STRESZCZENIE ROZPRAWY DOKTORSKIEJ
„Kształtowanie oferty edukacyjnej wyższych szkół zawodowych
a regionalny rynek pracy”
SUMMARY OF DOCTORAL DISSERTATION:
The development of educational offer of the higher vocational schools
and the regional labour market
Monika A. Łęska
Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej Promotor: prof. dr hab. Lechosław Garbarski
Recenzenci: prof. nadzw. dr hab. Elżbieta J. Biesaga-Słomczewska
prof. nadzw. dr hab. Czesław Szmidt
Obrona odbyła się 27 czerwca 2011 roku w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie
Przedmiot rozprawy i jego uzasadnienie
Tematem rozprawy jest analiza kształtowania oferty edukacyjnej przez wyższe szkoły zawodowe ze szczególnym uwzględnieniem wpływu regionalnego rynku pracy. Jest to zagadnienie szczególnie istotne ze względu na głębokie przemiany jakie na przełomie XX i XXI wieku przechodził polski system szkolnictwa wyższego, które wymusiły w szczególności:
„ideologia neoliberalizmu, zakładająca urynko-wienie i utowarourynko-wienie procesów nauczania i ba-dań;
polityka państwa odrzucająca dotychczaso-wą strategię inansowania w pełnym zakresie szkolnictwa wyższego ze środków publicznych; zapotrzebowania społeczeństwa informacyjne-go na kompetentnych pracowników” (Pachociń-ski 2004).
Obraz pierwszych kilkunastu lat transformacji kształtowany był przede wszystkim przez zmiany o charakterze ilościowym. Nastąpił blisko pięciokrot-ny wzrost liczby studentów oraz czterokrotpięciokrot-ny wzrost odsetka młodzieży podejmującej studia po ukończeniu szkoły średniej. Zjawisko wzrostu aspiracji edukacyj-nych społeczeństw jest zjawiskiem ogólnoświatowym, związanym z rolą wiedzy we współczesnej gospodar-ce. W ostatnich latach zwiększyła się również konku-rencyjność podmiotowa i przedmiotowa rynku usług edukacyjnych, wchodzącego w skład rynku wiedzy
(Dudek 2003), wzrost jego mobilności, zaistniały też zmiany demogra iczne i społeczne; ponadto wyzwa-nia globalizacji, społeczeństwa informacyjnego (Cella-ry 2001), nowych sposobów kształcenia oraz dostępu do wiedzy obliguje rynek edukacyjny do nieustan-nej adaptacji. Szkoła wyższa otwiera się na potrzeby wielowymiarowej rzeczywistości i włącza się w jej kreowanie – tworząc Europejski Obszar Szkolnictwa Wyższego (European Higher Education Area), Europej-ską Przestrzeń Badawczą (European Research Area), jak również uczestnicząc w realizacji wizji Europy Wiedzy (Europe of Knowledge).
Zmiana warunków funkcjonowania powoduje, że istnieje konieczność kompleksowego spojrzenia na działania szkół wyższych przez pryzmat specy iki usługi edukacyjnej. Problematyka rozprawy wpisu-je się w nurt dyskusji nad możliwościami i zakresem kształtowania oferty edukacyjnej szkół wyższych – instytucji zaufania publicznego realizującej cele społeczne. Współczesne uczelnie funkcjonujące auto-nomicznie, aczkolwiek w warunkach licznych obwaro-wań regulujących, to również organizacje działające w warunkach rynkowych. Państwowe wyższe szkoły zawodowe powstały dzięki ustawie o wyższych szko-łach zawodowych z 26 czerwca 1997 roku1 maając za
za-danie kształcić studentów do wykonywania
konkret-1 Ustawa o wyższych szkołach zawodowych z 26 czerwca 1997, Dz. U. Nr
96, poz. 590. Obecnie szkoły te funkcjonują na podstawie ustawy Pra-wo o szkolnictwie wyższym z 27 lipca 2005 (Dz. U. nr 164, poz. 1365 z późn. zm.)
nych zawodów, nadając im tytuł zawodowy licencjata lub inżyniera. Obecnie nowe podstawy prawne rozsze-rzyły możliwości funkcjonowania tych uczelni, dając im możliwość kształcenia również na poziomie magi-sterskim. Tworząc PWSZ zakładano jednocześnie da-leko idącą pomoc państwowych szkół akademickich, co znalazło odbicie w artykułach ustawy z 1997 roku. Utworzenie szkoły zawodowej wymagało poparcia potencjalnych regionalnych partnerów akademickich, a utworzenie nowej specjalności - rodzaju promesy współpracy, po której obligatoryjne było podpisanie porozumienia. W aspekcie analizowanych zagadnień, ważna jest odpowiedź na pytanie czy tworzenie PWSZ było (i jest) uzasadnione społecznie i jak w obliczu zmieniającej się rzeczywistości będzie wyglądała ich dalsza działalność. Lokalne społeczności nie mają wątpliwości w pierwszej kwestii – utworzenie tych szkół to uzasadniona decyzja edukacyjna i społeczna, umożliwiająca młodzieży pochodzącej z uboższych kręgów społecznych uzyskanie wykształcenia. Ana-lizy wskazują, że często są to przypadki pierwszego dyplomu w rodzinie. Wyższe szkoły zawodowe swoje siedziby mają w byłych miastach wojewódzkich z re-guły z dala od wielkich ośrodków akademickich. Te specy iczne podmioty edukacji nie doczekały się jak dotąd obszerniejszych analiz, chociaż ich liczba (36 - stan na 24 maja 2011) sugerowałaby taką potrzebę i tę właśnie lukę uzupełnia rozprawa.
Tempo przemian ekonomiczno-technologicznych gospodarki dekady potęguje efekt nieprzystosowa-nia szkolnictwa wyższego do wymagań rynku pracy. Zmiany gospodarcze przekładają się na wymagania stawiane przez pracodawców, dotyczących między innymi kompetencji pracowników, jakości pracy oraz dążenia do podnoszenia konkurencyjności na rynku. Strategie przedsiębiorstw realizowane są poprzez najnowsze rozwiązania technologiczne oraz innowa-cyjne formy organizacji pracy, które wymagają zmia-ny trybu i sposobu funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz mentalności i aspiracji pracowników. Oznacza to, że mają być oni elastyczni i kreatywni w swoich dzia-łaniach. Ważna jest również motywacja, akceptacja innowacji oraz umiejętność pracy w zespole. Wymo-gi te oznaczają przejście do aspektów jakościowych w zakresie polityki zatrudnienia, z silnym akcentem roli kompetencji zawodowych uzyskanych w systemie kształcenia. Nowoczesny system edukacji kształtując politykę kształcenia, musi uwzględniać w niej mobil-ność i zapotrzebowanie zmiennego i dynamicznego rynku pracy. Cel ten staje się jednym z najważniej-szych zadań nowoczesnego systemu kształcenia w ob-liczu innowcyjnej, gospodarki (Linert).
Cele i założenia rozprawy
Dysertacja ma charakter poznawczy, zaś jej celem jest skonfrontowanie oczekiwań podmiotów rynku edukacyjnego oraz rynku pracy. Głównym celem
roz-prawy było określenie determinant kształtowania oferty edukacyjnej przez wyższe szkoły zawodowe ze szczególnym uwzględnieniem regionalnego rynku pracy, zaś celem praktycznym było określenie produk-tu (oferty edukacyjnej) z punkproduk-tu widzenia wymogów jakie stawia obecnie (i stawiać będzie w przyszłości) regionalny rynek pracy. Celem podjętych w dyserta-cji badań była odpowiedź na pytanie, w jakiej mie-rze kształtowana oferta edukacyjna szkół wyższych (w tym zawodowych) odpowiada (i będzie odpowia-dać w prognozowanej perspektywie) wielkości oraz strukturze potrzeb regionalnego rynku pracy. Teza główna pracy wskazuje, że oferta edukacyjna wyż-szych szkół zawodowych nie odpowiada wielkości i strukturze potrzeb regionalnego rynku pracy. Hipotezy badawcze
Na podstawie teoretycznych rozważań oraz do-tychczasowych badań sformułowano trzy hipotezy szczegółowe, przy czym pierwsza z nich została uzu-pełniona hipotezami pomocniczymi.
Hipoteza 1: Oferta edukacyjna wyższych szkół zawo-dowych jest silniej determinowana popytem na usługi edukacyjne niż potrzebami rynku pracy.
1.1. Oferta edukacyjna wyższych szkół zawodo-wych jest tworzona głównie na podstawie aktualnych bądź przeszłych preferencji kan-dydatów poznanych w procesie rekrutacji. 1.2. Wyższe szkoły zawodowe wykazują niską
elastyczność w reagowaniu na potrzeby ryn-ku pracy, spowodowaną między innymi prze-wlekłością procedur niezbędnych do mody i-kacji oferty.
Hipoteza 2: Regionalny rynek usług edukacyjnych charakteryzuje zbyt duża liczba absolwentów w stosun-ku do możliwości wchłonięcia ich przez rynek pracy. To niedopasowanie prowadzi w konsekwencji do straty ika-cji szkół wyższych.
Hipoteza 3: Regionalny rynek pracy charakteryzuje niski stopień koordynacji pomiędzy oczekiwaniami pra-codawców i pracobiorców (absolwentów).
Charakteryzuje się on:
a) niedopasowaniem strukturalnym związanym z kwali ikacjami
b) niedopasowaniem mentalnym oraz behawioral-nym
c) niedopasowaniem instytucjonalnym.
Metody badawcze
Cel rozprawy realizowano w oparciu o rozważania teoretyczne wykorzystując w tym celu literaturę pol-ską i zagraniczną, sprawozdawczość statystyczną oraz publikacje zawarte m.in. w czasopismach “Journal of Marketing”, “Journal of Marketing Management”, “Jour-nal of Marketing for Higher Education”. Realizacja celów postawionych w rozprawie wymagała
przeprowadze-nia własnych badań empirycznych. W projektowanych badaniach własnych, do zbierania materiału, wyko-rzystane zostały ankieta audytoryjna, wywiad i anali-za dokumentów. Kwestionariusz ankiet audytoryjnych opracowany został w dwóch wersjach: skierowanych do studentów ostatnich lat studiów oraz uczestników studiów podyplomowych. Pytania w większości mia-ły charakter zamknięty, zaopatrzone bymia-ły w kafeterię zamkniętą, półotwartą lub koniunktywną, sformuło-wane jednoznacznie i konkretnie. Narzędzie badaw-cze miało służyć zdiagnozowaniu następujących pro-blemów badawczych:
1) motywy wyboru uczelni/ studiów
2) ocena programu studiów oraz nabywanej w trakcie studiów wiedzy i umiejętności
3) wiedza o rynku pracy - preferencje pracodaw-ców w opiniach przyszłych absolwentów 4) wzorce kariery zawodowej – jak badani
wy-obrażają sobie przyszłość, ich oczekiwania co do zgodności przyszłej pracy z wykształce-niem
5) warunki przyszłej pracy
6) szanse na rynku pracy - strategie poszukiwania pracy oraz motywy wyjazdów za granicę. W badaniach posłużono się również wywiadem konwersacyjnym, to znaczy takim, w którym re-spondent znał cel, charakter i przedmiot wywiadu, a rozmowa z nim dawała możliwość swobodnej wymiany zdań. Wykorzystując zasadę doboru ce-lowego wytypowano teren badań oraz podmioty badane (państwowe wyższe szkoły zawodowe) na-tomiast technika losowego doboru została zastoso-wana przy typowaniu respondentów w ankietach audytoryjnych.
We wrześniu 2008 przeprowadzone zostały ba-dania pilotażowe, służące sprawdzeniu poprawności narzędzi, ich kompletności i przydatności do realizacji celu badań oraz wery ikacji poprawności postawio-nych hipotez. Badania pilotażowe z wykorzystaniem ankiety przeprowadzono wśród studentów 3 roku stu-diów stacjonarnych na 11 z 12 oferowanych kierunków kształcenia Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Białej Podlaskiej (kierunek rolnictwo uruchomiono w roku akademickim 2008/2009). Objęto nimi łącznie 60 studentów. Efektem przeprowadzenia badań było pozytywne zwery ikowanie zasadności postawionych hipotez oraz pozytywna wery ikacja kwestionariusza ankiety potwierdzająca jego kompletność. Procedura badawcza składała z kilku etapów: punkt wyjścia sta-nowiło ustalenie stanów początkowych a zatem dia-gnoz w zakresie funkcjonowania regionalnego rynku pracy i dostępnej na danym terenie oferty edukacyj-nej (w tym wyższych szkół zawodowych). Diagnoza uwzględniająca tempo i kierunek zmian była prowa-dzona w aspekcie podaży i popytu rynku pracy oraz oferty edukacyjnej.
W wymiarze ilościowym analiza opierała się o źró-dła zastane dotyczące regionalnego rynku pracy oraz
strukturę wykształcenia i bezrobocia wśród absol-wentów szkół wyższych. Źródła obejmowały lite-raturę przedmiotu, sprawozdawczość statystyczną (raporty, ekspertyzy, roczniki statystyczne), progra-my przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji bezrobotnych oraz oferty pracy dla osób z wyższym wykształceniem będące w posiadaniu urzędów pra-cy. W wymiarze jakościowym analiza odnosiła się do określenia zbieżności oceny (bądź jej braku) dostępnej oferty edukacyjnej z zapotrzebowaniem rynku pracy wyrażanej przez jej uczestników (studentów, przed-stawicieli szkół wyższych, pracodawców). W grudniu/ styczniu 2009/2010 roku zostały przeprowadzone 542 ankiety audytoryjne ze studentami ostatnich lat studiów licencjackich wyższych szkół zawodowych Lu-belszczyzny (50% populacji) 80 ankiet audytoryjnych z uczestnikami studiów podyplomowych, zaś w 3 kwar-tale 2010 roku 8 swobodnych wywiadów pogłębionych z przedsiębiorcami.
Kolejne działanie stanowiło szczegółowe poznanie oferty edukacyjnej uczelni wyższych. W lipcu 2010 roku przeprowadzone zostały 3 wywiady z przedstawicielami, funkcjonujących w analizowanym regionie, uczelni wyż-szych, gdzie scenariusz określał:
ocenę aktualnej oferty edukacyjnej (kierunki, specjalności i specjalizacje, programy, poziom kształcenia);
ocenę obecnych efektów kształcenia (wiedza teo-retyczna i możliwości jej wykorzystania w prak-tyce, umiejętności i kwali ikacje nabywane przez studentów (ważne oraz zbędne) dla podjęcia pra-cy w wyuczonym zawodzie);
oczekiwania pracodawców w stosunku do absol-wentów uczelni wyższych (rodzaj wiedzy, prefe-rowane umiejętności i kwali ikacje, dostrzegane zmiany);
zgodność oferty edukacyjnej z zapotrzebowa-niem regionalnego rynku pracy (jakość i struk-tura oferty edukacyjnej a oczekiwanie pracodaw-ców względem wiedzy, kierunków kształcenia, specjalizacji);
kwali ikacje osobowościowe, społeczno – demo-gra iczne, pozazawodowe wpływające na pozycję rynkową absolwentów wyższych uczelni;
ocenę sytuacji osób w wyższym wykształceniem na rynku pracy (rodzaj umowy, miejsce i czas pra-cy, płaca);
przewidywanie zmian na regionalnym rynku pra-cy i rola uczelni w jego kształtowaniu – współdzia-łanie z gospodarką, branże i sektory prze- i przy-szłości, zmiany preferencji cech pracowniczych; rola uczelni w pomocy absolwentom na rynku
pracy.
Spośród miast, pełniących funkcję edukacyjnego centrum regionalnego oraz posiadających na swoim terenie przynajmniej jeden duży zakład pracy zosta-ły wytypowane jednostki do badań. Z założenia takie miasta stały się miejscem funkcjonowania wyższych
szkół zawodowych. Szczegółowej analizie zostały poddane następujące wyższe uczelnie zawodowe: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Papieża Jana Pawła II W Białej Podlaskiej a obecnie Państwo-wa Szkoła Wyższa (2000), PaństwoPaństwo-wa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie (2001) oraz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Za-mościu (2005).
Wyniki
W nowoczesnej gospodarce z rynku pracy płyną wyzwania dla systemu edukacji, a mianowicie roz-wijanie kształcenia nastawionego na praktykę. Reali-zacja tego wyzwania możliwa jest poprzez zbliżenie kształcenia zawodowego do rzeczywistości funkcjo-nowania przedsiębiorstw oraz lokalnych rynków pracy. Konieczne jest też zorientowanie programów czy metod kształcenia na rozwijanie kompetencji spo-łecznych, umożliwiających radzenie sobie z niepew-nością czy bezrobociem na rynku pracy. Młodzi ludzie poprzez uczestnictwo w źle zaprojektowanych i/lub realizowanych ścieżkach edukacyjnych obarczeni są dużym ryzykiem stawania się grupą wykluczenia na rynku pracy (Bańka 2007).
Wery ikacja hipotezy 1 przeprowadzona na podsta-wie wywiadów z przedstawicielami wyższych szkół zawodowych (rektorów, prorektorów do spraw dydak-tycznych lub kształcenia) została oceniona pozytywnie. Oferta edukacyjna wyższych szkół zawodowych jest bardziej determinowana popytem na usługi edukacyj-ne aniżeli potrzebami rynku pracy. Jest to widoczedukacyj-ne w wielu wypowiedziach Prorektorów, gdzie dominuje nastawienie na kandydata i spełnienie jego oczekiwań a zbyt mała jest w tym układzie elastyczność uczel-ni w reagowauczel-niu na potrzeby rynku pracy. Wywiady przeprowadzone z przedstawicielami uczelni wyż-szych jednoznacznie potwierdzają również zasadność hipotezy pomocniczej, że oferta edukacyjna wyższych szkół zawodowych jest tworzona głównie na podstawie aktualnych bądź przeszłych preferencji kandydatów po-znanych w procesie rekrutacji, co potwierdzają pytani Prorektorzy. Badania dowodzą, że uczelnie w swoich działaniach kierują się zainteresowaniem studentów wybierających określone kierunki studiów, których trudno przekonywać, że nie powinni wybierać kie-runków społecznych tylko inżynierskie. Ponadto po-twierdzona została druga z hipotez pomocniczych, że wyższe szkoły zawodowe wykazują niską elastyczność w reagowaniu na potrzeby rynku pracy, spowodowaną między innymi przewlekłością procedur niezbędnych do mody ikacji oferty. W uczelniach państwowych o powo-ływaniu kierunków studiów przesądza głównie kadra, którą trzeba zatrudnić w celu uruchomienia nowych za-jęć. Fakt ten ma uzasadnienie w samorządności uczelni, które konstruując ofertę edukacyjną kierują się zatrud-nieniem przede wszystkim własnych pracowników. Uruchomienie nowego kierunku to również określony
czas i inne bariery, często niestety nie do udźwignięcia dla uczelni. Cała procedura jest długa, skomplikowa-na, czasami przez to spóźnioskomplikowa-na, a często ogranicza ona uruchomienie określonych kierunków. Uruchomienie nowego kierunku studiów to również zatrudnienie sa-modzielnych pracowników nauki, doktorów, których regionalnie również brakuje. Przyczyną powoływania nowych kierunków jest też chęć dopasowania się do wskazań wyboru kierunków przez maturzystów tyle że rzadko uczelnie kierują się w tym zakresie badania-mi (raczej niesformalizowanybadania-mi opiniabadania-mi). Popyt na pracę jako determinanta jest najczęściej uwzględniona w deklaracjach, a nie w działaniach uczelni. Stąd praw-dopodobnie raczej mało konkretne odpowiedzi o kie-runki czy zawody przyszłości. Opinie dotyczą raczej zmian ogólnych, makrokierunków czy dosyć mglistej przyszłości wszystkiego, co związane jest w wysokimi technologiami, a opisywane w różnych kon iguracjach słownych. Prawdopodobnie stąd też wynika brak kon-sekwencji realizacyjnej – współdziałanie i współpraca z podmiotami gospodarczymi wymaga przestrzega-nia twardych reguł rynkowych, których szkoły te za-chowawczo boją się przekroczyć. Badania pozwalają potwierdzić również fakt wyboru kierunków przez młodzież, niekoniecznie determinowany potrzebami rynku. Na niektóre kierunki nadal jest wielu chętnych pomimo, że istnieje ranking kierunków o największej liczbie bezrobotnych absolwentów.
Wery ikacja hipotezy 2 w wymiarze ilościowym do-tyczyła liczby funkcjonujących na regionalnym rynku pracy absolwentów szkół wyższych (w tym zawodo-wych) uwzględniając różnicujące ich cechy społeczno – demogra iczne oraz zgłaszanej przez pracodawców wiel-kości zapotrzebowania na absolwentów szkół wyższych o określonych kwali ikacjach (również z ich wewnętrz-nym zróżnicowaniem). Diagnoza ta opierała się o źródła zastane dotyczące regionalnego rynku pracy oraz struk-turę wykształcenia i bezrobocia wśród absolwentów szkół wyższych. Województwo lubelskie zajmuje w roku 2010/2011 szóstą pozycję w Polsce pod względem liczby studiujących (5,4% ogółu). Lublin – stolica wojewódz-twa to jednocześnie największy ośrodek akademicki, ale w regionie działają także mniejsze ośrodki szkolnictwa wyższego: w Białej Podlaskiej, Zamościu i Chełmie oraz Tomaszowie Lubelskim, Rykach i Puławach. W roku akademickim 2009/2010 w województwie lubelskim dyplomy ukończenia studiów otrzymało 29,6 tys. osób, co było liczbą większą o 17% niż rok wcześniej. Znacząco zmieniała się również struktura absolwentów – najwię-cej osób ukończyło kierunki ekonomiczne i administra-cyjne oraz społeczne i humanistyczne. Zmiany stanu bezrobocia w ostatnich 7 latach wskazują na największy wzrost liczby bezrobotnych po kierunku ilologia pol-ska (o 172%). W dalszej kolejności jest to pedagogika – o 75,4% oraz administracja – o 46,7%. W podziale na zawody bezrobotni absolwenci z wykształceniem wyż-szym to w pierwszej kolejności ekonomiści, a następnie pedagodzy i specjaliści administracji publicznej.
Zestawienia liczby bezrobotnych absolwentów z ofertami pracy jednoznacznie pokazują obraz nieko-rzystnych zjawisk występujących na lubelskim rynku pracy w kontekście tej specy icznej grupy społecznej. Występujący wysoki poziom aspiracji edukacyjnych ludności Lubelszczyzny niweczy słaba koordynacja ze
zmiennymi potrzebami rynku pracy. Stanowi to po-twierdzenie pozytywnej wery ikacji drugiej hipotezy szczegółowej rozprawy, że lubelski (regionalny) rynek usług edukacyjnych charakteryzuje zbyt duża liczba absolwentów w stosunku do możliwości wchłonięcia ich przez rynek pracy.
Rysunek 1. Bilans bezrobocia i ofert pracy w województwie Lubelskim w latach 2001-2011. Figure 1. Balance of unemployment and job vacancies in the Lubelskie province in 2001-2011
Źródło: opracowanie własne na podstawie: dane Wojewódzkiego Urzędu Pracy 2001-2011 Niekorzystne zjawisko niedopasowania
struktu-ry popytu i podaży występują pomimo aktywizacji absolwentów (Program Pierwsza Praca, Inkubator Przedsiębiorczości) ponieważ przyczyną jest fakt
kształcenia nie tych, których potrzebuje rynek pracy. Nastąpiła nadprodukcja absolwentów w niektórych zawodach, przy jednoczesnym de icycie w innych.
Rysunek 2. Zawody de icytowe, nadwyżkowe i zrównoważone w województwie Lubelskim w latach 2006-2009. Figure 2. De icit, surplus and balanced professions in the Lubelskie province in 2006-2009
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Monitoring zawodów de icytowych i nadwyżkowych w województwie lubelskim w 2009. WUP, Lublin, s. 56.; Monitoring zawodów de icytowych i nadwyżkowych w powiecie bialskim i mieście Biała Podlaska za 2009 rok. PUP, Biała Podlaska, s. 21-28.; Monitoring zawodów de icytowych i nadwyżko-wych w mieście Chełm i powiecie chełmskim za 2009 rok. PUP, Chełm, s. 18-22.
Należy również pamiętać, że rozwój gospodarczy wymaga pracowników o różnych poziomach wykształ-cenia. Szacuje się, że w Polsce około 60% popytu na pracę stanowi zapotrzebowanie na absolwentów szkół zawodowych, tymczasem wg M. Kabaja „w ostatnim dziesięcioleciu robiono wszystko, aby zdyskredytować edukację zawodową i techniczną. Z badań ewolucji aspira-cyjnych młodzieży wynika, że o ile w 1990 r. 30% młodych ludzi deklarowało chęć zdobycia wykształcenia zawodo-wego, to w 1998 już tylko 5%. Nastąpiła masowa likwida-cja szkół zawodowych, droższych w utrzymaniu niż zastę-pujące je szkoły ogólnokształcące. W efekcie gospodarka zaczyna odczuwać blokujący rozwój wielu irm narasta-jący de icyt absolwentów szkół zawodowych, którzy tak-że bez problemu znajdują pracę w UE”(Kabaj 2004, Sul-micka 2007). Jest to również konsekwencja przyjętego systemu kształcenia wg formuły - 80% to uczniowie li-ceów ogólnokształcących, zaś 20% szkół zawodowych. To powoduje niedobór dotyczący wszystkich, nie tylko tradycyjnie wymienianej branży IT.
Współczesny rynek pracy nie jest stabilny, ulega nie-ustannej ewolucji wynikającej ze zmian, obejmujących wszystkie sfery życia. Jednocześnie stale obserwujemy wzrost tempa tych zmian, niezwykle trudnych do prze-widzenia, co jest przyczyną nieprzewidywalności pracy w przyszłości (Borkowska 2004). Zmiany w gospodar-ce, globalizacja oraz szybkie tempo rozprzestrzeniania się wysokiej technologii przekładają się na zmiany spo-łeczne, w tym dotykające świat pracy. Powszechne skró-cenie dystansów powoduje, że możliwe jest podjęcie pracy na światowym rynku pracy. Ale rozwój technolo-gii to również Internet i praca za granicą bez konieczno-ści opuszczania domu w kraju. Telepraca to przejaw glo-balizacji o dużym wpływie na kształt i funkcjonowanie obecnego rynku pracy. Wzrasta również zakres wyko-rzystania w pracy nowych technologii, które niewątpli-wie zwiększają wymagania kwali ikacyjne. Stanowiska stają się coraz bardziej zaawansowane technologicznie, wymuszając wydłużenie procesów przygotowawczych. Niekorzystne jest natomiast wymaganie pracodawców dotyczące gotowości do pracy zaraz po zatrudnieniu, co
jest szczególnie trudne w sytuacji absolwentów, niepo-siadających jeszcze doświadczenia zawodowego(Bań-ka 2006). Obecne przygotowanie do wejścia na rynek pracy wymaga przecież zgromadzenia dużo większego kapitału kariery niż jeszcze kilka lat temu.
Pozytywnie zwery ikowano również hipotezę 3 zakładającą, że lubelski rynek pracy oraz miejsce na nim absolwentów wyższych szkół zawodowych, charakteryzuje niski stopień koordynacji pomię-dzy oczekiwaniami przedsiębiorców/pracodawców a oczekiwaniami absolwentów. Występujące na nim niedopasowanie strukturalne, mentalne i instytucjonal-ne to problem najbardziej charakterystyczny i widoczny. Niedopasowanie strukturalne dotyczy kwali ikacji osób poszukujących pracy i kwali ikacji pożądanych z punktu widzenia pracodawców. Z niego bezpośrednio wynika niedopasowanie mentalne. Analiza wywiadów z przed-siębiorcami ukazuje absolwentów często niewiedzących na czym polega praca, gdzie i jaka jest ich rola w irmie. Takie niedopasowanie uzupełnia niedopasowanie beha-wioralne. Przedsiębiorcy często podkreślali w wywia-dach, że absolwentów cechuje brak chęci do pracy i zaan-gażowania. Równie często wskazywali na brak własnej inicjatywy. Najmniej emocji wywołuje niedopasowanie instytucjonalne – pomiędzy przedsiębiorstwem, a uczel-nią. Posiadana przez młodzież wiedza o regionalnym rynku pracy oraz ocena własnych możliwości tworzą przesłanki oczekiwań i wyobrażeń o swojej roli i sytuacji na nim. Najczęściej tranzycja (Rożnowski 2009) wywo-łuje nadzieję w młodzieży ale też nierzadko jest to po-czucie przytłoczenia trudnością zadań stojących przed nią w sytuacji wkroczenia na rynek pracy. Problemem młodych jest też brak wiary w poprawę sytuacji na tym rynku. Wpływa to negatywnie na ich aktywność, wy-rażaną na przykład tworzeniem własnych miejsc pracy, nasilając jednocześnie postawy migracyjne. Dodatkowo młodzież wchodząca na rynek pracy czuje się nie w peł-ni do tego przygotowana, aczkolwiek ich wyobrażepeł-nia o posiadanych umiejętnościach, wiedzy i przygotowaniu są wysokie to słabo korespondują z tymi wyrażanymi przez pracodawców.
Rysunek 3. Ocena przygotowania do wykonywania zawodu po studiach (dane w %). Figure 3. Evaluation of preparing to practice after graduation (data in%).
Swoje przygotowanie teoretyczne wysoko lub bar-dzo wysoko oceniała niemal połowa ankietowanych studentów studiów licencjackich i ponad połowa słu-chaczy studiów podyplomowych. Ale zdecydowanie najkorzystniej zostały ocenione umiejętności w za-kresie komunikacji i nawiązywania kontaktu z
inny-mi ludźinny-mi (średnio przez 40,1%) oraz uinny-miejętność samodzielnego podejmowania decyzji (średnio przez 42,3%) i rozwiązywania problemów (średnio przez 36,4%). Są to umiejętności najbardziej cenione i po-żądane przez pracodawców, ale budzące jednocześnie najwięcej krytyki i zastrzeżeń
Rysunek 4. Ocena nabytej podczas studiów wiedzy i umiejętności (studenci studiów licencjackich) Figure 4. Evaluation of the knowledge and skills (bachelor students)
Źródło: opracowanie własne
Najbliżej zgodności są opinie obu grup dotyczące opa-nowania przynajmniej jednego języka obcego. W tej oce-nie co czwarty ankietowany był zdania, że opanowaoce-nie języka obcego jest na niskim bądź bardzo niskim pozio-mie. Ale w swoich ocenach nie wszyscy przedsiębiorcy są jednakowo krytyczni chociaż powyższe niedopasowanie w różnym natężeniu podkreślają wszyscy. Nie skłania to przedsiębiorców do głębszej analizy zjawiska czego dowodem jest kłopot z odpowiedzią o kierunki lub sze-rzej uczelnie, gdzie występuje ono częściej i czy podlega może jakimś zmianom. Często podkreślane przez przed-siębiorców w wywiadach, że dla nich jako pracodaw-ców kierunek czy dyplom nie ma znaczenia, towarzyszy przekonaniu, że wykonania większości zadań w irmie pracownik musi się nauczyć na miejscu. Widać w ta-kiej postawie niekonsekwencję, że niezależnie od wy-kształcenia i tak właściwa naukę odbywa się na miejscu w przedsiębiorstwie a z drugiej strony niemożliwe do spełnienia życzenie o absolwenta nie wymagającego już takiej edukacji. Szkolenia to we współczesnych irmach już standard, ale nadal mile widziane są w aplikacjach absolwentów również doświadczenia, staże czy prakty-ki. Nowością jest jednak ich postrzeganie – częściej mają one wymiar jakościowy, a nie ilościowy - mierzony ilo-ścią przepracowanego czasu. Znamienne jest również wysokie ocenianie, spychanych jeszcze niedawno na drugi plan, absolwentów studiów niestacjonarnych. Ich poziom wykształcenia może nie zawsze wprost
propor-cjonalnie koresponduje z absolwentami studiów stacjo-narnych, ale ich dojrzałość zawodowa pozwala im lepiej wiązać praktykę z teorią.
Zapewne można próbować przybliżyć edukację do potrzeb rynku pracy ponieważ wiele rzeczy można poprawić. Wiedza absolwentów na temat rynku pracy jest zdecydowanie niewystarczająca w czym może im pomóc uczelnia, chociaż jak dotąd odbywa się to z trud-nościami. Oferowana pomoc ze strony Akademickich Biur Karier nie budzi zainteresowania młodzieży. Me-chanizmy poznawcze człowieka powodują, że studen-ci/absolwenci nie wyobrażają sobie wielu przyszłych trudności związanych z wchodzeniem na rynek pracy. I chociaż, jak pokazują badania obawiają się tej chwili, to jednak nie podejmują w tym celu żadnej aktywności, a przecież ważne jest, żeby nie ulegać iluzji w postrze-ganiu świata pracy a to gwarantuje trafność wiedzy o nim. Z drugiej strony nie należy oczekiwać zmiany szkół wyższych w zawodówki, których absolwenci będą zajmowali ściśle określone specjalistyczne stanowiska ze ściśle określonym kompendium wiedzy. Nie taka jest rola szkoły wyższej i nie o taką edukację chodzi. Zbyt-nie uzawodowieZbyt-nie i pragmatyzm kształcenia może być nie mniej szkodliwy jak skostniałość i brak woli do pod-jęcia zmian. Odpowiedzią na zmiany niech będą studia podyplomowe zaś studia wyższe podbudują je w solid-nych podstawach. Bo przecież należy wdrożyć do pod-trzymywania postaw wiedzy (life long learning).
Literatura:
1. Bańka A. (2006), Kapitał kariery – uwarunkowania, rozwój i adaptacja do zmian organizacyjnych oraz strukturalnych rynku pracy. W: Z. Ratajczak, A. Bańka, E. Turska, Współczesna psychologia pracy i organizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 2. Bańka A. (2007), Psychologiczne doradztwo
zawo-dowe. Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań.
3. Borkowska S. (red.) (2004), Przyszłość pracy w XXI wieku. Warszawa, IPISS.
4. Cellary W. (2001), Edukacja w społeczeństwie infor-macyjnym. W: Szkoły wyższe wobec wyzwań integra-cji europejskiej. Sejmowa Komisja Edukaintegra-cji, Nauki i Młodzieży, Warszawa.
5. Dudek M. (2003), Wartość kapitału intelektualnego
w gospodarce globalnej. W: (red.) M. Dudek, Poszuki-wanie modelu wyższej szkoły niepaństwowej. WSM, Legnica.
6. Kabaj M. (2004), Prognoza podaży absolwentów i popytu na pracę według poziomów wykształcenia, Warszawa.
7. Pachociński R. (2004), Kierunki reform szkolnictwa wyższego na świecie. Warszawa, IBE.
8. Rożnowski B. (2009), Przechodzenie młodzieży z systemu edukacji na rynek pracy w Polsce. Analiza kluczowych pojęć dotyczących rynku pracy u mło-dzieży. KUL, Lublin.
9. Sulmicka M. (2007), Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015: Czy nadchodzą dobre czasy dla szkolnictwa i nauki. E-Mentor, SGH, Fundacja Promocji i Akre-dytacji Kierunków Ekonomicznych, nr 2.
