R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom ХХХ1Х-ХЕ zeszyt 7 - 1991-1992
ALEKSANDRA STANKOWICZ Lublin
G R U P Y LITERACKIE W Ż Y C IU K U L T U R A L N Y M JUG O SŁA W II W OKRESIE M IĘDZYW O JEN NY M
W m iarę jak zbliżamy się do w spółczesności, tem p o rozw ojow e lite ratu ry staje się coraz szybsze - co przejaw ia się w przyspieszonej ro tac ji p ok oleń, zagęszczaniu propozycji artystycznych, w spotęgow anym przepływ ie inform acji, w daleko posuniętej instytucjonalizacji życia literack iego - i w zw iązku z tym coraz trudniej historykow i literatu ry o w ypracow anie narzędzi klasyfikacyjnych, k tóre by dośw iadczenia literackie o statn ich kilku dziesięcioleci system atyzowały. Na gruncie lite ra tu r małych narodów , jakim i przecież są narody Jugosław ii, ten proces wydaje się jeszcze bardziej skom plikow any, gdyż począwszy od przełom u X IX i XX w. literatu ry te dop iero zaczynają się w łączać w o g ó ln o eu ro p ejsk i proces rozwoju, nadrabiając wielowiekow e zapóźnienia spow odow ane m.in. brakiem sam odzielności politycznej i u tru d n io n ą k o m u nikacją z cen tram i kulturalnym i Europy. Jest to dla lite ra tu r południow osłow iańskich o kres przy spieszonego dojrzew ania. Na p rzestrzeni kilk u n astu la t przysw ajają sobie d o świadczenia literackie od rom antyzm u do m odernizm u 1.
Po uzyskaniu niepodległości spadł na narody K rólestw a Serbów , C horw atów i Słoweńców (SH S) obow iązek stw orzenia nowej ojczyzny od podstaw . C hoć sytuacja K rólestw a wydaje się specyficzna, to przecież była o n a częścią przem ian, zachodzących w całej E uropie. Na postaw ach ludzkich zaciążyły dośw iadczenia m inionej wojny, a także echa rew olucji październikow ej, k tó re wywołały fascynację nowo powstałym u strojem społecznym .
Byt K rólestw a SHS wymagał decyzji nie tylko dotyczących form u stro ju i rządu odradzającego się kraju, ale rów nież autentycznej k onsolidacji teg o w ielo narodow ego społeczeństw a. Było ono przez długi czas u zależn io ne od różnych zaborców. W ieki życia w odm iennych organizm ach państwowych, pod n ie je d n a
1 D. Ż i v к o v i ć. Ewopski okviri srpske knjiźem osti. BeograU 1970 s. 11-14. A utor zwraca uwagę na problem przyspieszonego rozwoju literatur południowosłowiańskich i przywołuje dość bogatą literaturę krytyczną poświęconą temu zagadnieniu.
kowym uciskiem sprzyjały pow staw aniu poczucia odrębności. Z ro d zo n e z tego kom pleksy n ie jed n o k ro tn ie później dawały o sobie znać w dziedzinie życia k u ltu raln eg o . Z ate m w nowo powstałym państw ie uczono się współżyć ze sobą, podporządko w ując w spólnem u celowi odm ienne, wykształcone w różnych zabo rach nawyki um ysłowe i obyczajowe.
G w ałtow ny przew rót dokonyw ał się rów nież w literatu rze. W latach niewoli jej zadaniem najważniejszym było krzew ienie idei patriotycznych, podtrzym y w anie nadziei na zjednoczenie Słowian i uzyskanie państwowości. Pisarstwo staw ało się swoistym posłannictw em . O grom na była dzięki tem u społeczna i ideow a ranga literatu ry , ale też odpow iedzialność m oralna pisarza wydawała się tru d n a do udźw ignięcia. O czekiw aniu na w olność towarzyszyło zm ęczenie wojną, wciąż zm ieniającym i się układam i politycznym i, w ojenną biedą i tragiczną sytuacją Słow ian, którzy w cieleni do arm ii państw okupacyjnych brali nieraz udział w bratobójczych walkach.
K iedy uzyskano w olność, lite ra tu ra m usiała określić swoje m iejsce w wy zw olonym społeczeństw ie. Powstawał nowy m odel kultury, a w euforii pierwszych dni po wyzwoleniu w iadom o już było, że pow inien on zdecydowanie różnić się od dotychczasowych wzorców, że m a to być program sztuki aktywnie w spół tw orzącej now e państw o, a co więcej - kierow anej do nowego, bardziej niż kiedykolw iek masowego odbiorcy.
O czekiw ania, jak ie w iązano ze sztuką, były ogrom ne i zakładały całkow itą jej przem ianę. N ajłatw iej takim oczekiw aniom mogli sprostać ludzie m łodzi, nie legitym ujący się żadnym znaczącym dorobkiem literackim , tworzący swe p ro gramy artystyczne w łaśnie w tej atm osferze narodzin nowej rzeczywistości.
Czas historyczny okresu międzywojnia wykazywał ch a rak ter polifonii. U cze stniczyły w nim głosy rozm aite (pokoleń, grup, sam otników ), k tó re dodatkow o sam e w swej stru k tu rze były zdialogizow ane. Rzeczywistość tej epoki możemy przedstaw ić od strony każdego z uczestniczących głosów. Każda z tych p ersp ek tyw je st pożyteczna dla opisan ia rzeczywistości literackiej danego okresu, gdyż odkrywa w ielość postaw , pozw ala je systematyzować, niczego jednocześnie nie upraszczając.
G rupy powstawały dla zam anifestow ania postawy twórców wobec tradycji i w obec w ielości dążeń ideowo-artystycznych sobie współczesnych. Stawały się w m iędzyw ojennej lite ra tu rz e narodów Jugosław ii jednym z uczestników dialogu, który m iał doprow adzić do integracji społeczeństw a, do niwelacji poziom ów kulturow ych, m iał znieść hegem onię k u ltu raln ą poszczególnych ośrodków , a także służyć konfrontacji ideologicznej. G rupy są wyrazem swoistej „dialektyki k u ltu ry ”. O dzw ierciedlają jej staw anie się, różnicow anie oraz przem iany. Dzięki tym w łaściw ościom grupy stały się form ą aktywności środow isk literackich, in stru m en tem ich w zajem nej w spółorientacji i ko ntaktu . W życiu literackim
GRUPY LITERACKIE W ŻYCIU KULTURALNYM JUGOSŁAWII 109
grupy bywają, po pierw sze, praktyczną form ą artykułow ania różnic, o d rębn ości czy sprzeczności powstających w o b rę b ie danej jed no ści sp o łeczn o -k u ltu raln ej i św iatopoglądow ej, po drugie - stw arzają m ożliwość „budow ania p om o stów ” tam , gdzie w arunki życia sprzyjają przełam aniu istniejącej izolacji, separatyzm ów .
N ajogólniej mówiąc, grupa to sposób bycia zbiorow ości w w ielokształtnym żywiole praktyk estetycznych, postaw ideow o-społecznych. N ależy o n a do p o d stawowych pojęć opisujących dynam ikę kultury literackiej X X w. D la historyka literatu ry jest to konstrukcja poznawcza z pogranicza socjologii i h isto rii lite ra tury. R ozszerza ona horyzont badawczy i pozw ala sp ojrzeć n a lite ra tu rę jak o jed n ą z dziedzin ku ltury2.
Zjawisko pow staw ania grup zostało w ogóle u znan e za charakterystyczne dla kultury europejskiej XX w. S tefan Kawyn wiąże je z pow szechną dla naszej cywilizacji tendencją do uspołecznienia i instytucjonalizow ania w szelkich form życia3.
W spólnota dążeń - poszukiw anie nowej form uły sztu ki i chęć drukow ania swoich utw orów - decydowały najczęściej o naw iązaniu i u m ocn ien iu więzi koleżeńskich w śród twórców, co w konsekw encji prow adziło do p ow stania grup.
W zależności od stawianych sobie celów w yróżnia się dwa podstaw ow e typy grup literackich: grupy program ow e i sytuacyjne (podział M. G łow ińskiego4). D odatkow o jeszcze Stefan Ż ółkiew ski5 w prow adza pojęcie grupy fun kcjon aln ej, nastaw ionej na realizację celów ideowych.
Na tem at grup literackich, ich istn ien ia i działalności w m iędzywojennym życiu literackim Jugosław ii pow iedziano dość sporo. T u n ato m iast g ru pa lite racka interesuje nas jak o narzędzie o rien ta cji w pow ojennym ru ch u twórczym, obfitującym w świadectwa niebanalnej auto reflek sji artystów , i w ogóle jak o narzędzie przydatne do rekonstrukcji św iadom ości epoki.
D ata zakończenia I wojny światowej, chociaż tak w ażna w dziejach p ań stw o wości narodów Jugosław ii, także ze względu na przełom , jak i d o k o n ał się za sprawą tego wydarzenia w św iadom ości społecznej, nie jest jed n ak o strą cezu rą zamykającą twórczość o charak terze m odernistycznym . W pełn i sił twórczych znajdowało się pokolenie, którego udziałem był program eu rop eizacji kultury narodow ej, w tym przede wszystkim lite ratu ry (Serbow ie, Słow eńcy), p o k o len ie walczące o wyzwolenie narodow e (C horw aci) i uczestniczące w w ydarzeniach
2 Рог. M. G ł o w i ń s k i . Grupa literacka a m odel poezji. W: Z problemów literatury polskiej X X wieku. T. 2: Literatura międzywojenna. Pod red. A. Brodzkiej i Z. Żabickiego. Warszawa 1965.
3 S. K a w y n . Dookoła pojęcia i problematyki życia literackiego. „Prace Polonistyczne” 20:1964 s. 155-158.
4 Jw. s. 55.
5 Grupy literackie. W: Pokolenia i grupy literackie po 1918 roku. Antologia opracowań i szkiców krytycznoliterackich. Wybrał Jacek Kajtoch. Kraków 1979 s. 183-184.
bezp o śred n io związanych z wybuchem wojny światowej. P isarze ci wkroczyli w okres m iędzyw ojenny już z pewnym bagażem dośw iadczeń i przyzwyczajeń w arsztatow ych, w związku z czym podchodzili do wszelkich eksperym entów z tego zakresu z d użą d ozą sceptycyzmu. W małym sto p n iu interesow ała ich now oczesność, polegająca na o d rzuceniu tradycji. W ich p rzek o n an iu lite ratu ra w inna p rzed e wszystkim zaw ierać b og ate treści, w m niejszym sto p n iu - e p a to wać. D latego tym, co ich jednoczyło w pierwszych latach po w ojnie, była idea tzw. jugoslaw izm u, o k tó rą walczyli, za k tó rą w ielu sp o śró d rów ieśników zginęło. Szczególnie tragiczne były losy p o k o len ia m łodobośniaków . Nic więc dziwnego, że w łaśnie inicjatyw a zgrupow ania pisarzy tak zorientow anych wyszła od pisarzy pochodzących z B ośni i Hercegow iny. „K njiźevni ju g ” grupow ał twórców wokół nacjonalistycznej koncepcji jugosłow iańskiej jedności. C hodziło tu o jedność w p lan ie ku ltury, a głów nie literatu ry , w realizacji celów narodow o-politycznych. „K njiźevni ju g ” był czasopism em o krótkim życiu, ukazywał się w latach 1918-1920. R edagow ali go Ivo A ndrić, N iko B artulović, V ladim ir Ćorović, B ranko M aśić, później Słow eniec A. Novćan, a pod koniec MiloS C rnjanski. W spółpracow ali z nim Chorwaci: T in Ujević, M iroslav K rleźa, A n tu n Barac, V ladim ir N azor o raz Serbowie: Isidora Sekulić, Sima Pandurović. A pon adto sw oją o becność zaznaczyli tacy poeci serbscy, ja k A leksa Śantić, M ileta Jakśić, L jubom ir M icić, D uśan Vasiljević, S tanislav V inaver, A nica Savić, D uśan M aluśev, a także noweliści: S vetozar Ć orović, M ilica Janković, B orivoje Jevtić, A n d jelija Lazarević. Z pisarzy chorw ackich, obo k wym ienionych, z czasopism em w spółpracow ali: Ivo Vojnović, D ra g u tin D om janić, R ik ard K atalinić-Jeretov, B ożo Lovrić, V ik to r C ar E m in, D inko Śim unović, L jubo V izner, B ranko V odnik, M ilan M arjanović, N ikola Polić, U ld erik o D o nadin i, G ustav Krklec. Słow eńców rów nież było dużo. Ich teksty publikow ano w języku słoweńskim . W pierwszym ro k u w spółpracow nikam i byli: Ivan C ankar, F ran A lbrecht, Igo G ru d e n , F erd o K ozak, K saver M eśko, Jan k o G lazer, w drugim : B ożidar Bośko, M iran Jarać, M ilan Puzelj, A vgust Ż ig on i in. Szybko jed n ak zaczęły się rozchodzić drogi tej idealnie pom yślanej jedności. P roblem narodow y n ie został rozwiązany, poniew aż kurs polityki rządu rozm ijał się całkow icie z oczekiw ania mi. P om ijan o np. zupełnie M acedończyków. N aginano h isto rię do p otrzeb p ro pagandow ych. N iem niej „K njiźevni ju g ” osiągnął ogrom ny sukces jak o czaso pism o g rupujące niebywałą liczbę pisarzy. Swą obecnością na łam ach „Knjiźev- nog ju g a ” ujaw nili on i w ielkie przyw iązanie do idei jedno ści jugosłow iańskiej. Jeśli zaś przyjrzeć się bliżej tem u obszernem u wykazowi nazwisk, to n ietrudn o stw ierdzić, że przew ażali w nim twórcy, dla których ta idea m iała w artość przeżycia pokoleniow ego. A w ogóle ta grupa, k tó rą należy określić jako funkcjo n aln ą - z uwagi na cel, jak i m iała realizow ać - była dodatkow o silna p oprzez więzy pokoleniow e łączące jej członków.
GRUPY LITERACKIE W ŻYCIU KULTURALNYM JUGOSŁAWII 111
Idea jedności jugosłow iańskiej nadal pozostaw ała żywa, m im o osłab ien ia jej atrakcyjności w zm ienionych w arunkach politycznych. N adal pojaw iały się próby tw orzenia środow isk literackich na jej bazie, np. na tery to riu m serbskim wokół m iesięcznika kulturaln o-społecznego „D A N ”, który istn ia ł od 1 lipca 1919 do m arca 1920 r. (ukazało się tylko 12 jego num erów ), czy „XX vek”, o jeszcze krótszej żywotności (I 1938 - V 1939). Te próby nie pow iodły się. N aw et „DAN”, który przecież ukazywał się w tym samym czasie, co „K njiźevni ju g ”, nie m iał już tej siły przyciągania, bo zarów no jego k o m itet redakcyjny, ja k i zdecydowana większość w spółpracow ników , nie m ieli tak dużego dośw iadczenia generacyjnego; po p ro stu rekrutow ali się z m łodszego pok olen ia. „XX vek ” natom iast postaw ił na ideę przebrzm iałą. Począwszy od la t trzydziestych z pola widzenia literatów usuw ają się sprawy narodow ościow e, a ro lę pierw szorzędną zaczynają odgrywać zagadnienia społeczne.
W latach 1928-1939, a więc stosunkow o długo, ukazuje się w S kop je „Jużni pregled”, który w swym założeniu m iał być ko ntynuacją „K njiźevnog ju g a”, zwłaszcza jego roli integrującej nacje na niwie literatury. Tym czasem był trybuną realizującą program oficjalnej polityki k u ltu raln ej państw a. N ajlepiej o tym świadczy fakt, że publikow ane w nim m ateriały pisane były w yłącznie w języku serbskim , zaś M acedonię nazywano S erbią Południow ą.
W raz z pow szechnie narastającym niezadow oleniem z polityki narodow o-spo- łecznej rządu rosła w międzywojennej Jugosław ii p o p u larn o ść idei m arksis towsko-leninowskich. Początkow o ich p ro p a g ato ram i byli Stevan G alogaża i M iroslav Krleża. Obydwaj odegrali szczególnie w ażną ro lę jeśli chodzi o wyda w anie tak zorientow anych czasopism , k tó re sam i redagow ali i w w iększości sami swoimi pracam i zapełniali. G alogaża był an im ato re m „K ritike” (1920-1922), a następnie od 1928 „V edrine”, „ L ite ra tu rę ” (1931-1933), „K njiżevnog savrem enika” (1936-1937), dw utygodnika „K ultu ra” (1933) i „Za am n estiju ”, a Krleża: „Plam ena” (1919), „K njiżevne re p u b lik ę” (1923-1927), „D anas” (1934) i m iesięcznika „Pećat” (1939-1941). Swymi w ystąpieniam i program ow ym i patronow ali nurtow i literatu ry socjalnej, a później now em u realizm ow i socjalistycznem u. Z czasem okazało się, iż wychodząc od w spólnych założeń, dochodzą do zgoła odm iennych koncepcji rozum ienia literatury.
I G alogaża, i K rleża wskazywali na społeczne i historyczne uw arunkow ania sztuki. O dcięli się tym samym od w ystąpień program ow ych D o nad iniego i Śimicia, dla których sztuka była spirytualno-m istycznym fenom enem . P rogram sztuki zaangażowanej K rleża zaczyna form ułow ać już w r. 1919 artykułem zatytułowanym H rvatska knjifevna lai, zamieszczonym w czasopiśm ie „P lam en”, w którym mówi o sensie i funkcjach literatury; konty nu uje te rozw ażania w eseju O tendencji u um jetnosti (rzecz pośw ięcona m alarstw u G eo rg a G roscha) i podkreśla, że w pow staw aniu dzieła, w akcie twórczym obo k uw arunkow ań
natu ry m aterialn ej ważny jest udział ludzkiej woli. T en to k rozw ażań uzupełnia w przedm ow ie do Podravski m otivi Krste HegeduSicia (1933) założeniem , że dzieło pow staje z em ocji utalento w anej jed n o stk i twórczej. N atom iast G alogaźa okazał się bardzo konsekw entnym o b ro ń cą tendencyjności i klasowości w sztuce. L ite ra tu ra , według niego, pełni ro lę służebną w obec rew olucji proletariackiej. Staw ia więc znak rów ności między lite ra tu rą a ideologią. Swoimi w ystąpieniam i program ow ym i na łam ach czasopism a „ L ite ra tu ra ” (znaczący jest przede wszyst kim artykuł Śta se ne m oże prim iti ka o socijalna literatura) upow szechniał G alogaża w ariant R A PP-ow skiej koncepcji sztuki, k tó ra podporządkow uje dzia- łaność lite rac k ą celom politycznym 6.
W okół tych dwóch pisarzy, ich m anifestów i czasopism skupiali się literaci, którym bliska była m arksistow sko-leninow ska koncepcja sztuki. M agnetyczna siła, ja k ą dysponow ali ci twórcy, spraw iła, że ich działalność krytyczno-literacka prom ien io w ała w sto p n iu równym program om i m anifestom wysuwającym p o stu laty ideow o-artystyczne, k tó re przyjm ow ane były jak o obow iązujące przez o k re ślo n e zbiorow ości. Były nim i zespoły zgłaszające chęć w spółpracy z ich czasopism am i. Na przykład do stałych w spółpracow ników Krleźy należy zaliczyć C esarca, R isticia, B ogdanovicia, B ogdanova, Kikicia, M asleśę, zaś G alogaźy - F ro la, Z ogovicia, M inderovicia, R acina, Ć olakovicia i in.
P o I K ongresie Pisarzy w M oskwie w 1934 r., na którym w ołano o sztukę p artyjną, n u rt lite ratu ry socjalnej, p o p u larn ej w Jugosław ii, stracił na swej je d nolitości. Rozw ój przebiegał dw utorow o: jed en prow adził, w myśl m oskiewskich dyspozycji, ku realizm ow i socjalistycznem u (odłam ow i tem u p atro no w ał G alo- gaźa); drugi opow iedział się za syntezą społecznego d okum entalizm u i subiek tywnej in te rp re ta c ji (to z kolei podejście reprezen tow ał K rleźa i jego grupa).
G rupy funkcjonalne, realizujące jakieś ideow e cele, rzadko występowały jako typ zesp ołu sform alizow anego. W łaściwie d o p iero odpow iednia perspektywa badaw cza (czasowa i m etodologiczna) pozw ala ujrzeć n iek tó re rozproszone poczynania ja k o k onsekw entne i jedn o licie ukierunkow ane oddziaływ anie, zm ie rzające do w prow adzenia w krw iobieg lite ratu ry istotnych w artości, m ających siłę procesotw órczą. Z a grupow e, sform alizow ane w ystąpienie pisarzy n urtu lewicowego należy uznać pozycję Knjiga drugova (1929), przygotow aną wspólnie przez N ovaka Śim icia i Jovana Popovicia. Przedsięw zięcie zakończyło się uw ięzieniem obydwu redaktorów , którzy jaw nie zam anifestow ali swoje sym patie dla ru ch u kom unistycznego, w m om encie gdy działalność p artii kom unistycznej w K rólestw ie była zdelegalizow ana.
N ajbardziej atrakcyjna i najłatw iejsza do uchwycenia była oczywiście dzia łalność g rup program ow ych. D zięki nim lite ra tu ra została wzbogacona o nowe
GRUPY LITERACKIE W ŻYCIU KULTURALNYM JUGOSŁAWII 113
„izmy” aw angardowe: ekspresjonizm , zenityzm (serbska od m iana ek spresjon izm u ) i nadrealizm . Inne p o p u larn e w E u ro p ie prądy aw angardow e, ta k ie ja k futuryzm , dadaizm , kubizm , o d eb rano na tym gruncie jak o pokrew ne ekspresjonizm ow i i nadrealizm ow i. Futurystyczne dośw iadczenia w łączono d o program ów ek sp resjo - nistycznych, a dadaizm i kubizm uznano za b liskie nadrealizm ow i.
R ozm ieszczenie grup program ow ych nie było rów nom ierne. P od tym wzglę dem nad pozostałym i centram i kulturalnym i górow ał B elgrad, jakk olw iek i w innych ośrodkach ówczesnej Jugosław ii nowości spod znaku „izmów” pojawiły się niem al rów nocześnie. Z resztą pow stające w B elgradzie grupy aw angardow e są pow iązane w ielom a nićm i z C horw acją i zagrzebskim środow iskiem lite ra ckim. N otabene ekspresjonizm wcześniej przyswoili so b ie C horw aci. U ld erik o D onadini i A ntun B ranko Śimić odkryli m ożliwość od ro d zen ia lite ra tu ry p op rzez nasycenie jej problem atyką etyczną. T aka postaw a była zrozum iała p o niedaw nych dośw iadczeniach wojennych. W zetknięciu z tym i dośw iadczeniam i ujaw niła się cała bezużyteczność literatu ry m odernistycznej.
W ystąpienia program ow e D onadiniego: Savrem ena um jetn ost („K o k o t” 1916 nr 1) oraz Vaskrsenje duSa (1917) i A. B. Śim icia (o pu blik ow ane w „V ijavici” 1917 i „JuriSu” 1919) cechuje bezkom prom isow y sprzeciw w obec tradycji, k o n w encjonalnych norm , k tó re kręp u ją przeżycie artystyczne. D o n a d in i i Śim ić uważali, że każde uczucie pow inno się wyrażać b ezp o śred n io i że d rog a od przeżycia em ocjonalnego do jego wyrazu m usi być p ro sta.
W pierwszym num erze „Vijavicy”, przy okazji publikacji o A n d riji M iliće- viciu, tak pisał Śimić: „Treba jed am p u t da bacim o sa sebe svu tu laż, « otm et- nost», dek orativnost, pa ako je p o tre b n o i odelo sa sebe, kragne, m an śete, kra- vate, Salove, i sve ono drugo, da bacim o iz sebe sve tro p e , figurę i m eto nim ije, aliteracije, asonance, klim akse, sve on o Sto je ukus, Sto je re to rik a i le p o ta , to će reći sve ono Sto je suviSno - i da govorim o istin u ”.
Historycy i krytycy literatu ry zwrócili uwagę, że działalno ść p rogram ow ą obydwu poetów inspirow ał m anifest futurystyczny M arin e ttieg o o raz H erm an a B hara b u n t przeciwko skostniałym w artościom m oralnym i społecznym . Tę postaw ę zrodził strach i przygnębienie w spółczesnego człow ieka, wywołane w izją w ojennej apokalipsy, politycznego, społecznego i m oralnego chaosu.
Program literatu ry ekspresjonistycznej wypracowali D o n ad in i i Śim ić w ciągu kilku lat. Propagow ali go za pośrednictw em czasopism , sp ecjaln ie do teg o celu powołanych („K okot”, „V ijavica”, „Juriś” czy późniejszy „K njiźevnik”). C zasokres ich ukazywania się był krótki, a i szpalty tych czasopism w większej części wypełniali sam i redaktorzy, tzn. D onadin i i Śimić. N iem niej, naw et w tych w arunkach, zwłaszcza czasopism a Śim icia funkcjonow ały jak o grupy, bo w gruncie rzeczy każdy organ literacki staw ał się potencjalnym ośro d k iem fo r mowania grupy. Tym bardziej pism a Śimicia, k tó re zarów no tworzyły program ,
ja k i posiadały w ybitną indyw idualność tw órczą w osobie sam ego redaktora; jedynie g rono w spółpracow ników było szczupłe7.
W tym samym czasie rozwój literatu ry słow eńskiej przebiegał rów nież pod znakiem ek spresjonizm u, a fascynacja treściam m i, jak ie niósł z sobą ekspresjo- nizm , trw ała nieprzerw anie do wybuchu II wojny światowej. Z ało żenia tego prą d u przyswoili sobie pisarze o biegunow o różnych o rien tacjach ideowych: m arksistow skiej i katolickiej. K oło studenckie literató w lew icow o-dem okra- tycznych i m arksistow skich redagow ało czasopism o „M ladina” (1927-1928), przem ianow ane w 1928 r. na „Novą m ladin ę”. C zasopism a te skupiały pisarzy, którzy z ekspresjonistyczną żarliw ością p rotestow ali przeciw ko niesprawiedliwości społecznej. Początkow o tej grupie przew odził Srećko Kosovel, a do w spom nianego kręgu należeli: S eliśkar, K lopćić, A lb rech t M ajcen, V oduśek. Drugim ważnym ugrupow aniem ekspresjonistycznym byli twórcy, którzy zaraz po wojnie w spółpracow ali z czasopism em katolickim „Dom in svet”, popularyzującym wówczas ekspresjonizm i futuryzm . N ależeli do nich A n to n i F ran c Vodnik, T in e D ebeljak, Edvard Kocbek. W spółpracow ali także z czasopism em „Kriż na g o ri” (1927), „K riż” (1928-1930). W o dróżn ieniu od pisarzy lewicowych w swych metafizycznych wizjach szukali harm onijnego piękna, eterycznej ciszy, czystej m iłości duchow ej.
Zwykle prądy aw angardow e torow ały sobie drogę do literatu ry w atm osferze skandalu. Towarzyszyły tem u zjawisku gwałtowne spory, radykalne m anifesty. W lite ra tu rz e słow eńskiej obserw ujem y ew olucyjne przechodzenie poetyki m o dernistycznej w ekspresjonistyczną, co zostało przygotow ane przez pisarzy przynależących do ustępującej form acji ideow o-artystycznej. Jeszcze przed wybuchem wojny dostrzegli oni (Ivan C ankar, V ladim ir Levstik, A nton D ebeljak i in.) nieadekw atność poetyki im presjonistyczno-sym bolicznej wobec nasilających się n astrojów katastroficznych. B ezkonfliktow o przebiegał rów nież dalszy rozwój ekspresjo nizm u w lite ra tu rz e słow eńskiej, jako że jego treści ideowe były bliskie wszystkim tym, którzy doświadczyli grozy w ojennej, wszystkim bez względu na wyznawany św iatopogląd. Co w ięcej, uważa się, że twórczość ekspresjonistyczną pisarzy lewicowych zastąpiła w lite ra tu rz e słow eńskiej n u rt p roletariack i, który przecież w lite ra tu ra c h południow osłow iańskich zrodził się z negacji sztuki niezaangażow anej. Z a taką uchodziła w kręgach lewicowych twórczość ek sp resjo nis tyczna8.
7 Tamże, zwłaszcza rozdziały: „Programy i manifesty w chorwackiej literaturze XX wieku” i „Jugosłowiański ekspresjonizm”.
8 Tamże s. 161-162; por. także: Z. D a r a s z. O d m odemy do ekspresjonizmu. (Z przemian świadomości literackiej w Słowenii). Wrocław 1982 s. 117-127.
GRUPY LITERACKIE W ŻYCIU KULTURALNYM JUGOSŁAWII 115
Pow staw anie program ow ych grup literackich w Serbii, inspirow anych licznymi awangardowymi „izm am i”, inicjuje bądź w tych przedsięw zięciach uczestniczy ciągle ten sam zespół pisarzy: V inaver, C rnjanski, R . P etrović, M ilićić, M anojlović. Początkow o koncentrow ali się on i na działalności program ow ej. Ich ekspresjonizm , czy głoszony przez C rnjanskiego sum atraizm , m a w iele cech wspólnych z poglądam i głoszonym i przez Śim icia, ja k wyzwolenie się sp od presji wszelkiej konwencji oraz hasło ekstatycznego pisania. C rnjanski zam anifestow ał taką postaw ę w Wyjaśnieniu Sum atry („Srpski knjiżevni glasnik” 1920), a V inaver w M anifeście szkoły ekspresjonistycznej („P rogres” 1921). D o poczynań grupow ych związanych z ekspresjonizm em zaliczyć należy uform ow anie się grupy poetyckiej Alfa (1921) i jej inicjatywy wydawniczej - b ib lio tek i A lb atro s (redagow anej przez S. V inavera i T. M anojlovicia), a n a stęp n ie grupy sku pion ej w okół czasopism a „Z e n it” (luty 1921-1926), redagow anego przez L ju b o m ira M icicia, a także wydawnictwa Z enit.
Poetyka sform ułow ana Alfy najwięcej zawdzięczała in spiracjo m eksp resjo- nistycznym. Poetyka im m anentna dowodzi, iż tw órczość artystyczna grupy zdecydowanie wykracza poza ramy program ow e ekspresjonizm u. J e s t np. bardziej tradycyjna, niż głosi to program , tak w zakresie języka poetyckiego ja k i ogólnej koncepcji literatury, a jeśli chodzi o konw encje budow ania św iata przedstaw io nego, to wykazuje liczne pow iązania z w ielom a k ieru n k am i aw angardow ym i. M ożna np. mówić o nadrealistycznych elem en tach w ekspresjonistycznej twórczości narracyjnej R. Petrovicia9.
Pisarze z kręgu czasopism a „Z en it” stanow ili spo śró d wszystkich serbskich ugrupow ań literackich grupę najbardziej „ekstraprogram ow ą”. W m iędzyw ojennej h istorii literatu ry funkcjonują jak o twórcy serbskiego w arian tu ekspresjonizm u. L jubom ir Micić, czołowy kodyfikator program ów zenitystycznych, m iał am bicję włączenia zenityzm u w n u rt rozwojowy europejskiej aw angardy. T e am bicje uwidoczniły się w podtytule czasopism a, który brzm iał: „In te rn ac io n a ln a revija za u m etn ost i k u ltu ru ”, i w otw arciu łam ów czasopism dla p o etó w niem ieckich (G oli, V alden, H ajnike). P on ad to popularyzuje zenityzm poza granicam i. P u b li kuje w 1924 r. w ekspresjonistycznym czasopiśm ie „S turm ” (B erlin ) arty ku ł Zenitozofija iii energetika stvaralaćkog zenitizm a. W ro k później ten że artykuł ukaże się po francusku w periodyku „7 a rts ” (B ruksela) i p o p olsku w „B loku”.
Z „Z enitem ” przez kró tk i okres w spółpracow ała gru pa Alfa. B ardzo szybko popadła w konflikt z apodyktycznym M iciciem , ale za o d stąp ien iem od w spó ł
9 Na temat Alfy, jej inicjatyw literackich i związków z ekspresjonizmem zob.: K o r n h a u s e r , jw. s. 158-159; M. D ą b r o w s k a - P a r t y k a . Biblioteka Albatros i Beogradska knjiźem a zajednica Alpha, czyli rzecz o jedności przeciwieństw. W: Literatury słowiańskie w okresie awangardowego przełom u. Pod red. Z. Niedzieli. Wrocław 1979 s. 57-70; E. M o ż e j к o. Rastko Petrović: modernista, nadrealista, ekspresjonista? „Scando-Slavica” 1967 s. 93-103.
pracy przem aw iały głów nie rozbieżności ideow o-artystyczne, bo M icić był twórcą koncepcji sztuki o wydźwięku ideowym (polityczno-społecznym ).
W licznych program ach i m anifestach M icić podw ażał ro lę dziedzictwa artystycznego, p rzekreślał w artość kultury eu ropejsk iej, fetyszyzując w zam ian
„ B a ł k a n i B arbaryzm ”. O pow iadał się za prymitywizm em i antycywilizacją. Z e wszystkich periodyków aw angardowych „Z e n it” ukazywał się najdłużej, przyciągał najw iększą liczbę artystów . Popularyzow ał też inn e niż zenityzm aw angardow e prądy artystyczne i przyznawał się do sym patii dla ruchu kom u nistycznego, utożsam iając naw et zenityzm z ruchem proletariackim , walczącym o now ą rew olucyjną kulturę.
Z „Z e n ite m ” w spółpracow ało bardzo wielu artystów , ale przew ażnie przez bardzo k ró tk i okres. P isarze odchodzący od „Z e n itu ” p ragnęli przede wszystkim odw rócić uwagę o d narzucanej przez L jubom ira M icicia problem atyki politycz no-sp o łeczn ej10.
K o nfiskata czasopism a 15 X I 1926 r. za akcję wyrażającą p o parcie kom u nistów dla polityki G andhiego w tym m om encie, gdy w B elgradzie przebywał R. T agore, przyczyniła się ostateczn ie do rozpad u grupy. Z perspektywy czasu „ Z e n it” okazał się zaczynem pow stania wielu innych grup awangardowych. N aj liczniejsze były te spod znaku nadrealizm u.
Z a p rek u rso ró w serbskiego nad realizm u uważa się M. C rnjanskiego, Stanisla- va V inavera, Jovana Popovicia, a przede wszystkim R astk a P etrovicia i grupę pisarzy skupionych w okół „Putevi” (1922-1924) i „Svedoćanstva” (1924-1925). R edaktorzy i w spółpracow nicy tych czasopism (M arko R istić, R om an Petrović, M iloś C rnjanski, M ilan D edinac, D uśan M atić, A lek sand ar V ućo i in.) zapozna ją serbską o p in ię literack ą z w ydarzeniam i w lite ra tu rz e francuskiej i z narodzinam i nadrealizm u, a także w tym samym czasie ogłaszają w łasne teksty, b ardzo bliskie nadrealizm ow i. Pierwszy artykuł o nadrealizm ie, p ió ra M arka R isticia, opublikow any został w pierwszym num erze „Svedoćanstva”. R astko P etrović przełożył Pijany statek R im bauda i zam ieścił tek st w trzecim num erze tego czasopism a, zaś w piątym znajduje się n o ta tk a inform ująca o ukazaniu się czasopism a francuskiego „N adrealistićka revolucija”. W ten sposób została uto ro w an a dla nadrealizm u droga do lite ratu ry serbskiej.
Z a pierw szą zbiorow ą m anifestację nadrealistów serbskich uważa się trzy zeszyty czasopism a „Tragovi” (1928-1929), zaw ierające zbiory wierszy O skara D avića, D jord ja Jovanovicia i D jo rd ja K osticia. D ruga gru pa nadrealistów p o chodzi z kręgu publikacji „50 u E v ro p i” (pod red. Z vezdana V ujadinovicia). W 1930 r. dochodzi do połączenia tych grup. Ich wspólnym artystycznym przedsię
10 Por. A. N a u m o w. Zenityzm. Historia i program ideowo-artystyczny ruchu (1920-1927). W: Literatury słowiańskie w okresie awangardowego przełomu s. 35-56.
GRUPY LITERACKIE W ŻYCIU KULTURALNYM JUGOSŁAWII 117
wzięciem jest alm anach Nem oguće, który uchodzi za najw ażniejsze zbiorow e wystąpienie nadrealistów .
W 1931 r. Koća Popović i M arko R istić d ru k u ją N acrt za jednu fen om eno lo- giju iracionalnog, w którym zaw arta jest p ró b a pogodzenia freudyzm u z m ark si zmem. Z arów no N acrt, ja k i kilka początkow ych num erów czasopism a „N adrea- lizma danas i ovde” (1931-1932), pojaw iają się w chwili d ezintegracji grupy. W iększość pisarzy przyłączyła się do n u rtu lite ratu ry socjalnej, a niek tó rzy z nich pod koniec 1932 i 1933 r. zostali osądzeni i uw ięzieni jak o kom uniści.
N adrealizm , tak jak i futuryzm czy ekspresjonizm , wyrósł z p ro te stu w obec dotychczasowej kultury i życia w ogóle - także społecznego. Z e wszystkich ruchów awangardowych nadrealizm najdobitn iej zaznaczył swoje przyw iązanie do idei rewolucyjnych, co zostało usankcjonow ane w I I M anifeście nadrealistycznym (1929). Wówczas oficjalnie opow iedziano się po s tro n ie rew olucji p aźd zier nikowej i Związku R adzieckiego. P o p u la rn e w śród n adrealistów hasło R im b a u da: „zmienić życie” zastąpiono żądaniem M arksa: „zm ienić św iat”11.
Na pewnym eta p ie postępow ania badaw czego serbskie grupy program ow e m ogą stanow ić bazę wyjściową do rozw ażań nad h isto rią prądów aw angardow ych, tym bardziej, że często pojęcie prąd u zastępowały. W grupach o dłuższej żywotności taka „jednoprądow ość” jest nie do pom yślenia, naw et w przypadku „Z en itu ”, który zgłaszał p re te n sje do stw orzenia prąd u zw anego zenityzm em , gdyż ten, poddany analizie, okazuje się kong lom eratem elem en tów ekspresjo- nistyczno-futurystycznych, a w końcowej fazie swojego istn ie n ia przyswoił sobie jeszcze elem enty innych „izmów”.
Życie k u ltu raln e najbujniej rozw ijało się w Z agrzebiu i w B elgradzie. A le i w innych ośrodkach po odzyskaniu niepodległości ożywiły się także środow iska artystyczno-literackie, lecz na k rótko. Często jed n ak , w wyniku m igracji ludności, jaka nastąpiła po w ojnie, zaznaczył się ogrom ny odpływ talentów . B ardzo dotkliw ie odczuł to M ostar i Sarajew o, że wym ienię tylko takich pisarzy, jak A ndrić, Ćorović, Śimić, Ćopić, Kikić, Finci i in. P ozostaw ało, co praw da, środow isko hum anistyczne, k tó re inspirow ało pew ną działalność po pu laryza torską w sferze literatury, ale brak w ielkich indyw idualności spraw ił, że te ośrodki k u ltu raln e znalazły się jed n ak poza zasięgiem w ielkich dyskusji lite ra c kich. Na tym tere n ie życie literackie w większości sprow adzało się do d ziałal ności grup sytuacyjnych, a raczej stowarzyszeń literatów .
11 Por. В. С z a p i k. Nadrealizm w literaturze serbskiej. Wrocław 1982, a zwłaszcza rozdz. „Sytuacja nadreałizmu w międzywojennej literaturze serbskiej" s. 11-32.
ЛИТЕРАТУРНЫЕ ГРУППИРОВКИ В КУЛЬТУРЕ ЮГОСЛАВИИ МЕЖДУВОЕНОГО ПЕРИОДА Р е з ю м е Автор использует теоретико-литературные работы Стефана Кавына, Михала Гловииского и СтефанаЖулкевского, посвященные образованию и функционированию литературных группировок. С этой перспективы представляется образ культуры Югославии междувоенного периода. Понятие литературной группировки оказывается полезным инструментом для систематизации главных тенденций культуры Югославии. Этот государственный организм, называемый вначале Королевством Сербов-Хорватов и Словенцев, возник после первой мировой войны и охватывал разнообразное в национальном и религиозном отношениях население, представляющее очень различную степень национального самосознания и разнообразные исторические традиции, несмотря на близость географических регионов. Королевство Югославии как конгломерат национальностей, принадлежащих по меньшей мере трем культурным кругам: христианскому Западу, православному Востоку и исламу, укрепляло свое существование на основании так называемой идеи югославизма. Она я значительной степени побуждала культуру нового государства, вокруг нее группировались художники и писатели, которые были сторонниками национальной модели культуры, например, группа писателей из круга литературного журнала «Квижевни юг». Культура Югославии этого времени сосредоточивалась также вокруг эстетических программ, что было заслугой литературных программных группировок, стремившихся придать динамизм литературной культуре страны путем диалога с Европой. В 30-е годы проявили себя также группировки, формулирующие свою программу на основании идей, пришедших из революционной России. По мнению их представителей, именно эти идеи лучше всех способны выразить недовольство национальной и культурной политикой страны. Перевод с польского Романа Левицкого
