R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X V I I , z e s z y t 4 — 1969
TADEUSZ MALEC
NOMINA A PPELLA TIV A O K REŚLA JĄ CE CECHY LUDZI W GWARZE WSI RACHANIE, POW. TOMASZÓW L U B E L S K I1
P raca m a na celu przedstaw ien ie m ożliw ie pełnego m a te ria łu d o ty czącego nazw określających cechy l u d z i2. Je d n y m też z zadań tego a r ty k u łu jest prześledzenie w y b ran y ch nazw pospolitych. Chodzi o w y k aza nie, że te nazw y tw orzą pew ną osobliwość na tle słow nictw a g w ary wsi Rachanie.
Ju ż w cześniej, chociaż — w ydaje się — nie w pełni, w yodrębniono r z e c z o w n i k o w e nazw y określające cechy lu d z i3. Nie zwrócono do statecznie uw agi na nazw y tego ty p u będące i n n y m i c z ę ś c i a m i m o w y . Nie tylko bow iem rzeczow niki, ale przy m io tn ik i (i niek iedy inne części mowy) mogą funkcjonow ać jako rzeczow niki i pełnić fu n k cję nazw określających cechy ludzi. P rzed staw iając m ate ria ł gw arow y je d nej wsi chciałbym w łaśnie zwrócić uw agę rów nież na nazw y tego typu. Zebrane nazw y w większości są znane językow i ogólnopolskiem u, ale są też nazw y typow e dla gw ary. W śród g ru p y nazw znanych językow i ogólnopolskiem u w yróżnić m ożna ze w zględów sem antycznych 2 rodzaje: a) nazw y m ające inne znaczenie w gw arze, b) nazw y m ające tak ie samo znaczenie w gwarze.
P rzedstaw iony m ate ria ł jest bardzo b o g aty i różnorodny. R óżnorod ność ta w dużej m ierze dostarcza w iele tru d n o ści przy segregacji m a te riału. T rudno znaleźć odpow iednie k ry te riu m , aby podział zebran y ch nazw był w ykluczający się w pełni. Poszczególne g ru p y desygnatów i nazw nieraz tak dalece się zazębiają pod w zględem znaczeniow ym , iż tru d n o jest przeprow adzić o stre granice podziału. Zastosow any przeze
1 P an u Prof. D row i T. „B rajerskiem u bardzo d zięk u ję za w sk a zó w k i i u w a g i krytyczne, które p o zw o liły m i usunąć braki pracy.
2 N a zw y te w yod ręb n ion o z m ateriału lek sy k a ln eg o zb ieran ego w e w s i R a chanie z m yślą o sporządzeniu sło w n ik a tej gw ary.
* P o r .: Z. K l e m e n s i e w i c z , T. L e h r - S p ł a w i ń s k i , S. U r b a ń c z y k ,
N a z w y zn am io nujące, [W :] G r a m a t y k a h is to ry c z n a j ę z y k a pols kie go, W arszaw a
m nie podział nazw w edług 5 k ry te rió w (psychologicznego, fizycznego, społecznego, m oralnego i estetycznego) jest jedynie próbą i tylko częś ciowo rozw iązuje problem p o d z ia łu 4. W ram ach g ru p w yodrębnionych na podstaw ie odpow iednich k ry te rió w grom adzę nazw y zasadniczo wokół poszczególnych desygnatów , desyg n aty zaś układam w g ru p y na zasadzie zw iązków logiczno-sem antycznych.
P rz y opracow aniu poszczególnych n a z w 5 stosuję ogólnie p rzy jętą m etodę leksykograficzną. B ezpośrednio po nazwie podaję dokładną defi nicję w y razu (najczęściej synonim iczną i realnoznaczeniow ą). P rz y ta czam też p rzy każdej nazw ie k o n tek st gw arow y, k tó ry precyzuje zna czenie danej nazw y i p odkreśla subtelności znaczeniow e gw ary. Ma on nie ty lk o znaczenie dla sem an ty k i w yrazu, ale też w pew nym sensie dla składn i gw arow ej. Są to bow iem luźne w ypow iedzi zapisyw ane bez pośrednio od in fo rm ato rów w różnych sytuacjach. N azwy i przytaczany k o n tek st p odaję w pisow ni półfonetycznej.
1. N A ZW Y POSPOLITE
W YO DRĘBNIO NE N A POD STA W IE K RYTERIUM PSYCHOLOGICZNEGO
C złow iek m ałom ów ny
m a ł u m u w n y 'człow iek nie lubiący dużo mówić': to nidobrzy być ta k im m a ł u m u w n y m czlu w iekim , rz.
m o m u t, -a, masc., (człow iek m ałom ów ny': a o chulera m om ut.
C złow iek g ad atliw y
bajczarz, -a, m asc., żartobliw ie 'plo tk arz': ach ty płotu, płotu, co ty w ygadujisz, ty bajczarzu!
płotka, -i, fem., 'p lo tk ark a, p lo tk arz': ju ż ta płotka naupowiadała i te raz un bedzi si gniewał.
płutkarka, -i, fem., 'p lo tk ark a': ta chulera p łu tkarka łazi pu chału pach i t y ł k u ruznosi wiadumości (plotki).
poćta || poczta, -y, fem ., 'k o b ieta odw iedzająca znajom ych w celach p lo tk arsk ich ': ju ż idzi ta poćta!
szelma, -y, fem ., oprócz człow ieka o poryw czym charak terze oznacza też 'osobę zajm u jącą się plotkam i': nagadała, nagadała i ju ż poszła ta szelma.
4 P o d zia ł tak i został n arzucony przez m ateriał.
N O M I N A A P P E L L A T I V A . . 113
g a d u ła 6, -y, fem., (człowiek gad atliw y ': to gaduła, skond t y ty l u wisz wszystkiegu?
kałatacz, -a, masc., 'człow iek lubiący dużo mówić': ach to z ciebi kała- tacz, a o gadałby i gadał, t y ł k u gu słuchaj.
kłapacz, -a, masc., (ten, k tó ry kłapie, dużo m ówi': j u ż p r z y s z y d ten kłapacz i bedzi gadał.
m u rd a ty || m u r d a ty j 'człow iek w ypow iadający w złości o rd y n arn e słowa': to taka niłapsza, aj murdata, no m o r d y tu m a zaw szy, udpala (wypowiada niecenzuralne słowa).
r u z m o w n y 'człowiek lubiący dużo m ówić': ja si z n i m nagadam, un taki ru zm o w n y, dodat.
w y s z c zy k a n y 'lubiący dużo i z polotem mówić': ali un w y s z c zy k a n y , jegu ni przygadać (nie przekonasz w rozmowie).
C złow iek pow olny
ciamajda, -y, fem., 'flegm atyk, człowiek bardzo pow olny': aliż to cia majda, to si ni zdalu.
dupa, -y, fem., 'człow iek bez inicjaty w y, pow olny': za niegu baba w s z y s tk u załacwia, a to taka dupa siedzi w domu, pej.
dupcia, -i, fem., 'człow iek pow olny, bez in icjaty w y , łatw o w iern y ': ty dupciu, dupciu!
dziada, masc., 'człow iek bez in icjaty w y ': to chulera dziada, un si nic nie pusłucha, nieodm.
dziamdzia, -i, fem., 'człowiek pow olny w reakcjach, bez in icjatyw y': z to dziamdziu ni zaczynaj, un ci nic ni załatwi (|| załacwi).
g im raw y 'człowiek powolny, bez energii życiow ej, zdany na czyjąś łaskę': łazi taki gimrawy, dzie u n ta m si użeni.
łajza, -y, fem., 'człowiek bez stanow czego c h a ra k te ru , pow olny, bez inicjatyw y, m azgaj': ach ty łajzu, sam ni załatwisz, t y ł k u na kogu zdajisz si.
mamra, -y, fem., 'człowiek bez inicjatyw y , niepokaźny, skrom ny, po wolny': ta m am ra łazi i nic ni zrobi du ubiadu (do południa).
mizguła, -y, fem., 'człow iek bez inicjaty w y, m ało przedsiębiorczy, powolny': ta mizguła bedzi robić, ali to ni przed nim , ni za n im (nie widać w yników roboty).
nidojda, -y, fem., 'kobieta m ało ruchliw a, pow olna w działaniu': kiń te njdojdy, ty byś si z nio żeniuł?
6 Form ę tę odnotow uje M. S zym czak w pracy G w a r a D o m a n i e w k a w p o
w iecie łę c z y c k im , Łódź 1961, s. 171. Por. też: H. G a e r t n e r , G r a m a t y k a w s p ó ł czesnego ję z y k a p ols kie go (Cz. III: S ł o w o t w ó r s t w o ) , L w ó w -W a rsza w a 1934, s. 280.
n im r a w y (człowiek bardzo pow olny w działaniu, bez inicjatyw y': za takiegu n im ra w e g u nie idź za m uż, bu si zagubisz 7 na cały życi.
pićku, -a, masc., (człowiek bez inicjatyw y , bez szacunku ze strony otoczenia, pow olny': dzie ten pićku to zrobi, ni dawaj m u to du ruboty.
p ir d o ł a 8, -y, fem ., (człowiek bez inicjatyw y , powolny, najczęściej w starszy m w ieku': w e ź to sam zrub, bu to stara pirdoła bedzi robić i ni zrobi,
pukraka, -i, fem., cczłow iek pow olny w chodzeniu i działaniu': to ni kawalir, taka pukraka.
tromba, -y, fem., (człow iek bez inicjatyw y, gapa': to si na n icz y m nie zna, taka trom ba (opinia o pew nej osobie).
C złow iek p oryw czego charakteru
hałaj, -a, m asc., 'człow iek roztrzepany, nerw ow y, szybki w reak cjach': z t y m hałajim ni zaczynać. A rty k u la c ja h jest tylnojęzykow o- -gardłow a jak o w yn ik w p ływ u języ k a ukraińskiego, pej.
ogiń, -a, masc., 'oprócz właściw ego znaczenia określa człowieka o po ryw czym ch arak terze, szybkich reakcjach': ogiń du ruboty, un dziesińć robut robi na raz.
p re n d ki 'człow iek szybki, d en erw u jący się z powodu powolności in nych': aZiż u n prendki, z n im ni putrafisz.
sraczka, -i, fem ., 'oznacza człow ieka ,,w gorącej wodzie kąpanego” , szybkiego w rea k c ja c h ’: ach to sraczka, to nidobrzy być ta kim prendkim.
zapalenie, -a, masc., 'człow iek poryw czego c h a ra k te ru , często o sło m iany m zapale': to zapaleniec, robiułby za sto innych, ali by si kłuciuł.
C złow iek w ścib sk i
wścibny 'w ścibski': to w ścibny chłopak; to wścibny dziecku.
C złow iek ch ętn y
a m atur, -a, m asc., 'człow iek chętny': m oży ty bedzisz am atorym na tu jidzeni.
Ł azik, psotnik
a n ty k , -a, masc., 'u rw is m iejski': ten a n ty k warszawski,
łachudra, -y, fem., 'w łóczykij, kpiarz, człowiek dający sobie radę w każdej sy tu acji': aj z niegu łachudra.
łazik, -a, m asc., 'człow iek stro niący od pracy, w ałęsający się całym i dniam i, kpiarz, k rę ta c z ’: z niegu ni ma ruboty, aj to łazik, tylk o aby ni robić (tylko aby nie robił).
7 Z agubić się = być skazanym n a cierpienia.
N O M I N A A P P E L L A T I V A . . 115
pućkał, -a, masc., 'psotnik, k p iarz 1: zaraza to z niegu pućkał, ja k u n um i przygadyw ać (opowiadać kaw ały).
suwiżdżał, -a, masc., (sowiżdżał, psotnik, k piarz, krętacz*: aj to z ciebi suwiżdżał, łazi i t y ł k u p rzy gadu ji (opowiada kaw ały).
szulir, -a, masc., 'psotnik, kpiarz, człow iek stro n iący od rze teln e j pracy 1: trza gu trocka naganiać, un sobi da rady, to szulir, z y w s z y s tk i m i sobi puradzi.
C złow iek len iw y
leniuch, -a, masc., (len iu ch ): ach t y leniuch du ruboty, nic ci si nie chcy robić.
liniuszysku, -a, masc., ''leniuch1: a to z ciebi dobry liniuszysku, augm. nirubociuch, -a, masc. (z akcentem na ostatniej sylabie), 'len iu c h 1: to
taki nirubociuch, ty si z nio nie i y ń .
p r u ź n ia k 9, -a, masc., 'próżniak, leń 1: to taki próżniak, ż y świat ni słyszał.
Skąpiec
liczykrupa, -y, masc., 'skąpiec1: ach to liczykrupa, ani w y t r z y m a ć z nim.
C złow iek zakłam any
cygan, -a, masc., 'kłam czuch1: ja m u ni w ierzy, to cygan, u n z a w s z y cygani.
fa łs z y w y || fa łs z y w y 'człowiek fałszy w y 1: to fa łs z y w y człowik, j e m u ni m ożna wierzyć.
krentacz 10, -a, masc., 'kłam czuch1: ali z niegu krentacz, u n nic p r a w d y ni powi.
lizus, -a, masc., 'człow iek podlizujący się w stosunku do zw ierzch ni ków, zabiegający o ich w zględy1: z niegu dobry lizus, ach to lizus,
oszust, -a, masc., 'oszust1: z u s z u s ty m ni bedy si witał,
pudlizanic, -a, masc., 'człow iek zabiegający o w zględy zw ierzchn i ków!, fałszyw y wobec otoczenia1: w szkoli to wielgi pudlizanic, ali za tu dolftzy si uczy.
spykulant, -a, masc., 'spek u lant, człow iek niepraw ego c h a ra k te ru 1: z niegu dobry spykulant, ali ni krawic.
9 Formę tę notują: G a e r t n e r , op. cit., s. 304; W. D o r o s z e w s k i , Podsta wy gramatyki polskiej, Warszawa 1963, s. 305; S z y m c z a k , op. cit., s. 146.
10 „Krętacz, najbliższe przymiotnika kręty, może mieć charakter nazwy wy
C złow iek ograniczony um ysłow o
baran, -a, masc., (człow iek głupi*: wiliki Iwan, ali d u r n y j jak baran; t y barani, s a m y ś si wygadał, a n ich t ci o tu ni pytał, pej.
jołup, -a, m asc., (człowiek, k tó ry popełnia gafy, ograniczony, z de fek tem um ysłu, m ało inteligentny*: z niegu tu ju ż jołup, z n im ni można pugadać, por. u k r. jołop.
p u łg łu w y k , -a, masc., (człowiek niezupełnie mądry*: przyleciał taki p u ł g łu w y k i k r zy c z y , co bedzisz t y durniu krzyczał, p u m y ś la ły m sobi.
te m p y rz., kzłow iek ograniczony umysłowo*: un jest te m p y du nauki, du szku ł dalij ni m a gu co pusyłać.
Sw oistego ro dzaju są nazw y określające człow ieka ograniczonego um ysłow o, lekcew ażonego przez otoczenie, k tó re zachow ując daw ną fu n k cję im ion w łasn y ch przechodzą do rzędu nazw pospolitych n .
a n ty k , -a (człow iek ograniczony um ysłowo, lekceważony, głupi*: ja ni a n ty k , ta m ni pujdy.
michał, -a (człow iek lekcew ażony przez otoczenie, głupi*: co ty mi- cłiał, bedzisz to robiuł?
C złow iek przem ądrzały
filozuf, -a, m asc., (człow iek przem ąd rzały, mędrek*: z nim dobrzy ni pugadasz, to filozuf.
co to j 1 a (m ędrek, zarozumialec*: un za w szy taki co to ja, zadzira nosa.
C złow iek dobry, o p o zy ty w n y ch cechach charakteru
cichy (człow iek spokojny, cichy*: za cu gu tak na zabawi zbili, prze- ciż un taki cichy, s p u k o jn y , u n nikogu ni zaczypał.
f a jn y (d obry człowiek*: to fa jn y chłopak, dodat.
g u sp u d arn y (człow iek dobrze prow adzący gospodarstw o rolne, o po zy ty w n y ch cechach charakteru*: jak chłopak guspudarny, tu nie patrz na nic, t y ł k u idź za niegu, bu p uźnij bedzisz żałować, a u n sobi panny z d y b i (znajdzie).
ludziany (dobry, uczynny*: to ludziany chłop, war tu z n im wypić kilicha.
lu d zk i (dobry, ludzki*: to był dobry chłop, aż 12 dobry, taki naprawdy ludzki.
pra c u w ity (dobry, pracowity*: pracuwity, ali buraki m u zamarzli, pu b o ż n y (człow iek dobry, pobożny*: trza być pubożnym , tu Pam Bug bedzi dopumagał, a b y z b u żn ik a m ni pumaga.
11 P o r .: T. G r z e b i e n i o w s k i , . S ł o w n i c t w o angie lskie od im io n w ła snych, „S praw ozdania Ł T N ”, X V I (1961), z. 2, s. 1— 14.
N O M I N A A P P E L L A T I V A . . 117
pudle sny 'człow iek dobry, pieszczoch*: u n z a w s z y taki pudle sny, da si lubić, prawda?
puk o rn y (dobry, skromny*: p u k o r n y cieli dwie m atk i ssie.
r u w n y 'dobry kom pan, towarzyski*: z n im m ożna pugadać, taki r u w - ny, mł.
r y te ln y 'człowiek dobry, spraw iedliw y, obowiązkowy*: nie buj si, un odda te p in ie n d z y , bu u n ryteln y.
u c z y n n y 'człowiek dobry, pom agający inn y m w ciężkich sy tu a c jac h życiowych*: un był dobry, uczynny... szkoda, ż y umar.
usłużny 'człow iek dobry, pom agający ludziom*: dobry, u s łu ż n y ten człowik.
zgodny 'człowiek dobry, nie lubiący w y w o ły w at konfliktów , zgodny we współżyciu*: un za w szy był zgodny, a nie w im , co s p u w u d u w a łu , ż y si ruzyjszli
Człow iek niedobry, zły
cytra, -y, fem., 'zła, niedobra kobieta, s p ry tn a jednocześnie*: ju ż K a zia sama m uw i, ż y ta jij Marysia tu chulerna cytra.
drab, -a, masc., 'człow iek zły, bez ludzkich uczuć*: z niegu wielgi drab, jak to wychować?
drań, -a, masc., 'człow iek zły, bez serca*: ach ty draniu, coś t y zrobiuł. galgan, -a, masc., 'zły, n ied o b ry chłopiec*: a to si n a m udał gałgan, nie chcy robić.
hycyl, -a, masc., 'zły człowiek*: t y hyclu, dzież tak ptaszki m enczyć, to pudobnu (tak nie można), pej.
łotyr, -a, masc., 'łotr, zły człowiek*: ach to łotyr, ł o ty r ,
nerwus, -a, masc., 'zły człowiek, bardzo nerwowy*: z ta k im n y r w u s y m tu i w y tr zy m a ć ni m ożna pu całych dniach.
nyrwica, -y, fem., 'zła kobieta, bardzo nerw ow a, łatw o obrażająca się*: aj to nyrwica, jij nic ni m ożna puwiedzić.
nidobras, -a, m asc., 'człow iek n iedobry, zły*: czegu t y taki nidobras? n i - u ż y ty 'człowiek nie zgadzający się n a żadną propozycję, w p ro w a dzający ko nflik ty do współżycia*: ten człow ik n i-u ż y ty .
podły 'człowiek zły, „bez serca”*: to podły człowik.
psubrat, -a, masc., 'człowiek zły*: taki psubrat lepij ż y b y si ni rodziuł, jak miał tak ludziam szkodzić.
ruzbujnik, -a, masc., 'chuligan, człow iek lubiący bijatyki*: a o zaraza ru zbujn ik si udał, dosyć ż y w rudzini w s z y s tk i s p u k o jn y , a to si w y - rodziuł.
sukins'yn || sukis'yn, -a, masc., 'człow iek zły*: to chulera kaw ał s u k i n syna, co un wyrabiał z ludźm i za Niem cuw .
zazdrośnik, -a, m asc., (człowiek zazdrosny*: ja ni widziałam, ży un taki zazdrośnik,
zazdruśnica, -y, fem., (kobieta zazdrosna*: to n iła p s z a 13 baba, taka zazdruśnica, ż y świat ni słyszał.
C złow iek sk łon n y do ch w alen ia się
chwalidupa, -y (człow iek chw alący się*: to taki chwalidupa.
C złow iek sk łon n y do płaczu
beksa, -y, fem., (człowiek, zwłaszcza dziecko skłonne do płaczu': b eksa lala pujichała du szpitala (rym ow ane powiedzonko popularne w śró d dzieci).
p ła k s iw y (skłonny*do płaczu*: taki pldksiw y, zaw szy płaczy.
C złow iek w yk ształco n y, zdolny
b y s tr y <bystry, spostrzegawczy*: b y s tr y dziecku, onu bedzi dobrzy si uczyć.
k szta łco n y (człow iek wykształcony*: to kształcony chłop,
uczon y (człow iek m ający co najm n iej p a rę klas szkoły średniej*: un j u ż ni zech cy robić, bu un uczony.
w y k s z y s a n y (człowiek m ający wykształcenie*: jak poszyd du szkut, tu j u ż teraz w y k s z y s a n y .
2, N A ZW Y POSPOLITE
W YO D R ĘBN IO N E N A PO D STA W IE KRY TER IUM FIZYCZNYCH CECH LUDZI
C złow iek z w adam i zm ysłów
g łu ch y (człow iek głuchy*: un i tak ni słyszy, un głuchy, m ożysz m u w ić .
głuszm an, -a, masc., (człow iek głuchy*: ten głuszm an ni słyszy, a pcha si du r u z m o w y , pej. augm.
jin k a ty (z n tylnojęzykow ym ) (człowiek jąk a jąc y się, jąkajło*: un jes ta j trocha jin k a ty , m o ż y m u to z czasijm przejdzi.
n i e m y (człow iek niem y, niemowa*: W ład ka P iw ka brat był niem y, p u k n ie n t y (człowiek lekko chory psychicznie*: u n jestaj p u k n ie n ty jakiś.
s tu k n i e n ty (człow iek lekko chory psychicznie*: un trocha stuknienty. s z u r n ie n ty (człow iek lekko chory psychicznie*: je m u coś brak, mi ja kiś szu rn ie n ty , jak coś powi, tu aż w pientach zastygni.
N O M I N A A P F E L L A T I V A . . 119
C złow iek szczupły
chudy (człowiek szczupły': un chudy, t y ł k u na n i m sk u ra i kości, trza dobrzy jeść, bu jak ni bedzisz jad, tu si churoba m o ż y kinuć.
m arn y 'człowiek chudy': taki jakiś m arny, m o ż y un chory, czy co? m izern y (chudy, szczupły': t y jidz, ż y b y ś nie był taki m ize rny , bu to wstyd.
mizyrota, -y, fem., 'człowiek chudy, szczupły, w zbudzający sw ym w yglądem litość': łazi taka to m izy ro ta m ie n d z y ludźmi...
tarcica, -y, fem., (kobieta bardzo szczupła, chuda': a o w ysechła jak tarcica i nie chcy jeszczy jeść śniadania.
Człow iek dobrze zbudow any, siln y
byk, -a, masc., (człowiek dobrze zbudow any': taki b y k jak mie si zwaluł na rarniń, tu gu nie m u k y m utrzym ać.
krep ki (człowiek krew ki, silny': ali un krepki, m u w i ci (mówię ci). m ocny (człowiek silny': ali un mocny, nie dasz m u rady wcaliści (wcale).
silny (człowiek silny': z niegu był silny człowik.
brzuchacz, -a, masc., 'człow iek g ru b y z olbrzym im brzuchem ': no brzuchacz, tu brzuchacz, ten panisku ma dupiru d u sk u n a ły 14 brzuch.
grubas, -a, masc., (człowiek tęgi, z tuszą': ali to k u p a sadła ten gru bas.
gruby (człowiek z tuszą': un taki gruby, aż m u sadłu zwisa si na pasi. w y jid zo n y 'człow iek z tuszą': to chłop w y jid z o n y na mordzi.
lania, -i, fem., (k obieta z tuszą': w ypasła si, łania, i siedzi, dobrzy jij za ta kim chłopym.
Człow iek o p ew n ych cechach w ygląd u zew nętrznego
bałuchowal, -a, m asc., 'człowiek m ający duże oczy': t y bałuchuwalu, bałuchuwalu, pej.
bałuchuwaty 'człow iek m ający duże oczy': ta baba taka paskudna, bałuchuwata
garbaty 'człow iek z garbem ': t w u j w u j k u b ył garbaty, pamiętasz? k r z y w y 'człow iek kulaw y': ten k r z y w y chłop poszyd.
k u la w y 'człow iek k u lejący ': taki m a ły chłupaczyk, a ju ż jestaj k u lawy.
szczyrbaty 'człowiek z b rak am i zębów': aliś ty szczyrbaty, m usisz sobi wstawić dwa zem by.
wargaty 'człowiek m ający grube, m ięsiste w argi': ona m ocn u war- gata, to paskudni, jak człowik wargaty.
wargulas, -a, m asc., (człow iek m ający gru be w arg i’: aliż to wargulas, tu wargulas, pej.
zirkal, -a, masc., (człow iek m ający zeza’: to chulerny zirkal, nic ni widzi, a taki nidobry dla ludzi, pej.
z ir k a ty (człow iek m ający zeza’: un jakiś trocha zirkaty.
k y ń d z i r a w y (m ający faliste w łosy’: to ładni, jak chtoś jest kyńdzi- rawy.
ły s y (człow iek ły sy ’: u n ju ż całkim ły s y i ty nidługu. wyłysiejisz. ru d y ’m ający w łosy ru d e ’: un r u d y jak w yw iurka.
C złow iek dużego w zrostu
dryblas, -a, m asc., (człow iek w ysoki’: ali w y ru sł z niegu dryblas, un si du ch ałupy ni zmieści.
gidyjas, -a, masc., (człow iek w ysoki’: no tu gidyjas, tu gidyjas ten t w u j chłop, t y m u pu pas.
C złow iek m ałego w zrostu
ku r d u p y l, -a ’człow iek m ały ’: un taki ku rd upyl, ni urus.
pięstuk, -a ’człowiek m ały ’: ona je m u pu pachy, taki pistuczyk (i nosowe).
C złow iek m łody, n iedojrzały
c h ły s ty k , -a, masc., ’w yrostek, m łody chłopak’: jeszc zym był chłyst- kim , j a k y m pujechał sam du A m y r y k i.
cipcia, -i, fem ., ’m łoda dziew czyna’: ach to cipcia.
gaw n '0, -a, n e u tr., ’m ałe dziecko, z k tó ry m nie w arto się liczyć’ (akcentow ana je s t o statn ia sylaba): tegu gawna ni słuchaj, on u nic nie wi.
małkusos, -a, m asc., ’m łokos, w y ro ste k ’: ty jeszczy tegu ni puw inin yś wiedzie, ty jeszczy małkusos.
smarkacz, -a, masc., ’sm arkacz, w y ro ste k ’: coś t y zrobiuł, t y sm a r kaczu.
sraj, -a, m asc., ’m łody chłopak’: ty sraju, co ty to gadasz.
C złow iek stary
gnyp, -a, m asc., ’człow iek sta ry , często używ a się w yrażenia staryj g n y p }: co ten sta ry j g n y p wi, niech leży na łu z k u z kam ienim , pej.
grzyb, -a, m asc., ’człowiek sta ry , staru szek ’: to ju ż stary grzyb, n i długu m usi si zabirać (umierać).
paprzyca, -y, fem., ’k ob ieta sta ru szk a ’: ju ż była ta stara paprzyca z sam egu rana, pej.
tałambas, -a, m asc., ’człow iek sta ry , pow olny’: w le c zy si do nas ten tałambas.
N O M I N A A P P E L L A T I V A . . . 121
Człow iek chory
chory <człowiek chory*: co t y chory dzisiaj?
c h u ru w ity (człowiek ciągle chorujący, skłonny do chorób': b y z cały życi un taki churuw ity.
chyrlak, -a, m asc., (człowiek słabego zdrow ia': taki chyrlak bedzi dłużyj żył niż zdrowy.
usuwiały (człowiek sm utny, chory': człow ik w churobi z a w szy taki usuwiały.
N azw y człow ieka ze w zględu na płeć
baba, -y, fem., (kobieta': du g m in y poszła jakaś baba.
babina, -y, fem,, (kobieta budząca litość w śród otoczenia': stała taka babina i marzła na dworzy, na mrozi.
babsku, fem., (tęga kobieta, z tuszą': aliż to babsku, ni m o ż y si n a w y t w drzwi zmieścić, pej. augm.
krowa, -y, fem., (kobieta pow olna, z tuszą': ona taka gruba krowa, aż strach, pej.
kubicina, -y, fem., (k obieta najczęściej licho u b ran a, bu dząca litość wśród otoczenia': przyszła du g m in y jakaś u b y r w a n a bidna kubicina i płakała...
kubita, -y, fem., (kobieta': idź c złu w ie k u z to kubitu, ona ci p u k a ż y drogi (drogę).
chłop, -a, masc., (m ężczyzna': to dobry chłop był z niegu.
chłupina, -y, masc., (m ężczyzna w zbudzający litość w śród otoczenia': taki iszyd chłupina i si przyw ruciuł.
m yszczyzna, -y, masc., kuężczyzna': to p u s ta w n y m yszczyzn a.
Człow iek pracujący lew ą ręką
lewus, -a, m asc., (człowiek w yk on u jący w szelkie prace lew ą ręk ą': ty liwusi, ty...
m a jk u t, -a, masc., (człowiek p rac u jąc y lew ą ręką': Kazia jest m aj- k u ty m , tak, tak, ona robi w s z y s tk u lew u r e n k u (n tylnojęzykow e).
C złow iek nagi
g o la s15, -a, masc., (człowiek nagi': golas na pic 16 polaz (popularna rym ow anka).
goły (człowiek nagi': dzież taki goły chodzisz p u chałupi.
K obieta ciężarna
duskunala (kobieta ciężarna': w naszej gw arze przy m io tn ik dosko nały znaczy (olbrzym i w k ształtach ': a ju ż taka duskunala, hi długu dzieś ju ż bedzi (poród).
15 F orm ę tę notuje: D o r o s z e w s k i , op. cit., s. 302. ls P iec kuchenny.
gruba (kobieta ciężarna*: ona ju ż gruba, ali ni wiadomu, czy si un z nio teraz użeni.
ni sama 'k ob ieta ciężarna*: ona ju ż ni sama.
p u d h a j n y m (k obieta ciężarna*: ona ju ż p u d h a jn ym , nieodm.
3. N A ZW Y POSPOLITE
W YOD RĘBNIO NE W O PA RC IU O KRYTERIUM SPOŁECZNE
C złow iek b iedn y
bida, -y, fem ., 'człow iek biedny, źle ubrany*: ta bida tak łazi pu pud- w u r k u u d rana du wiczora.
bidny 'człow iek biedny*: nie patrz na te b id y , t y ł k u sam załatw, to i tak bidny, i tak bidny.
bidota, -y, 'człow iek biedny*: aliż ta bidota, bidota.
chałupnik, -a, m asc., 'człow iek biedny, posiadający tylk o chałupę*: chałupniki robiu, a un bedzi siedział.
dziaduw ka, -i, fem., 'biedna kobieta, żebraczka*: ju ż przyszła ta dzia- du w ka , pej.
dziad, -a, masc., 'b ied ny człowiek, żebrak*: byw a łu dawnij tu zawszy na odpust przychodziuł jakiś dziad do nas nucować.
k u m o r n ik , -a, masc., .'człowiek m ieszkający w cudzym dom u kątem*: ja ju ż nie chcy na t y n rok kum u rn iku io .
C złow iek bogaty
bogacz, -a, masc., 'człow iek bogaty*: to bogacz, a użeniuł si z dzia- d u w k u , ali w y m u n d ro w a ł.
bugaty 'człow iek bogaty*: un bugaty i nie chcy dlatego z bidnymi ruzmawiać.
tus, -a, m asc., 'człow iek bogaty*: przyjechał tus, koni jak hamany (olbrzym y).
S tary k aw aler
stary kawalir || staryj kawalir 'k a w a ler m ający już około 30 lat*: to na nic czekać i być s ta r y m k a w a lirym , lepij wcześnij si użenić.
S tara panna
k ły pa, -y fem., 'sta rsza p ann a dośw iadczona życiowo*: a stara kłypa t y ł k u siedzi i słucha, jo ni uszukasz.
łupa, -y fem ., 'sta rsza kobieta, najczęściej panna*: no i co taka łupa bedzi siedzić, ona za m u ż ni w y jd z i, pej.
ślabzdura, -y 'sta rsza p anna, najczęściej leniwa*: taka ślabzdura na nic za guspudyni, ona by n iw istk u ni była.
N O M I N A A P P E L L A T I V A . . 123
Człowiek źle w yk on u jący pracę
partacz, -a, masc., (człowiek źle w yko n u jący pracę*: ja du niegu nie dam du naprawy, bu to partacz.
Członek partii
p a r ty jn y 'członek PZPR*: un jestaj p a r ty jn y , n id a w n u si zapisał du partii.
pypyrow ic, -a, masc., 'członek PZPR*: dzieś p y p y r o w c y mieli zybrani, pary dni temu.
K obieta zam ężna
baba, -y, fem., 'kobieta zamężna*: panna jak w y jd z i za m uż, tu już ni panna, a baba.
mułudyca, -y, fem., 'm łoda mężatka*: teraz jak si użyniła, tu si cieszy ta mułudyca.
wydana 'kobieta zamężna*: mojí dzieci ju ż m ie szk a ju na boku, n a j młodsza curka ju ż jak wydana, dwa lata.
Człow iek n ieob yty tow arzysko
chamidłu, -a, n eu tr., 'cham*: ni putrafi si zachować, taki chamidłu, augm. pej.
p r o s ta k 17, -a, masc., 'człow iek p ro sty , n ieo b y ty towarzysko*: taki z niegu prostak.
szerski 'szorstki w k o n tak tach z ludźmi*: jak to puwiedział... ż y un jest taki szerski, rz.
w u łu w a ty 'nieobyty towarzysko*: un ni u m i n a w y t znaliźć śi, taki w ułuw a ty,
Człow iek niedouczony
nieuk, -a, masc., 'człow iek niew ykształcony*: to taki nieuk,
ruzm azany 'człowiek, k tó ry nie ukończył szkoły*: to na nic być ta k im ru zm aza nym , albu si w y u c zy ć, albu wcali si ni uczyć.
N azw y człow ieka ze w zględu na w y k o n y w a n y zaw ód
kowal, -a 'kowal*: z niegu dobry kowal, krawic, -a 'krawiec*: to partacz, ni krawic.
krawczycha, -y 'krawcowa*: dzisiaj puniesy du k r a w c z y c h y te s u kienki.
kuścielny 'kościelny*: un dupiru n id aw n u jest k uścielnym . nauczycil, -a 'nauczyciel*: un jestaj nauczycielim.
urganisty 'organista*: nasz urganisty dobry chłop.
pryfesur, -a 'profesor, nauczyciel w szkole średniej*: p r y fe s u r dał m u dwuji.
4. N A ZW Y POSPOLITE W Y OD RĘBNIO NE W O PA RC IU O K RYTERIUM M ORALNE
R ozw odnik
ruzw o dn ik, -a masc., 'rozw odnik, m ężczyzna żonaty nie żyjący w m ał żeństwie*: u n ru zw o dnik, ali ży ji z drugu na wiary.
r u zw u d k a , -i fem., 'kobieta rozwiedziona*: pudobnuś ona jest ruz- w udka.
P anna z dzieckiem
panna z dzieckiem 'p an n a z dzieckiem*: tak ona panna z dzieckiem, p r z y dziecku bedzi na stary lata.
za w itka, -i fem., 'p a n n a z dzieckiem*: ona zawitka.
D zieck o n ieślu b n e
najduch, -a masc., 'nieślu b n e dziecko*: ma teraz najducha i niech huduji, pej.
C złow iek źle się prow adzący m oralnie
babiarz, -a masc., 'm ężczyzna zadający się z różnym i kobietami*: ach u n babiarz spud c ie m n y j gwiazdy.
kurw a , -y fem., 'k obieta lekkicH obyczajów*: i z to k u r w u bedzi si żentuł?, pej,
kurw iarz, -a m asc., 'm ężczyzna źle się prow adzący moralnie*: aj dzie un ta m dobry, to b y ł kurw iarz, jak był m łody.
k u r w i a g a 18, -i fem., 'ko b ieta lekkich obyczajów*: to kurwiaga. k u r w isk u , fem ., 'kobieta lekkich obyczajów*: aliż to k u rw isku , taka lipszegu chłopa w eźn i niż ta pużonna panna.
ruzpustnica, -y fem., 'k ob ieta źle się prowadząca*: taka była spukoj- na i dobra, a teraz co, ruzpustnica.
ru zp u stn ik, -a masc., 'm ężczyzna źle się prowadzący*: jaka panna zechcy takiegu ruzpustnika.
suka, -i fem ., 'kobieta źle się prowadząca*: w p ie rw latała ta suka, a teraz jo ratuj, pej.
szmata, -y fem ., 'k obieta lekkich obyczajów*: dzież ta szmata weźni dubregu chłopa, pej.
tłuka, -i fem ., 'k obieta źle się prowadząca*: to tłu k a ud powietrza, pej.
18 F orm ant -aga notują: G a e r t n e r , op. cit., s. 329; S z y m c z a k , op. cit., s. 152.
N O M I N A A P P E L L A T I V A . . 125
5. N A Z W Y POSPOLITE
W YODRĘBNIO NE W OPA RC IU O K R Y TER IUM ESTETYCZNE
C złow iek brzydki
pa rszyw y ‘człowiek brzydki*: a co u n jestaj p arszyw y, czy co? paskuda, -y fem., ‘człowiek brzydki*: ach ty paskudu.
C złow iek o p iękn ym w ygląd zie zew n ętrznym
lalka, -i fem., ‘piękna kobieta lub mężczyzna*: to chłop lalka; ona już zamężna, dli jak lalka.
ślicznotka, -i fem., ‘piękna kobieta*: panna taka ładna, ślicznotka; ty moja ślicznotku, rz.
C złow iek elegan ck i
aligancki ‘elegancki*: un taki aligancki.
aligant, -a masc., ‘człowiek elegancki*: ali z niegu aligant.
Brudas
brudas 19, -a, masc., ‘człowiek brudny*: ali to brudas, m o ż y s z si ubra- zić, ali tak jest, pej.
brudasisku, -a masc., ‘brudas*: dzież taki brudasisku du takij c z y s ty j puścieli pujdzi spać, pej.
Człow iek czysty
czyściuch, -a ‘człowiek czysty, m ężczyzna d bający o porządek*: to ju ż ni m a co, un czyściuch.
czyściocha, -y ‘kobieta dbająca o porządek*: ach to była czyściocha, ali umarła, tu już b rudnu w chałupi.
c zysty ‘człowiek czysty*: un za w szy czysty, ta m i w dom u czystu, i na p u d w u r k u czystu.
Prześledzenie s tru k tu ry słow otw órczej przedstaw ionych nazw , fre k - w entacji i funk cji form antów , a także zw rócenie uw agi n a określone funkcje stylistyczne ty ch w yrazów w gw arze d a ją nam m ożliwość za uw ażenia pew nych osobliwości.
Rzeczownikowe nazw y określające cechy ludzi tw orzone są często za pomocą n astęp u jących form antów :
-a: baba, krowa itd. F o rm an t ten jest w gw arze dość p ro d u k ty w n y , tw orzy on rzeczowniki.
-acz 2fl: kałatacz, kłapacz, krentacz. Są to nazw y działacza utw orzone zasadniczo od czasow nikow ych podstaw słow otw órczych. F o rm a n t ten jest w naszej gw arze dość prod u kty w n y.
19 Por.: S z y m c z a k , op. cit., s. 164. 20 Ibidem .
- a j d a 21: ciamajda itd. F o rm an t ten tw o rzy zasadniczo rzeczowniki od czasow nikow ych podstaw słow otw órczych (ciamać = jeść powoli). J e s t on w gw arze m ało p ro d u k ty w n y . Tw orzy zaledw ie kilk a rzeczow ników.
- a k 22: chyrlak, prużniak itd. F o rm an t -ak tw orzy rzeczow niki od czasow nikow ych i przym iotniko w ych podstaw słow otw órczych. Je st on w gw arze dość p ro d u k ty w n y .
-ak a : łamaka, pukraka. F o rm a n t ten tw orzy rzeczow niki zasadniczo od czasow nikow ych podstaw słow otw órczych. W gw arze jest m ało pro duk ty w n y ,
- a l 23: baluchowal. Tw orzy ten sufiks rzeczow niki zasadniczo odprzy- m iotnikow e (jest w gw arze przy m io tn ik baluchowaty). F orm an t -al jest m ało p ro d u k ty w n y . T w orzy zaledw ie k ilk a rzeczow ników w gwarze.
- a r z 2i: babiarz, k u rw ia rz itd. F o rm an t ten tw orzy rzeczow niki od rzeczow nikow ych podstaw słow otw órczych. J e s t on w gw arze dość p ro duk tyw n y .
- a s 25: dryblas, gnojas, golas. F o rm an t te n tw orzy rzeczow niki od rzeczow nikow ych i przy m io tniko w y ch podstaw słow otw órczych. Je st on w gw arze m ało pro d u k ty w n y .
-cia: cipcia, dupcia itd. F o rm a n t ten tw orzy rzeczow niki od rzeczow nikow ych podstaw słow otw órczych. J e s t on w gw arze produktyw ny. - m a 26 (-y n a ): babina, chałupina, kubicina itd. F o rm an t ten tw orzy rzeczow niki od rzeczow nikow ych podstaw słow otw órczych. Sufiks ten je s t w gw arze dość prod uk ty w ny ,
-nik: ru zw od nik, zazdrośnik itd. F o rm a n t ten tw orzy rzeczow niki od rzeczow nikow ych, p rzym iotnikow ych i czasow nikow ych podstaw słowo tw órczych. J e s t on w gw arze dość p rod u kty w ny.
-ota 27: bidota, m izy rota itd. F o rm an t ten tw orzy rzeczow niki odprzy- m iotnikow e. J e s t on w gw arze m ało p ro d u kty w ny.
-ó w k a : dziad uw ka itd. F o rm a n t tw o rzy rzeczow niki zasadniczo od- rzeczow nikow e. J e st on w gw arze m ało p roduktyw ny.
-uch 28: leniuch, zn ajdu ch itd. F o rm an t ten tw o rzy rzeczow niki od- rzeczow nikow e i odczasownikowe. J e st on w gw arze m ało produktyw ny, tw o rzy stosunkow o m ałą gru p ę rzeczowników.
21 Ibidem , s. 165.
22 Por.: D o r o s z e w s k i , op. cit., s. 292, 305. 23 Ibidem , s. 312.
24 Ibidem .
25 Por.: S z y m c z a k , op. cit., s. 164. 26 Ibidem , s. 175.
27 Ibidem , s. 167. 28 Ibidem , s. 153.
N O M I N A A P P E L L A T I V A . 127
- u l a 29: mizguła itd. F o rm an t ten tw o rzy rzeczow niki zasadniczo od- czasownikowe. Je st on m ało p ro d u k ty w n y w naszej gw arze.
- u s 30: lewus, ne rw u s itd. F o rm a n t ten tw orzy rzeczow niki odrze- czownikowe, odprzym iotnikow e i odczasownikowe.
-ysku, (-is k u ): liniuszysku itd. F o rm a n t ten tw o rzy rzeczow niki od rzeczow nikow ych podstaw słow otw órczych. J e s t on w gw arze średnio produktyw ny.
Oprócz fu n k cji stru k tu ra ln e j fo rm a n ty rzeczow nikow e w y stęp u ją w funk cji tw orzenia dem inutiw ów (sufiks -cia) i augm entatiw ó w (su- fiksy: -isko, -uch, -ula). Z ogólnego n aw et przegląd u fo rm antów rze czownikowych w ynika, że rzeczow nikow e nazw y określające cechy ludzi są w większości utw orzone za pom ocą fo rm antów m ało p ro d u k ty w n y ch w naszej gwarze.
Stosunkow o duży procen t w śród nazw przym io tnik ow y ch stanow ią przym iotniki pochodzenia imiesłowowego. Są to sta re im iesłow y bierne: szurnienty, w y s z c z y k a n y itd. P rzy m io tn ik i w y stępu jące w gw arze jako nazw y określające cechy ludzi fu n k cjo n u ją jako rzeczow niki, chociaż zachow ują odm ianę przym iotnikow ą. Jak o nazw y w y stę p u ją tu p rz y m iotniki z fo rm an tam i -aty 31,' -any, -ony, -n y itd.
Nazwy określające cechy ludzi najczęściej są zabarw ione sty listy c z nie. W idać to szczególnie w nazw ach określających cechy fizyczne i p sy chiczne (cechy w yglądu zew nętrznego, skłonności i cechy ch a ra k te ro lo giczne). Często zdarza się w śród nazw rzeczow nikow ych, że osoba o trz y m uje nazwę pospolitą zw ierzęcia (byk, koń, pies) lu b nazw a w łasna przechodzi z jed nej osoby na d ru g ą stając się nazw ą pospolitą (antyk, michałku, mikułajku). To „przeniesienie” nazw y z jednego d esy gnatu na d ru g i dzięki określonej cesze u w y p u k la analogię m iędzy ty m i de- sygnatam i i potęguje zabarw ienie em ocjonalne tej nazw y. P ra w ie każda nazw a zaw iera pew ien ład u nek em ocjonalny. „N osicielem ” zabarw ienia em ocjonalnego byw a niekiedy fo rm an t, ale najczęściej jest nim p o d sta wa słow otw órcza jako sem antem główny.
Słownictw o naszej gw ary w zakresie życia psychicznego i in te le k tualnego jest dość ubogie w porów naniu z bardzo bogatym słow nictw em dotyczącym życia fizycznego czy n aw et społecznego. T łum aczy się to skłonnością ludu w iejskiego do m yślenia konkretnego. W zakresie nazw określających cechy ludzi sp raw a m a się odw rotnie: liczba nazw o k reś lających pew ne skłonności i cechy psychiczne ludzi jest bez p oró w na nia większa niż liczba nazw o kreślających inne cechy.
29 Ibidem , s. 171. '
30 Ibidem , s. 163.
31 P o r .: I. W i n k l e r - L e s z c z y ń s k a , S u f i k s y p r z y m i o t n i k o w e -ity , -isty, -aty, -asty w j ę z y k u p o ls k im na tle ogó ln o s ło w ia ń s k im , W arszaw a 1964, s. 100.
N azw y określające cechy ludzi w naszej gw arze p rzedstaw iają m a te ria ł bardzo zróżnicow any nie tylko pod w zględem leksykalnym , ale także sem an tyczn ym i słow otw órczym . Zróżnicow anie to w ynika p rze de w szystkim z istnienia ogrom nej inw encji tw órczej lu d u w zakresie tw orzen ia tego ty p u nazw. Zaznacza się ten d en cja do w nikliw ego i kry tycznego najczęściej (w sensie ujem nym ) obserw ow ania ludzi i w ychw y ty w a n ia nazw z różnych dziedzin życia oraz’ łączenia ty ch nazw z okreś lonym i cecham i ludzi. Pow yższe uw agi m ożna by sprow adzić do nastę p u jący ch wniosków:
1. N azw am i pospolitym i o kreślającym i cechy ludzi mogą być rze czowniki, p rzym io tn ik i i rzadziej inne części mowy.
2. N azw y pospolite określające cechy ludzi — w odróżnieniu od pozostałego słow nictw a gw arow ego — odznaczają się:
a) spotęgow anym nacechow aniem stylistycznym , dodatnim lub n a j częściej ujem nym ;
b) są tw orzone za pom ocą fo rm an tó w w gw arze m ało p ro d u k ty w nych.
3. N azw y określające cechy ludzi pow stają:
a) bezpośrednio (bezpośrednie nazyw anie ludzi od cech: grubas, leniuch, rudy);
b) pośrednio poprzez przenoszenie nazw z innych desygnatów (ba- ran, byk, k ro w a itd.).
O B J A Ś N I E N I E S K R Ó T Ó W
augm . — au gm en tatiw u m dem. — d em in u tiw u m
dodat. — w y ra z za b a rw io n y sty listy czn ie dodatnio fem . — fem in in u m
m asc. — m ascu lin u m
mł. — w y ra z u żyw an y przez m łode ¡pokolenie neutr. — neutrum
nieodm . — w y ra z n ieod m ien n y
pej. — w y ra z o za b a rw ien iu p ejoratyw n ym por. —• porów naj
rz. — w yraz u żyw an y rzadko ukr. — u kraiński
B I B L I O G R A F I A
1. D o r o s z e w s k i W., K i l k a u w a g o zm ia n a c h z n a c z e n io w y c h w y r a z ó w , [W:]
Stu d ia i s z k ic e ję z y k o z n a w c z e , W arszaw a 1962, s. 132— 135.
2. H o r o d y s k a H., S ł o w n i c t w o W a r m i i i Mazur. H odow la, W rocław 1958, s. 108 + m apy.
N O M I N A A P P E L L A T I V A .. 129
3. H o r o d y s k a - G a d k o w s k a H., P o lsk ie s ł o w n i c t w o g w a r o w e z z a k r esu
h o d o w li z w i e r z ą t d o m o w y c h , W arszaw a 1967, s. 98 + m apy.
4. K l e m e n s i e w i c z Z., L e h r - S p ł a w i ń s k i T., U r b a ń c z y k S., G r a
m a t y k a h is to ry c z n a j ę z y k a polskie go, W arszaw a 1955, s. 596.
5. S z y m c z a k M., G w a r a D o m a n i e w k a i w s i o k o li c z n y c h w p o w i e c i e ł ę c z y c
kim, Łódź 1961, s. 368.
6. W i n k l e r - L e s z c z y ń s k a I., S u f i k s y p r z y m i o t n i k o w e -ity , -isty , -a ty , -a sty
w j ę z y k u p o ls k im na tle ogó ln o s ło w ia ń s k im , W arszaw a 1964, s. 100.
LES N O M IN A A PP E L A T IV A
D ÉSIG N A N T LES TR A ITS C AR AC TÉR ISTIQ U ES D ’HOMMES D A N S LE PA T O IS D U V IL LA G E R A C H A N IE
(district T om aszów L ubelski)
D ans le vocab u laire du patois du v illa g e R ach an ie on a d istin g u é les nom s com m uns d ésig n a n t les traits ca ractéristiq u es d ’hom m es. L e b ut d e ce t a rticle est de présenter un m a tériel a u ssi com p let que p ossib le et d ’in d iq u er certa in es s in gularités des nom s p résen tés sur le fon d du vo ca b u la ire p atois du v illa g e R achanie. Le m atériel a é té d iv isé selon 5 critères (1. psych ologiq u e, 2. ph ysiq u e, 3. social, 4. m oral, 5. esth étiq u e). La d iv isio n n ’est q u ’un essa i et a v a it é té im p o sée par le m atériel.
Les nom s com m uns d ésign an t le s traits de caractère d ’h om m es so n t créés en principe à l ’aide des form ants peu producteurs dans le patois. P resq u e ch aq u e dénom ination de ce gen re est m arq u ée sty listiq u em en t p. ex. b a ra n (hom m e borné, stupide), brudas (hom m e sale), hała j (hom m e qui s ’em p orte facilem en t), j o l u p (hom m e stupide, borné), k u r d u p y l (hom m e de p etite taille), ta ł a m b a s (hom m e len t, le plus sou ven t âgé). C’est le form ant qui e st le „porteur” de la te in te ém o tiv e; le plus fréq u em m en t pourtant c ’est la b ase d e form ation de m ots en tan t que le se-
m a n t e m principal. L es nom s en q u estion n a issen t grâce à u n e caractéristiq u e d irecte
d’un tra it d onné d e la person n e d én om m ée (p. ex. leniuch (hom m e paresseux),
n e r w us (hom m e n erveux)) et grâce à une caractéristiq u e in d irecte des traits p arti
culiers des hom m es (p. ex.' k r o w a (une fe m m e forte), b y k (un h om m e costaud, géant)).
