"Bibliografia polskich czasopism pedagogicznych (do 1979)", Stefan Możdżeń, Kielce 1981 : [recenzja]

Jarowiecki, Jerzy

"Bibliografia polskich czasopism

pedagogicznych (do 1979)", Stefan

Możdżeń, Julia Musiał, Kielce 1981 :

[recenzja]

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 22/3, 85-90

R

E

C

E

N

Z

J

E

I

O M Ó W I E N I A

K w a rta ln ik H isto rii P ra sy P o lsk ie j X X II 3 P L IS S N 0137—2998 S te fa n M o ż d ż e ń , J u lia M u s i a ł , B ib lio g ra fia p o ls k ic h c z a s o p is m p e d a g o ­

g ic z n y c h (do 1979), K ie lc e 1981, ss. 350, tab. 1.

-C za so p iśm ien n ictw o p ed agogiczn e, sta n o w ią c e w a żn e źródło in fo rm a cji o róż­ n orod n ych p rob lem ach o św ia to w o -p ed a g o g iczn y ch , jak dotąd n ie sta ło się p rzed ­ m io tem szerszy ch za in tereso w a ń b ad aw czych . S to su n k o w o m ało u w a g i p o św ięca li m u p ed agod zy oraz h isto r y c y o św ia ty i m y ś li p ed agogiczn ej, a już p ra w ie ca łk iem p o m ija n e b y ły p rzez h isto r y k ó w p ra sy czy też p ra so zn a w có w , k tó rzy w y m ie n ia li ty lk o w y b ra n e ty tu ły p rzy ok azji op racow ań d ziejó w p rasy p oszczególn ych o k re­ só w czy region ów . W r e z u lta c ie d y sp o n u je m y n ie lic z n y m i o p racow an iam i m o n o g ra ­ fic z n y m i n ajb ard ziej zn a n y ch cza so p ism p ed a g o g iczn y ch , ta k ich jak np. „P ism o d la N a u czy cieli i L u d u ” (1845— 1846), p o w sta łe z in ic ja ty w y E w a ry sta E stk o w sk ie - g o 1, „P rzegląd P ed a g o g iczn y ” (1905— 1939)2, „R uch P ed a g o g iczn y ”3. Is tn ie je r ó w ­ n ież k ilk a a r ty k u łó w H en ry k a R ow id a4, J ó zefa C iem b row icza5, W iktora C zern iew - sk ie g o 6 i S te fa n a T ru ch im a7, w k tó ry ch dokonano p rzegląd u w a ż n ie jsz y c h cza so ­ p ism p ed agogiczn ych . N iek tó rzy au to rzy (K azim ierz G reb8, S ta n is ła w M ich a lsk i9,

1 W. O k o ń , E w a r y s t E s t k o w s k i i p o c z ą t k i p o l s k i e j p r a s y p e d a g o g ic z n e j, „P ra­ ca S zk o ln a ”, 1949/50, n r 4, s. 8— 13; S. T r u c h i m , „P ism o d l a N a u c z y c ie l i L u ­

d u ” — p i e r w s z e c z a s o p is m o p e d a g o g ic z n e w Polsce, „P rzegląd N au k H isto ry czn y ch

i S p c łe c z n y c h ”, t. 4: 1953.

2 T. K a m i ń s k i , „ P r z e g l ą d P e d a g o g ic z n y ” (1882— 1905). Z a r y s m o n o g r a fic z n y , W rocław 1978; Z. K m i e c i k , Z d z i e j ó w „ P r z e g l ą d u Pedagogic znego" 1882— 1905, [w:] R o z p r a w y z d z i e j ó w o ś i w a t y , t. 14, W arszaw a 1971, s. 3— 25; R. W r o c z y ń ­ s k i , „ P r z e g l ą d P e d a g o g i c z n y ” i je g o ro la w r o z w o j u m y ś l i p e d a g o g ic z n e j w K r ó ­

l e s t w i e , [w: tegoż] M y ś l p e d a g o g ic z n a i p r o g r a m y o ś w i a t o w e w K r ó l e s t w i e P o l ­ s k i m , W arszaw a 1955.

3 S. M o ż d ż e ń , „Ruch P e d a g o g i c z n y ” na tl e p o ls k ie g o c z a s o p i ś m i e n n i c t w a p e ­

dago g icz n eg o , „R uch P ed a g o g iczn y ”, 1980, n r 1. s. 15—28; W. W o j t y ń s k i : 1) „ R u c h P e d a g o g i c z n y ” od s w e g o p o w s t a n i a w r o k u 1912 do c h w i l i o b e c n e j, ta m ­

że, 1965, nr 5/6, s. 19—35; 2) S z e ś ć d z ie s ię c io l e c ie „R u c h u P e d a g o g ic z n e g o ”, tam że, 1972, nr 4, s. 391—400. 4 S. R o w i d, P o ls k i e c z a s o p i ś m i e n n i c t w o p e d a g o g ic z n e , tam że, 1919, s. 188— — 209. -5 J. C i e m b r o w i c z , C z a s o p i s m a p e d a g o g ic z n e p o ls k ie, „P rzegląd P ed a g o ­ g ic z n y ”, 1903, s. 290— 293. 6 W. C z e r n i e w s k i , C z a s o p i ś m i e n n i c t w o p e d a g o g ic z n e w Polsce o k r e s u m i ę - , d z y w o j e n n e g o , „N ow a S z k r ła ”, 1968, nr 10/11, s. 104— 105.

7 S. T r u c h i m , P o ls k i e c z a s o p is m a ped a g o g ic z n e , „O św iata i W y ch o w a n ie”, 1932, s. 763— 769. 8 K. G r e b, O cz a s o p is m a c h p e d a g o g ic z n y c h i d z i e c ię c y c h Z N P w d w u d z i e s ­ to l e c iu m i ę d z y w o j e n n y m , „P rzegląd H isto ry cz n o -O św ia to w y ”, 1966, nr 2, s. 225—232. S S. M i c h a l s k i , I deologia c z a s o p is m o r g a n i z a c ji n a u c z y c i e ls k i c h w W i e l- k o p o ls c e w o k r e s ie d w u d z i e s t o l e c i a m i ę d z y w o j e n n e g o , „Z eszyty N a u k o w e U A M w P ozn an iu . H isto r ia ”, 1959, z. 4, s. 203—241. .

86

H en ry k O ch ęd a lsk i10, S ta n isła w O śko11, W ła d y sła w O zga12) sch a ra k tery zo w a li cza so ­ p ism a w y d a w a n e przez n a u c z y c ie lsk ie organ izacje zw ią zk o w e.

M im o że p o lsk ie cza so p iśm ien n ictw o p ed a g o g iczn e m a już ponad 130-letnią h is ­ to rię i sk ład a się n ań ponad ty sią c ty tu łó w p rasow ych , dotąd n ie d y sp o n o w a liśm y p ełn y m r e jestrem ty tu łó w , co u n ie m o ż liw ia ło n a p isa n ie jeg o h istorii. D o tk liw ą lu ­ k ę w ty m w z g lę d z ie za p ełn ia w y d a n a o sta tn io p rzez W yższą S zk o łę P ed a g o g icz­ ną w K ielca ch B ib lio g r a f ia p o ls k ic h c z a s o p is m p e d a g o g ic z n y c h (do 1979 r.), opra­ c o w a n a z rzeteln y m w y siłk ie m przez S te fa n a M ożdżenia i J u lię M u siał. W ysoko n a le ż y o cen ić i zam iar, i trud w ło żo n y w o p ra co w a n ie rejestru 1139 p ed a g o g icz­ n y ch i o św ia to w y c h ty tu łó w p rasow ych .

D otąd zn an e b y ły b ib lio g ra ficzn e o p ra co w a n ia c zęścio w e, k tórych a u toram i b y ­ li c e n ie n i p ed agod zy i b ib lio g r a fo w ie zarazem . P rzy p o m n ijm y , że w 1912 r. A n to n i K arb ow iak w p racy P o ls k i e c z a s o p i ś m i e n n i c t w o pe d a g o g ic z n e , ogłoszon ej na ła ­ m ach m iesięc zn ik a „W ych ow an ie w D om u i S z k o le ”, op isu jąc p o w sta n ie i ro z­ w ój czasop ism p ed a g o g iczn y ch n a ziem ia ch p o lsk ich w ok resie zab orów od n o to w a ł z a le d w ie 36 ty tu łó w (w B ib l io g r a f ii S. M ożdżenia i J. M u sia ł w y m ie n ia się ich za te n sam ok res 92). P o II w o jn ie św ia to w e j W łod zim ierz G oriszow sk i na łam ach „ C h ow an n y” (1959, z. 9— 10) z a m ieścił P r z e g l ą d n a j w a ż n i e j s z y c h c z a s o p is m p e d a g o ­

g i c z n y c h w y c h o d z ą c y c h w P olsce do 1939 r. i od 1945 r., w y m ien ia ją c w n im ok.

150 ty tu łó w . C ztery la ta p óźn iej (1963) W iktor C zern iew sk i w p racy R o z w ó j d y ­

d a k t y k i w la ta ch 1918— 1954 o p u b lik o w a ł „W ykaz p o lsk ich czasop ism p ed a g o g icz­

n y ch i zw ią zk o w y ch n a u c z y c ie lsk ic h u k a zu ją cy ch się w P o lsc e w la ta ch 1918— 1939” (s. 339— 446), w k tórym u w z g lę d n ił 186 ty tu łó w , gd y au to rzy recen zo w a n ej p racy n a lic z y li ich aż 441! W 1968 r. Ja n in a M arciniak o g łr siła w „ P rzegląd zie H isto - r y c z n o -O św ia to w y m ” (ńr 3, s. 395— 408) B ib lio g ra f ię t e r e n o w y c h c z a s o p i s m z w i ą z ­

k o w y c h Z P N S P i Z N P (1919— 1939), z a w iera ją cą d an e d otyczące 82 ty tu łó w pra­

sow ych . B ib lio g ra fia sporządzona przez S. M ożdżenia i J. M u siał zn aczn ie zw ięk sza tę ilo ść. W św ie tle p rzy to czo n y ch d an ych praca za słu g u je na w y so k ą ocen ę n ie ­ z a le ż n ie od sp ra w d y sk u sy jn y c h czy te ż k w e s tii sp orn ych . '

W P rzed m o w ie do sw eg o d zieła au torzy in fo rm u ją , że „b ib liografia sta n o w i próbę za rejestro w a n ia w sz y stk ic h cza so p ism p ed agogiczn ych , ja k ie u k a za ły się w języ k u p o lsk im oraz p o lsk im i obcym , bez w zg lęd u n a n arod ow ość w y d a w có w , p o ­ c zą w szy od p ierw szy ch p erio d y k ó w na ziem ia ch p o lsk ich w ok resie zab orów i w g ran icach p a ń stw a od 1918 r. do c h w ili o b ecn ej” (s. VI). A w ięc za sięg g eo g ra ficz­ n y zo sta ł w y ra źn ie o k reślon y, języ k o w y rów n ież, ch ociaż tę osta tn ią sp ra w ę m o ż­ na p o tra k to w a ć d y sk u sy jn ie, b o w iem w ty tu le au to rzy in form u ją o „b ib lio g ra fii p o lsk ich czasop ism p ed a g o g iczn y ch ”, a zn ajd u ją się w n iej też p ism a m n iejszo ści n a ro d o w y ch , np. „ Ś w ia tło — H am aor”, organ S to w a rzy szen ia N a u c z y c ie li S zk ół F u n d a cji b aron a H irscha, u k a zu ją cy się w K o ło m y i w la ta ch 1896— 1904 (pism o p o lsk ich Ż ydów ), „ B iu lety n In fo rm a cy jn y Z w iązku Z aw od ow ego N a u czy cieli Ś red ­ n ich S zk ó ł Ż y d o w sk ich w P o lsc e ” (1928— 1929), „ K w a rta ln ik Z rzeszenia K c n c e s jo - n arzy Ż y d o w sk ich S zk ó ł Ś red n ich w P o lsc e ” (1930). M ożna b y u n ik n ą ć ow ej d y s­ k u sy jn o ści, gd y b y ty tu ł zm o d y fik o w a ć, np. C z a s o p i s m a p e d a g o g ic z n e na z i e m i a c h

p o ls k ic h w latach...

10 H. O c h ę d a l s k i , W y d a w n i c t w a Z w i ą z k u P olsk ieg o N a u c z y c i e l s t w a S z k ó l

P o w s z e c h n y c h w Ł o d z i w la t a c h 1922— 1928, „ B iu letyn H istery c zn y ”. 5 0 -lecie Z w iąz­

ku N a u c z y c ie lstw a P o lsk ieg o w Łodzi 1918— 1968, Łódź 1968, s. 67—95. 11 S. O ś k o , C z a s o p i ś m i e n n i c t w o Ž N P w o k r ę g u k ie l e c k i m w o k r e s ie d w u ­ d z i e s to l e c ia m i ę d z y w o j e n n e g o , „P rzegląd H isto r y c z n o -O św ia to w y ”, 1975, nr 2, s. 269— 289. 12 W. O z g a , W y d a w n i c t w a l e w i c y n a u c z y c i e l s k i e j n a p r z e ł o m i e la t d w u d z i e s ­ ty c h , „R uch P ed a g o g iczn y ”, 1965, nr 5/6, s. 36— 55.

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N IA

₈₇

w i e d z y o p r a s ie n ie za w iera d e fin ic ji p ojęć „czasop ism a p ed a g o g iczn e” oraz „pra­

sa p ed a g o g iczn a ”, co jest za p ew n e w y n ik ie m b raku z a in tereso w a n ia p ra so zn a w - c ó w tym rod zajem cza so p ism , o czym ju ż w sp o m n ia n o n a w stęp ie. M ożna sądzić, że n ie u zm y sło w io n o sob ie dotąd, z jaką ilo ścią ty tu łó w tej p rasy m a m y do c z y ­ n ien ia . A u to rzy d y sp o n o w a li w ię c je d y n ie d efin icją cza so p ism a p ed a g o g iczn eg o za­ w a r tą w S ł o w n i k u p e dagogie, n y m W in cen tego O konia (W arszaw a 1976, s. 60). P rzez cza so p ism o p ed agogiczn e ro zu m ie on „ u k azu jące się r e g u la rn ie w y d a w n ic tw o c ią g ­ łe , k tó re za jm u je się sp ra w a m i o św ia ty i w y ch o w a n ia , sp e łr ia ją c w a żn ą ro lę w r o zw ija n iu n au k p ed a g o g iczn y ch i u p o w szech n ia n iu k u ltu r y p ed a g o g iczn ej”. A u to ­ rom B ib l io g r a f ii d e fin ic ja ta w y d a w a ła się z a p ew n e zb y t ogóln a i w y m a g a ją ca d a l­ szej k o n k rety za cji, w p ro w a d zili w ię c d od atk ow o ad resa ta i odbiorcę p ra sy p ed a ­ gogiczn ej. N ie u w z g lę d n ili n a to m ia st p rop ozycji F ra n ciszk a F ilip o w icza , za w a r­ tej w a r ty k u le P oję cia, k la s y f i k a c j a г e t a p y r o z w o j u c z a s o p i s m p e d a g o g ic z n y c h w

P o ls c e L u d o w e j , o p u b lik o w a n y m w 1979 r. n a ła m a ch „W ych ow an ia w P rzed szk o ­

lu ” (nr 10, s. 476— 481), ch o cia ż w „W ykazie źródeł i o p racow ań ” pracę tę w y m ie ­ n ia ją (s. X X X I).

, O w e k ło p o ty z o k reślen iem p o jęcia , a ta k że k la sy fik a c ją czasop ism p ed a g o ­ g iczn y ch z a p ew n e za cią ż y ły n a m a teria le b ib lio g ra ficzn y m , n a jego doborze. Jak p iszą au torzy, sp isem z e sta ły ob jęte „czasop ism a c g ó ia o p ed a g o g iczn e i sp e c ja lis­ ty c z n e , b iu le ty n y o ch arak terze czasop ism , d od atk i sa m o istn e, p ism a u rzęd ow e, sp ra w o zd a n ia w ła d z szk o ln y ch organ izacji, sto w a rzy szeń o św ia to w y c h i p ed a g o ­ g ic z n y c h ”. Sporo tu n ieja sn o ści, a w k o n se k w e n c ji i w sam ej b ib lio g ra fii. K u zd zi­ w ie n iu c z y te ln ik ó w — n ie ty lk o p r o fe sjo n a listó w — zn a la zły się w n iej ty tu ły c z a ­ so p ism o rgan izacji m ło d zieżo w y ch , np. „ B iu lety n In stru k to rsk i Z [w iązku] H [a rcer- stw a ] P [o ls k ie g o ]” (poz. 56), „ D ru ży n o w y ” (poz. 257), „D rużyna. D w u ty g o d n ik In ­ stru k to ró w H a rce rsk ich ” (poz. 256), „H arcerska K uźnia. B iu le ty n In fo rm a cy jn o ­ -S z k o le n io w y ” (poz. 380), „G rom ada. M iesięczn ik In stru k cy jn y O rgan izacji M łod zie­ ż o w ej T o w a rzy stw a U n iw e r sy te tó w R o b o tn iczy ch ” (poz. 379), „M otyw y. T y g o d ­ n ik S p o łeczn o -W y ch o w a w czy In stru k to ró w Z H P i R uch u P rzy ja ció ł H a rce rstw a ” (poz. 536). B yć m oże a u to rzy u zn a li, że skoro is tn ie je p o jęcie „pedagogika h a rcer­ sk a ”, to in str u k to r sk ie p ism a Z H P n a leży za liczy ć do p ed agogiczn ych . N ie sądzę, b y b y ł to zab ieg u za sa d n io n y . T rudno ró w n ież zrozu m ieć, d laczego do sp isu p ism p ed a g rg iczn y ch w łą czo n o „P oradnik O św ia to w y ” — organ Z w iązku W alk i M łod ych w y d a w a n y podczas ok u p acji (poz. 715). P rzy tej ok azji p o p ełn io n o d a lsze b łęd y , p rzy p isu ją c, po p ierw sze: red a k to rstw o A r n o ld o w i S łu ck iem u , podczas gd y w c k r e - s ie ok u p a cji p ism o red a g o w a ł S te fa n Ż ó łk iew sk i przy w sp ó łp ra cy J erzego M oraw ­ sk ieg o H elen y J a w o rsk iej, H e le n y K ozł w sk iej, K r y sty n y D ąb row sk iej i in n ych ; рэ d rugie: u sta la ją c jed en cią g p ra so w y dla czasop ism a ZWM z okresu ok u p acji i d la

88

p ism a o ty m sa m y m ty tu le w y d a w a n e g o od 1945 r. (pod red. A rn old a S łu ck ieg o 1946). W łączono do b ib lio g ra fii czasop ism a stu d en ck ie (np. „R zeczpospolita A k a d e­ m ic k a ”, w y d a w a n a p rzez Z w ią zek B ratn ich P o m o cy M łod zieży A k a d em ick iej, poz. 873), sp o r to w o -tu ry sty czn e (np. „C en traln y K atalog W y ch o w a n ia F izy czn eg o i S p o r­ tu ” G K K F iT , poz. 234; „ B iu lety n In fo rm a cy jn y . W y ch o w a n ie F izyczn e. Sport. W y­ poczyn ek . T u ry sty k a ” — w y d . CRZZ, poz. 71), n a u k o w e p rzyrod n icze (np. „C zasopis­ m o P rzyrod n icze. O rgan T o w a rzy stw a P rzyrod n iczego im . S t. S ta szica w Ł od zi”, poz. 242, por. te ż poz. 888), n a u k o w e te m a ty c z n e (np. „M ath esis P o lsk a . M iesięczn ik P o św ię c o n y N au k om Ś c is ły m i ich M etod ologii”, poz. 515). W sp isie czasopism p ed a g o g iczn y ch zn a la zły się to m y prac z zak resu p ed a g o g ik i w y d a w a n e p rzez p o szczeg ó ln e szk o ły w y ższe i u n iw e r sy te ty w ram ach różn ych serii, k tórych n ieo k reślo n a c z ę sto tliw o ść a lb o ogóln a n a zw a serii n ie p o zw a la ją o k reślać m ian em czasop ism . N ie r o zw ija ją c sp r a w y szerzej, w y p a d n ie stw ierd zić, dość dużą sw o ­ bod ę w doborze ty tu łó w p o szczeg ó ln y ch w y d a w n ic tw i k w a lifik o w a n ie ich jako cza so p ism a oraz w łą c z a n ie w obręb czasop ism p ed a g o g iczn y ch in n y ch p erio d y ­ k ó w n a u k o w y ch czy te ż org a n iza cy jn y ch . A za tem zab rak ło au torom p recy zji w o k reślen iu d e fin ic ji „czasop ism o p ed a g o g iczn e”. O p u b lik o w a n ie recen zo w a n ej k sią ż ­ k i w in n o sp o w o d o w a ć m ery to ry czn ą d y sk u sję p ed agogów , h isto ry k ó w p rasy i p ra - so z n a w c ó w nad p o jęciem p ra sy p ed agogiczn ej czy te ż cza so p ism p ed agogiczn ych . D y sk u sję ta k ą m ożn a by p row ad zić pod a u sp icja m i P ra co w n i H istorii C za so p iśm ien ­ n ic tw a P o lsk ieg o IB L P A N w W a rsza w ie oraz Z espołu C za so p iśm ien n ictw a P o lsk ie ­ go i Z agad n ień W y d a w n iczy ch S a m o d zieln eg o Z akładu B ib lio tek o zn a w stw a W SP w K rak ow ie.

N ie z a le ż n ie jed n a k od p o w y ższy ch u w a g n a le ż y z u zn a n iem za u w a ży ć, że a u ­ to rzy B ib l io g r a f ii z d u żym n a k ła d em p racy p rzetarli drogę, u ła tw ia ją c d a lsze b a ­ dania. Z esta w ien ia ty tu łó w op ra co w a li na p o d sta w ie różnorodnych w y k a zó w i op ra­ cow ań , w e r y fik u ją c n a stęp n ie zgrom ad zon y m a teria ł drogą a u to p sji w 35 b ib lio te ­ kach k ra jo w y ch . W y k o rzy sta li te ż d an e za w a rte w K a ta lo g u C en traln ym C zaso­ p ism B N w W arszaw ie i K a rto tece C zasopism Z akładu D o k u m en ta cji In sty tu tu B a ­ dań P ed a g o g iczn y ch . Z u zn a n iem n a le ż y sk w ito w a ć fa k t, że n a ob jęty ch sp isem 1139 (dlaczego a u torzy w p rzed m o w ie p iszą o 1143 ty tu ła ch ? ) n ie o d n alezion o w b ib lio ­ tek a ch 21 ty tu łó w .

W b ib lio g r a fii za sto so w a n o u k ła d a lfa b ety czn y . K o rzy sta n ie z n iej u ła tw ia ją te ż in d ek sy: ch rcn o lo g iczn y , in sty tu c ji sp raw czych , m iejsco w o ści, n a zw isk oraz przed ­ m io to w y . C ałość zam yk a w y k r e s ilu stru ją cy rozw ój cza so p iśm ien n ictw a p ed ago­ g iczn ego. G łó w n y zrąb b ib lio g ra fii p op rzedzony jest p rzed m o w ą -w stęp em , z a w ie ­ ra ją cy m k ró tk ą ch a ra k tery sty k ę z a rejestro w a n eg o p iśm ie n n ic tw a . Z asady k o m p o ­ zy cji w y n ik a ją z norm P o lsk ie g o K o m itetu N o rm a liza cy jn eg o P N -62/N -0H 53, o p i­ sy — zgod n ie z n orm ą P N -73/N -01152 — za w iera ją n a stęp u ją ce elem en ty : ty tu ł, p od ­ ty tu ł, często tliw o ść, in s ty tu c ję sp raw czą, n a zw isk o red ak tora czasop ism a, m ie jsc e w y d a n ia , czas u k a zy w a n ia się. W d alszej k o lejn o ści zam ieszczon o u w a g i o zm ianach, ja k ie n a stą p iły w p o szczeg ó ln y ch ele m e n ta c h opisu, in fo rm a cje o d od atk ach do cza ­ sop ism a, d an e o istn ie ją c y c h sp isa ch treści, ob ejm u ją cy ch w ię k sz e ok resy, a ta k że in fo rm a cje o op racow an iach m on ograficzn ych .

D b ałość o czy teln o ść in fo rm a cji b ib lio g ra ficzn ej sp o w o d o w a ła , iż przy is tn ie ­ n iu k ilk u o d m ien n y ch ty tu łó w w różn ych m iejsca ch danego czasop ism a p ie r w sz e ń ­ stw o w w y b o rze ty tu łu d a w a li au torzy k a rcie (stronie) ty tu ło w e j. O tych i jeszcze o in n y ch szczegółach in fo rm u je p o ten cja ln y ch c z y teln ik ó w przedm ow a.

A n a liza tak u jęteg o m a teria łu b ib lio g ra ficzn eg o dostarcza ogrom ną ilo ść w a ż ­ n y ch in form acji. P o czą tek p o lsk iej p rasy p ed agogiczn ej przypada n a rok 1815, k ie ­ d y to u k a za ł się „ D zien n ik T o w a rzy stw a D ob roczyn n ości...”, za w iera ją cy sp ra w o ­

R E C E N Z JE I O M Ó W IE N IA

₈₉

W św ie tle sporząd zon ego sp isu czasop ism p ed agogiczn ych , na ziem ia ch p o l­ sk ich pod zaboram i do 1918 r. w y d a n o łą czn ie 114 ty tu łó w o różnej c z ę sto tliw o ś­ c i i cza so k resie u k a zy w a n ia się, co w y n ik a ło z tru d n ych w a ru n k ó w p o lity czn y ch , k ło p o tó w fin a n so w y ch w y d a w có w , a ta k że siln ej k o n k u ren cji czasop ism n ie m ie c ­ k ich i ro sy jsk ich , p o p iera n y ch p rzez w ła d z e szk oln e. S to su n k o w o dużo ty tu łó w m ia ło k ró tk i żyw ot: 21 z n ich trw a ło jed en rok, 7 — dw a lata, 11 — trzy lata, 9 — cztery lata; 37 ty tu łó w u k a zy w a ło się d łu żej ni,ż 10 lat. B y ły te ż cza so p ism a u k a ­ zu ją ce się p rzez k ilk a d z ie sią t lat: od zab orów aż po rok 1939, a n a w e t do la t P o l­ sk i L u d o w ej. N a le ż a ły do n ich m .in.: „ S zk oła” (L w ów 1868— 1939), „P rzegląd P e ­ d a g o g iczn y ” (W arszaw a 1882— 1905, 1916— 1939), „M uzeum ” (L w ó w 1885— 1939), „P rze­ gląd O św ia to w y ” (P oznan 1910— 1939), „R uch P e d a g o g iczn y ” (K rak ów 1912— 1939; W arszaw a 1959— ). N a jw ię k sz e o ż y w ie n ie na p olu c z a so p iśm ien n ictw a p ed a g o g icz­ n eg o w y stę p o w a ło w G alicji. W o sta tn im d zie się c io le c iu przed I w o jn ą św ia to w ą w y ch o d ziło tu p on ad 30 ty tu łó w , z czego w 1914 r. — 25 ty tu łó w . P o w a ż n y rozw ój cza so p ism p ed agogiczn ych n a stą p ił po o d zy sk a n iu n iep o d leg ło ści: od trzech t y t u ­ łó w w rok u 1918, poprzez 47 w 1921, 116 w 1928, aż do 143 w 1938 (w ty m 24 now e). Ł ączn ie w d w u d ziesto leciu m ięd zy w o jen n y m w y d a n o ok. 410 ty tu łó w . W tej lic z b ie ty lk o 15 ty tu łó w u k a zy w a ło się p rzez c a łe d w u d ziesto lecie, ok. 60 ty tu łó w is tn ia ło dłu żej n iż 10 la t. B y ły w śród n ich czasop ism a, k tó re p oczątk am i sw y m i się g a ły cza só w zaborów . D o ta k ich n a le ż a ły n a jsta rsze p eriod yk i k rak ow sk ie: „ S zk oła” (18Є8), „M uzeum ” ‘(1885), „M iesięczn ik P ed a g o g iczn y ” (1882), „P rzew od n ik O św ia to w y ” (1901), „R uch P ed a g o g iczn y ” (1912); w a r sz a w sk i „P rzegląd P ed a g o g icz­ n y ” (1882); p ozn ań sk i „P rzegląd O św ia to w y ” (1906). S zerok ą d zia ła ln o ść w y d a w n i­ czą r o z w ija ł Z w iązek N a u c z y c ie lstw a P o lsk ieg o , k tó ry w różn ych o k resach w y d a w a ł 80 czas pism , oraz in n e zw ią zk i n a u c z y c ie li, jak: T o w a rzy stw o N a u c z y c ie li Szkół Ś red n ich i W yższych (20 ty tu łó w ), S to w a rzy szen ie C h rześcija ń sk o -N a ro d o w eg o N a ­ u c z y c ie lstw a S zk ó ł F o w szech n y ch (9), Z w iązek Z a w o d o w y N a u c z y c ie lstw a P o lsk ie ­ go S zk ół Ś red n ich . W śród p o zo sta ły ch w y d a w c ó w b y ły w ła d ze o św ia to w e , różne zw ią zk i i u g ru p o w a n ia sp ołeczn e.

P rasa p ed agogiczn a b y ła zróżn icow an a. L iczną grupę sta n o w iły p ism a og ó ln o - p ed a g jg iczn e: b lisk o 50 ty tu łó w p o św ię . on y ch b y ło p ro b lem a ty ce szk ół p o w szech ­ n ych , ck. 25 — szk ole śred n iej, 18 — za w o d o w ej, 7 — zak ład om k szta łcen ia n a u ­ czy cieli. D zia ł o św ia ty p ozaszk oln ej d y sp o n o w a ł 47 ty tu ła m i. P o w a żn ą grupę sta ­ n o w iły p ism a m eto J y czn o -p rzed m io to w e — 64 ty tu ły . Z d ecyd ow an a w ięk szo ść cza ­ so p ism w y ch o d ziła w język u p olsk im , za le d w ie 10 ty tu łó w u k a zy w a ło się w in ­ n y ch języ k a ch (u k raiń sk im , ży d o w sk im , n iem ieck im , litew sk im ).

B ib lio g ra f ia u ja w n ia o ż y w io n y rozw ój c z a so p iśm ien n ictw a ped agogiczn ego po

II w o jn ie św ia to w e j. P o czą tk o w o b y ła to k on ty n u a cja czasop ism sprzed 1939 r. (ok. 30 ty tu łó w ), z czasem p o ja w iły się n o w e — łą czn ie do 1979 r. w yd a n o w

90

różn ych ok resach b lisk o 600 ty tu łó w cza so p ism o św ia to w o -p ed a g o g iczn y ch . Z a łą ­ czon e in d ek sy w y d a w c ó w u ja w n ia ją liczn e in sty tu c je , u czeln ie, zw ią zk i i organ i­ zacje sp o łeczn e, zaś in d ek s m ie jsc o w o śc i w sk a zu je n a g łó w n e ośrodki w y d a w n icze

( K p + τ> - T T ^ ŕ i

R ecen zo w a n a b ib lio g ra fia m oże w y w o ła ć w ie le d y sk u sji i sp orów . W ażne jest ' jeo.w ._, ... _ ..M uic » i.*, j^-st ^ ijj s..ę sp ierać. A ut^r^m n a leży p o g ra tu lo w a ć po­ m y s łu i jego rea liza cji.

J e r z y Ja r o w ie c k i

W iesła w W ł a d y k a , K r e w na p i e r w s z e j stronie . S e n s a c y j n e d z i e n n i k i D r u ­

g i e j R z e c z y p o s p o l i t e j , W arszaw a 1982, ss. 295, ilu str.

P o lsk a h isto rio g ra fia p o w o li (m oże n a zb y t pow oli?) p rzy stęp u je do „sp otk an ia •drugiego sto p n ia ” z prasą okresu m ięd zy w o jen n eg o . P ierw szej fa z ie badań, p ro- w a d zcn y ch w sposób m n iej w ię c e j u ła g o d zo n y i zo rg a n izo w a n y od początk u la t sz e ść d z ie sią ty c h , za cel g łó w n y p rzy św ieca ło o p isa n ie ilo śc io w e oraz p róby o d tw o ­ rzen ia in fra stru k tu ry p ra so w o -w y d a w n iczej: sto su n k ó w w ła sn o ścio w y ch , n a k ład ów , s k ła d ó w red a k cji, filia c ji p o lity czn y ch . Z ajm ow an o się g łó w n ie m ech a n izm a m i w e ­ w n ę tr z n y m i p szczeg ó ln y ch p ism (lub ich grup), ich sp rzężen ia m i ze św ia te m p o ­ lity czn y m , sn u to p rzyp u szczen ia n a tem a t z a się g ó w o d d zia ły w a n ia . B ardzo rza d ­ ko, zasad n iczo ty lk o w o d n iesien iu do p o jed y n czy ch p ism (i to z r e g u ły w p ew n y m ty lk o w y cin k u czasow ym ), p od ejm o w a n o p róby p en etra cji w głąb ■— a n a lizy z a ­ w a rto ści i treści. W p raw d zie w ie le jeszcze zo sta ło ć o zrob ien ia ta k że „na p o ­ w ie r z c h n i” — d o ty ch cza so w e b ad an ia częściej u ja w n ia ją n o w e p ola p o szu k iw a ń , n iż je zam yk ają — a le n ie p ow in n o to h a m o w a ć p o d ejm o w a n ia n o w y ch k ieru n k ó w b ad aw czych . B yć rroże z w ia stu n e m p ew n eg o zw ro tu jest fa k t cp u b lik o w a n ia w k rótk im o d stęp ie czasu dw óch k sią żek sta n o w ią cy ch n a jp o w a żn iejsze, jak d o­ tąd , w y c ie c z k i w ten n o m a n ’s la n d h isto ry k ó w : p racy d ok torsk iej O skara S. C zar­ n ik a 1 i recen zo w a n ej tu ro zp ra w y h a b ilita cy jn ej W iesła w a W ładyki.

N ie zam ierzam ich p o ró w n y w a ć (b yłb y to zresztą zab ieg raczej trudny), w ię c w sp o m n ę ty lk o , że k siążk a O .S . C zarnika, sta n o w ią ca w zasad zie ca’o !ciow ą, w zn aczn ym sto p n iu za m k n iętą a n a lizę, n ie p ozb w ion ą a m b icji u o g ó ln ia ją cy ch i k o m - p a ra ty sty c z n y c h , oparta jest na w y so ce w y su b te ln io n y c h n arzęd ziach b a d a w ­ czych, czem u sp rzyja fa k t, iż w y sz ła z n o w o czesn eg o w a rszta tu h ist oryka lite r a ­ tu r y , k tórego w a żn ą częścią jest d alek o za a w a n so w a n a teoria. S zczeg ó ło w o ść a n a ­ liz y te k s tó w u m o żliw io n a b y ła przez w y b r a n ie p a ro letn ieg o w y cin k a ; w yb ór te n n o ta b en e — cezu ra 1926 r. — n ie jest, jak sądzę, u za sa d n io n y sam ą m a terią roz­ p ra w y C zarnika. P raca W iesła w a W ład yk i m a zn a czn ie w ię k sz e am b icje, a a n a ­ liz a te k s tó w je s t w n iej ty lk o jed n y m z fra g m en tó w , w a żn y m — ch oćb y dlatego, że ob ejm u ją cy m o k :ło p A o w y k sią żk i (cała część II) — a le n ie jed yn ym . O czy­ w iste w ię c jest, że sto p ień szczeg ó ło w o ści m u sia ł b yć zu p ełn ie in n y. W ład yk a op eru je raczej p rzy k ła d a m i n iż a n a lizą c a ło ścio w ą , co w y n ik a z w ie lk o śc i zadania,

1 O .S . C z a r n i k , P r o z a a r t y s t y c z n a a p r a s a c o d z i e n n a (1918— 1926), W rocław 1982.