peinture chrétienne en Italie,
k t ó r e w z w i ą z k u z k s i ą ż k ą Ria M o n t a l e m b e r t u m i e ś c i ł w r. 1837 w c z a s o p i ś m i eU n iversité C atholique,
i o b o k p ó ź n i e js z e j o k ilk a m ie s i ę c y r o z p r a w y je g oD e l ’éta t a ctu el de l ’art religieux en F r a n c e
4 .M o n t a l e m b e r t , k t ó r e m u d r o g ę u t o r o w a ł n a j p i e r w C h a t e a u b r i a n d s w y m
G énie d u c h ristia n ism e,
p o t e m W i k t o r H u g o e w o - k a c ją p o t ę ż n e g o p i ę k n a k a t e d r yN o tre -
D a m e
— r o z p o c z ą ł w a l k ę p r z e c i w n is z c z e n iu i m a r n o w a n i u d z i e ł d a w n e j s z t u k i k o ś c i e l n e j . O d k ą d b o w i e m r e n e s a n s i p o nim b a r o k w z b u d z i ł n i e c h ę ć i p o g a r d ę w s t o s u n k u d c a r c h i t e k t u r y ś r e d n i o w i e c z n e j , k a t e d r y d a w n e a l b o s t a w a ł y się p a s t w ą ru in y , a l b o z n i e k s z t a ł c a n e b y w a ł y p r z e z z d o b i e n ie ich d o d a t k a m i n ib y - k la s y c z n y m i; w w . X IX z a ś z a g r o ziło s t a r y m b u d o w l o m t o w a r z y s t w o f i n a n s o w e z a ł o ż o n e c e le m k u p o w a n i a i n i s z c z e n i a z a m k ó w , k l a s z t o r ó w i k a p l i c i w y z y s k i w a n i a g r u n t ó w u z y s k a n y c h d l a p r z e m y s ł u i r o l n i c t w a . P r z e c i w k o tej „ c z a r n e j b a n d z i e ”(la bande noire),
a l e i p r z e c i w k o r z ą d o w i z m i e n i a j ą c e m u o p a c t w a n a w ię z ie n ia w y s t ą p i ł M o n t a l e m b e r t o g ł a s z a j ą c w r. 1833 w m a rc o w y m n u m e r z eR e v u e des D e u x - M ondes
a r t y k u łL e V andalism e en F rance
i a t a k u j ą c o s tr o , z g o r ą c y m i a k c e n t a m i u c z u c i o w y m i, z a r ó w n o „ w a n d a l i z m n i s z c z ą c y ”(le v a n
dalism e destructeur)
ja k „ n a p r a w i a j ą c y ”(le v a n d a lism e répara
teur).
A r t y k u łe m i w p ł y w e m b e z p o ś r e d n i m p o b u d z i ł s z e r e g o s o b i s t o ś c i d o d ziała n ia - W s z c z ą ł s ię r u c h ż y w y r e n e s a n s u s z tu k i g o ty c k ie j; w t ó r o w a ł on a n g i e l s k i e m u o d r o d z e n i u g o t y k u w w. XVIII i e n t u z ja z m o w i N ie m c ó w , k t ó r y z a p o c z ą t k o w a ł m ł o d y G o e t h e h o łd e m dla t w ó r c y tu m u s t r a s b u r s k i e g o , a k o n t y n u o w a l i p o e c i i u c z e n i r o m a n t y c z n i z m o n o g r a f i s t ą k a t e d r y k o l o ń s k i e j S u l p i c j u - s z e m B o i s s e r é e m n a czele. W e F ra n c ji s o l i d a r y z u j ą się z M o n t a - l e m b e r t e m Rio, p ó ź n i e j s z y a u t o r w i e l k i e g o d z i e ła o s z t u c e c h r z e ś cijań s k iej, M e rim é e , V ite t i p i o n ie r n o w e g o g o t y k u w a r c h i t e k t u r z e Vio llet - le - D u c , a r z ą d o k a z u j e z r o z u m i e n i e d la s p r a w s z tu k i k o ś c ie l n e j. P o d s t a w ą akcji M o n t a l e m b e r t a b y ł o w i e l b i e n i e d z i e ł16
jutiuaz KŁEiWRrt
ś r e d n i o w i e c z a j a k o u t r w a l o n y c h p o r y w ó w u c z u c i a r e lig ijn e g o , jako p l o n ó w h a r m o n i i m i ę d z y t w o r e m a r t y s t y c z n y m a w i a r ą o g ó l n ą 5. W p o t ę ż n i e j ą c y m k u l c i e f r a n c u s k i e g o ś r e d n i o w i e c z a i k a m p a n ia cała, i w y d a n e w r. 18 3 6 d z i e ło jej in ic ja to ra ,
h is to r ia śn>. E lżb ie ty ,
ze w s t ę p e m i d e a l i z u j ą c y m w i e k XIII, o d e g r a ł y r o lę d e c y d u j ą c ą . R u c h ó w n ie m ó g ł n i e z n a n y b y ć M ic k ie w i c z o w i, u c z e s t n i k o w i t o w a r z y s k i c h z e b r a ń n i e d z i e l n y c h u M o n t a l e m b e r t a 6, n a k tó r y c h n i e r a z m u s i a ł y t o c z y ć s ię r o z m o w y o s z t u c e . E n t u z j a s t ą s z tu k i r e lig ijn e j s t a ł s ię p o e t a j e s z c z e w R z ym ie , le c z ta m p rz e m a w ia li d o n i e g o g ł ó w n i e m i s t r z o w i e XV i X V I w ie k u . T e r a z w z n ió s ł się w j e g o p o j ę c i a c h p o n a d r e n e s a n s d u c h re lig ijn y c z a s ó w g o ty c k ic h — i a u t o rK siąg,
co w nich c h r y s t i a n i z m o w i w i e k ó w ś r e d n ic h tak g ó r o w a ć k a z a ł n a d p o z i o m e m m o r a l n y m s tu l e c i n o w s z y c h i m o ż e ju ż z a z n a c z e n i e m g o t y c k i e j a r c h i t e k t u r y z a m k u H o r e s z k ó w d a ł d o w ó d p e w n e j s y m p a tii d la te g o sty lu , w m ia r ę u m a c n i a n i a się p o s t u l a t u t w ó r c z o ś c i n a w s k r o ś re ligijnej u z n a ł r o z w ó j p l a s ty k i p o r e n e s a n s o w e j z a u p a d e k , w y t y k a ł s z t u c e w r o z p r a w i e sw ej, ż e „ j a k m a r n o t r a w n y s y n z E w a n g e lii, p o r z u c i ł a ś w ią ty n ię , d o m o j c a ” , ż e „ z a p a r ł s z y się d u c h a E w a n g e lii, s t r a c i ł a c a ły s w ó j w p ł y w m o r a l n y , c a łą w z i ę t o ś ć ” 7. W ś r e d n i c h w i e k a c h w id z i a ł i d e a ł sz tu k i p r a w d z i w i e l u d o w e j i u d u c h o w i o n e j 8, c h o c ia ż i w e p o c e to w ia n iz m u5 L e c a n n u e t, op. c it., s. 342 - 354.
6 L e c a n n u e t (o p . c it., s. 3 5 4 - 3 6 0 ) in form uje na p o d s t a w i e pism, d z ien n ik a i k o r e sp o n d e n c ji M o n ta lem b er ta , ż e s p o ś r ó d P o l a k ó w b yw ali u n i e g o M ic k i e w i c z , n ie k ie d y C zartorysk i, c z ę s t o W ł a d y s ł a w Zam oysk i, n a d t o W ł a d y s ł a w i Cezary P la t e r o w ie , D w e r n ic k i, K n ia zie w icz , Czapski, W o r c e ll, Z a le s k i, Zan ( o c z y w i ś c i e Ste fa n ), W itw ick i. D o t e g o o s t a t n ie g o c h y b a o d n o s i s i ę w z m i a n k a o p o è te V itr o w s k i; w i d o c z n i e L e ca n n u e t źle o d c z y t a ł n a z w i s k o w r ę k o p is ie .
7 W t. VI w y d a n ia n a r o d o w e g o , s. 283 i 284.
8 Z p o g l ą d a m i w y r a ż o n y m i w tej r o z p r a w ie z g o d n e s ą w y w o d y o s z t u c e i jej c h a r a k t e r z e w iz j o n e r s k im w s z ó s t y m w y k ła d z i e kursu IV L ite r a tu r y s ło w ia ń s k ie j (t. XI w y d . n a r o d o w e g o , s. 36 2 ).— M ó w i ą c w p r e l e k cja c h p a r y sk ic h o ruchu k ato lick im w e Francji, łączy z nim M ic k ie w icz o d r o d z e n i e g o t y k u . T a k j e d n a k s iln a b yła już w t e d y w i d o c z n i e n ie c h ę ć d o M o n t a l e m b e r t a jako p r z e d s t a w i c i e la k a t o lic y z m u „ u r z ę d o w e g o ", że p o e ta nie tylko n ie u t r z y m y w a ł z nim s t o s u n k ó w , ale p o m in ą ł g o w tej w z m i a n c e u w z g l ę d n i a j ą c j e d y n ie ( w w y k ła d z i e piąty m kursu IV, to m w s p o m n ia n y s. 34 9) W ik to ra H u g o i M i c h e l e t a ja ko o d k r y w c ó w ta jem n ic sztuk i g o tyck iej (d e s m y s tè r e s de l ’a r t g o th iq u e ).
za n a j w i ę k s z e a r c y d z i e ł o r z e ź b y c h r z e ś c i j a ń s k i e j u z n a w a ł (w s z ó s t y m w y k ł a d z i e o s t a t n i e g o k u r s u p a r y s k i e g o ) M o j ż e s z a M i c h e l a n g e l a 9. N a te r e n ie m a l a r s t w a ó w c z e s n e g o w y d a ć m u s ię t e d y m u s i a ł z j a w is k i e m n a j w y ż s z y m ó w n a w r ó t n ie m ie c k ic h „ N a z a r e ń c z y k ó w ” d o r e lig ijn e g o m a l a r s t w a
quattrocento ,
k t ó r y d z i ę k i S t a t t l e r o w i z a ją ł go w o k r e s i e r z y m s k i m — i k t ó r y m ia ł b y ć t e m a t e m n ie n a p is a n e j ju ż w d a l s z y m c ią g u r o z p r a w y , p o s i a d a j ą c e j t y lk o — w s t ę p h is t o r y c z n y . Z n a m ie n n e to z a ś d la p o k r e w i e ń s t w a p o g l ą d ó w M i c k i e w ic z a i d ą ż n o ś c i M o n t a l e m b e r t a , że o b a j w r ó w n e j m ie r z e u le g li c z a r o w i o b r a z ó w i o s o b i s t o ś c i O v e r b e c k a , k t ó r e g o p i s a r z f r a n c u s k i s ła w ić b ę d z i e w s t u d i u m o s ta n ie s z tu k i r e lig ijn e j w e F r a n c j i 10. 9 T. XI, s. 364. W artyk ule o m a l a r s t w i e religijn ym m ia ł p o m i m o u w ie lb ie n ia dla M ic h e la n g e la z a s t r z e ż e n i a p e w n e : m ó w i ł , ż e j e g o „d u sza p o s ę p n a i w y n io s ła lg n ę ła s i l n i e d o p o g a n i z m u ”, ż e „nie m ó g ł już o d e r w a ć w z r o k u o d c z o ł a J o w i s z a i to r s u H e r k u le s a ”. D o d a ł je d n a k p rzyp isek : „U schyłku ż y cia w ielk i ten artyst a g o r z k o ż a ło w a ł, ż e n i ó s ł u w ie l b i e n ie i ofia rę s k ła d a ł te m u , jak m a w ia ł, z ło t e m u c i e k o w i . Z o b a c z j e g o S o n e t y ” (t. V, s. 281).10 D. 4 l u t e g o r. 1832 M o n ta lem b er t (który b a w i ł w t e d y w R zy m ie w r a z z L a m e n n a i s ’m pr agnącym z y s k a ć w s p r a w ie s w y c h idei p rzych yln ą o p in ię p a p ie s k ą ) p isa ł o w i z y c i e w p r a c o w n i m a la rz a n i e m ie c k i e g o : lei je s u i s r e s té en v a h i. P u is je s e n t i s m o n c o e u r s e rafraîchir e t s e d ilater en v o y a n t qu e c ’e s t en c o re au s e in du c a t h o l i c i s m e , e t du c a t h o l i c i s m e le plu s fe rv en t, qui e s t d é p o s é le s e u l g e r m e d ’a v en ir q u ’il y ait d e n o s jou rs pour l’art... Ove rbeck , c ’e s t le P e r u g i n r e s s u s c i t é , ou p lu tô t c ’e s t u n c o m p o s é d e c e qu’il ya d e plu s p ieu x et d e p lu s d é lic a t d a n s le P e rugin, Fra A n g e l i c o da F i e s o l e , Fra B a r t o l o m m e o et L o r e n z o Lotto... Et c ’e s t a u s s i l’h o m m e l u i - m ê m e qui e s t a d m ira b le. U n e t ê t e d ’u n e pu reté et d’une e x p r e s s i o n r a v is s a n t e , d’o ù ra y o n n e to u t c e qu’il y a d a n s le p ié té de plu s a u s t è r e et d e plu s é l e v é , un e b e a u t é d e s a i n t . C’e s t qu’en e f fe t il e s t un saint. ( L e c a n n u e t , op. c it., s. 2 9 9 - 3 0 0 ) . — S t a n ą łe m tu o s z o ł o m io n y . P o t e m u c z u ł e m p o k r z e p i e n ie i r o z s z e r z e n i e s e r c a na w i d o k , ż e to j e s z c z e w ł o n i e k a to licy z m u i k a to licy z m u g o r ą c e g o s p o c z y w a je d y n y z a r o d e k p r z y s z ło ś ci, jaki w c z a s a c h n a s z y c h p o s ia d a s z tu k a .. O v e r b e c k je s t P e r u g in e m z m a r t w y c h w s t a ł y m , a raczej z e s p o l e n i e m w s z y s t k i e g o , c o naj ba rdziej z b o ż n e i s u b t e ln e w P e r u g in ie , Fra A n g e l i c o da F ie s o l e , Fra Ba r t o l o m m e o i u L o r e n z a Lot to... A przy tym i o s o b i s t o ś ć s a m a g o d n a j e s t p o d ziw u . G ł o w a o c z y s t o ś c i i w y r a z i s t o ś c i czarując ej, z której p r o m ien iu je n a jw y żs za s u r o w o ś ć i n a j w y ż s z a w z n i o s ł o ś ć u c z u ć p o b o ż n y c h , p i ę k n o ś ć ś w i ę t e g o . B o to n a p r a w d ę ś w i ę t y ) .
