Zimowanie biedronkowatych (Coleoptera: Coccinellidae)
w strefie podmiejskiej Warszawy
Overwintering of ladybird beetles (Coleoptera: Coccinellidae) in the suburban zone of Warsaw
Ewelina KOZON, Piotr CERYNGIER, Jerzy ROMANOWSKI1
Wydział Biologii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, ul. Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa,
j.romanowski@uksw.edu.pl, p.ceryngier@uksw.edu.pl, 1 autor korespondencyjny
ABSTRACT: The species richness and densities of overwintering ladybird beetles (Coleoptera: Coccinellidae) were studied in the municipality of Łomianki in the suburban zone of Warsaw (Central Poland). In total, 274 specimens of 25 species were found, of which the most common was Psyllobora vigintiduopunctata (41.9% of all specimens). Other frequently recorded ladybirds were Exochomus quadripustulatus,
Propylea quatuordecimpunctata and Vibidia duodecimguttata. Several of the species
registered in this study (Rhyzobius litura, Hyperaspis concolor, Scymnus femoralis,
Scymnus interruptus, Adalia conglomerata) have rarely been reported in Poland.
KEY WORDS: Coccinellidae, overwintering, Mazovian Lowland, central Poland Większość badań dotyczących ekologii i faunistyki Coccinellidae pro-wadzona jest w sezonie wegetacyjnym, natomiast zimowaniu biedronek poświęca się niewiele uwagi (CERYNGIER 2015). Stosunkowo liczne prace o biedronkowatych Mazowsza również uwzględniają głównie okresy ich aktywności, rozrodu i rozwoju (GAŁECKA 1980, CZECHOWSKA 1989,
PANKANIN-FRANCZYK i CERYNGIER 1995, JĘDRYCZKOWSKI 2006, BLOCK
i in. 2011), aczkolwiek niektóre z prac odnoszą się również do okresu zimowego. Fragmentaryczne dane na temat zimowania różnych gatunków biedronek na Mazowszu można znaleźć w publikacji BIELAWSKIEGO (1961). Dwie inne prace wykonane w pobliżu Warszawy (GODEAU i CERYNGIER
2011, CERYNGIER i GODEAU 2013) w całości poświęcone są
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie struktury zespołu biedron-kowatych zimujących w strefie podmiejskiej Warszawy. Zimowe próby Coccinellidae pobierane były w różnego rodzaju środowiskach antropo-genicznych: wśród zabudowy podmiejskiej, na terenach użytkowanych rolniczo oraz wzdłuż drogi szybkiego ruchu.
Teren i metody
Badania przeprowadzono na obszarze gminy Łomianki. Leży ona na północny zachód od Warszawy, pomiędzy warszawską gminą Bielany, Kampinoskim Parkiem Narodowym, gminą Czosnów i doliną Wisły. Centralną część gminy Łomianki pokrywa zabudowa (głównie jednoro-dzinna), z rozbudowaną siecią dróg, w tym drogą krajową E7. Wschodnia część gminy, Dolina Łomiankowska, graniczy z Wisłą i stanowi obszar o du-żych walorach przyrodniczych (ROMANOWSKI i in. 2013). Gmina Łomianki
znajduje się w całości w otulinie Kampinoskiego Parku Narodowego. W pracy analizowano liczebność i skład gatunkowy biedronek zimu-jących w ściółce i na powierzchni gruntu. Próby ściółki i wierzchniej warstwy gleby pobierano z jednakowej powierzchni wyznaczonej przy pomocy metalowego okręgu o średnicy 41 cm (powierzchnia 0,13 m2
) i przesiewano przy pomocy sita entomologicznego. Przesiany materiał przenoszono w szczelnie zamykanych workach foliowych do labora-torium, gdzie próby sortowano.
Próby pobierano w 20 lokalizacjach w Dziekanowie Leśnym (UTM: DD90), Dąbrowie (DC99), Łomiankach (DC99) i Dolinie Łomianko-wskiej (DD90) w okresie od 11 XII 2014 r. do 16 III 2015 r. Łącznie, podczas 17 wizyt w terenie pobrano 310 prób ściółki, w tym 161 w terenie zabudowanym, 89 w krajobrazie rolniczym i 60 z poboczy drogi krajowej E7. Większość prób (275) pobrano spod różnych gatunków drzew, zaś resztę (35 prób) z otwartych terenów trawiastych, głównie trawiastych poboczy drogi E7 (32 próby).
Zastosowane w niniejszej pracy nazewnictwo i układ systematyczny Coccinellidae przyjęto za KOVÁŘEM (2007).
Wyniki
Podczas badań zarejestrowano łącznie 274 osobniki Coccinellidae należące do 25 gatunków (Tab. 1). Najliczniejszym gatunkiem była Psyllobora vigintiduopunctata (LINNAEUS, 1758) (115 osobników, tj. 41,9% ogółu odłowionych biedronek). Kolejnymi pod względem liczebności były Exochomus quadripustulatus (LINNAEUS, 1758) (67 osobników,
(PODA, 1761) i Propylea quatuordecimpunctata (LINNAEUS, 1758) (po 15
osobników, tj. po 5,5% ogółu odłowionych biedronek). Warte odnoto-wania jest stwierdzenie żywego osobnika inwazyjnego gatunku Harmonia axyridis (PALLAS, 1773) w ściółce zebranej pod olchą Alnus glutinosa
(L.) GAERTNER nad jez. Kiełpińskim 18 II 2015 r.
Tab. 1. Wykaz Coccinellidae zimujących w ściółce w gminie Łomianki wraz z liczbą osobników odnotowanych na obszarach o odmiennym użytkowaniu terenu Table 1. List of Coccinellidae overwintering in litter in the municipality of Łomianki
with numbers of specimens recorded in areas of different land use Przynależność systematyczna
Systematic position
Użytkowanie terenu – Land use zabudowa urban fabric rolnicze farmland pobocza roadsides 1 2 3 4 Coccidulinae, Coccidulini
Rhyzobius chrysomeloides (HERBST, 1783)
Rhyzobius litura (FABRICIUS, 1787)
2 1 9 3 - - Scymninae, Hyperaspidini
Hyperaspis concolor (SUFFRIAN, 1843) - 1 -
Scymninae, Scymnini
Scymnus (Pullus) ferrugatus (MOLL, 1785)
Scymnus (Scymnus) femoralis (GYLLENHAL, 1827)
Scymnus (Scymnus) gr. frontalis (FABRICIUS,1787)
Scymnus (Scymnus) interruptus (GOEZE, 1777)
1 - - - - 1 - - - - 2 1 Scymninae, Stethorini
Stethorus pusillus (HERBST, 1797)
2 - 1
Chilocorinae, Chilocorini
Chilocorus bipustulatus (LINNAEUS, 1758)
Exochomus quadripustulatus (LINNAEUS, 1758)
5 65 - 2 - - Chilocorinae, Platynaspidini
Platynaspis luteorubra (GOEZE, 1777) - - 1
Coccinellinae, Halyziini
Halyzia sedecimguttata (LINNAEUS, 1758)
Psyllobora vigintiduopunctata (LINNAEUS, 1758)
Vibidia duodecimguttata (PODA, 1761)
2 25 11 - 88 4 - 2 - Coccinellinae, Tytthaspidini
Coccinula quatuordecimpustulata (Linnaeus, 1758) Tytthaspis sedecimpunctata (Linnaeus, 1761)
- - 1 1 - 2
c.d. tabeli 1
1 2 3 4
Coccinellinae, Coccinellini
Adalia conglomerata (LINNAEUS, 1758)
Adalia decempunctata (LINNAEUS, 1758)
Aphidecta obliterata (LINNAEUS, 1758)
Calvia quaturdecimguttata (LINNAEUS, 1758)
Coccinella septempunctata LINNAEUS, 1758
Harmonia axyridis (PALLAS, 1773)
Myzia oblongoguttata (LINNAEUS, 1758)
Propylea quatuordecimpunctata (LINNAEUS, 1758) 5 1 3 3 5 - 1 12 - 1 - - - 1 - 3 - - - - 1 - - - Epilachninae, Epilachnini Subcoccinella vigintiquatuorpunctata (LINNAEUS, 1758) - 5 - Razem / Total 144 120 10
W przebadanych próbach przeciętne zagęszczenie zimujących w ściółce biedronek wyniosło 6,7 osobnika/m2. Najwyższe zagęszczenie odnotowano
w próbach pobranych na terenach rolniczych (średnio 10,2 osobnika/m2
), pośrednie – w próbach z obszarów zabudowanych (średnio 6,9 osobnika/m2
), a najniższe – w próbach z poboczy drogi szybkiego ruchu (średnio 1,3 osobnika/m2). Średnie zagęszczenia biedronek w ściółce spod różnych gatunków drzew wahało się w szerokim zakresie (od 0 do 44 osobników /m2) i było najwyższe pod klonami jesionolistnymi (Acer negundo LINNAEUS) i modrzewiami europejskimi (Larix decidua MILLER). W pró-bach pobranych z trawiastych poboczy zagęszczenie zimujących Cocci-nellidae było wyraźnie niższe niż pod drzewami (Tab. 2). Największą liczbę gatunków biedronek zarejestrowano w ściółce pod dębami szypuł-kowymi (Quercus robur LINNAEUS) (9 gatunków) i klonami
jesiono-listnymi (8 gatunków) (Tab. 2).
Wśród gatunków Coccinellidae stwierdzonych w niniejszych badaniach znalazło się kilka rzadko odnotowywanych w Polsce:
Rhyzobius litura (FABRICIUS, 1787)
– DC99 Łomianki, 2 I 2015, 1 ex., w ściółce pod Acer negundo na obszarze zabudowanym; 17 I 2015, 1 ex. pod Quercus robur na obszarze użytkowanym rolniczo; 10 III 2015, 2 exx. pod Crataegus sp. na obszarze użytkowanym rolniczo.
Tab. 2. Liczba prób ściółki pobranej spod różnych drzew i z trawiastych poboczy w gminie Łomianki oraz liczba osobników, średnie zagęszczenie i liczba gatunków
Coccinellidae stwierdzone w tych próbach
Table 2. Numbers of litter samples collected under different trees and from grassy roadsides in the municipality of Łomianki, and numbers of individuals, mean densities
and numbers of species of Coccinellidae recorded in these samples Miejsce pobrania prób Place of sampling N prób ściółki No. of litter samples Coccinellidae N osobników No. of individuals zagęszczenie density (N/m2) N gatunków No. of species
Pod drzewami / Under trees:
Acer negundo L. Acer platanoides L. Acer pseudoplatanus L. Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Betula pendula Roth Crataegus sp. Hedera helix L. Larix decidua Mill. Picea abies (L.) H. Karst. Pinus sylvestris L. Populus spp. Quercus robur L. Quercus rubra L. Salix alba L. Sorbus aucuparia L. Tilia spp. 17 33 4 28 20 2 2 12 32 21 21 21 14 26 3 19 98 2 8 2 7 4 2 61 12 17 6 20 18 5 - 7 43,7 0,5 15,2 0,5 2,7 15,2 7,6 38,5 2,8 6,1 2,2 7,2 9,7 1,5 - 2,8 8 2 3 2 5 3 2 3 6 6 2 9 2 4 - 6 Trawiaste pobocza Grassy roadsides 32 5 1,2 4
Gatunek występujący w Polsce lokalnie. W ostatnich latach podawany z Wrocławia i kilku stanowisk w Wielkopolsce (RUTA i in. 2009) oraz z okolic Rogowa (BOROWSKI 2015). Na terenie gminy Łomianki tworzy
stosunkowo liczną, stabilną populację zasiedlającą głównie pola uprawne (GAŁECKA 1980, PANKANIN-FRANCZYK i CERYNGIER 1995, CERYNGIER 1997).
Hyperaspis concolor (SUFFRIAN, 1843)
– DD90 Dolina Łomiankowska, 11 I 2015, 1 ex., w ściółce pod Salix alba LINNAEUS w strefie rolniczej.
Gatunek o słabo poznanej biologii, ostatnio podany z sąsiedztwa bada-nego terenu (SZAWARYN i HAWRO 2015), a ponadto z okolic Poznania (RUTA i in. 2009), Wrocławia (GREŃ i in. 2013), Rogowa (BOROWSKI
2015) i Cedyni (CERYNGIER i in. 2016a).
Scymnus femoralis (GYLLENHAL, 1827)
– DD90 Dolina Łomiankowska, 11 I 2015, 1 ex., w ściółce pod Pinus sylvestris LINNAEUS w strefie rolniczej.
Gatunek w Polsce notowany bardzo rzadko, m. in. z Kampinoskiego Parku Narodowego i gminy Łomianki (CERYNGIER 1997, MARCZAK
2010). Poza tym wykazany z Dolnego Śląska (Wrocław), Wielkopolski (Mokrz), wschodniej części Mazowsza (Szumin) i Biebrzańskiego Parku Narodowego (RUTA i in. 2009) oraz z Wigierskiego Parku Narodowego (CERYNGIER i in. 2015).
Scymnus interruptus (GOEZE, 1777)
– DC99 Łomianki, 17 II 2015, 1 ex., w ściółce pod lipą (Tilia sp.) w strefie pobocza drogi krajowej E7.
Gatunek rzadko w Polsce spotykany, w sezonie wegetacyjnym zwią-zany z różnymi drzewami i krzewami liściastymi (BIELAWSKI 1962). Po 2000 roku rejestrowany w Ojcowskim Parku Narodowym (KUŚKA
2007), na Górnym Śląsku (GREŃ i in. 2013), w Wielkopolsce (RUTA i in.
2009) oraz na Mazowszu (RUTA i in. 2009, BOROWSKI 2015).
Adalia conglomerata (LINNAEUS, 1758)
– DD90 Dziekanów Leśny, 11 XII 2014, 2 exx., w ściółce pod świer-kiem (Picea abies (LINNAEUS) H. KARSTEN) na obszarze
zabudowa-nym; 16 II 2015, 1 ex. w ściółce pod modrzewiem (L. decidua) na obszarze zabudowanym; DC99 Łomianki, 5 III 2015, 1 ex. pod P. abies pośród zabudowy.
Rzadko notowany gatunek borealno-górski, związany z drzewami iglas-tymi, zwłaszcza świerkiem. Według opublikowanych danych, w bieżącym stuleciu odławiany był jedynie w Puszczy Białowieskiej (Mokrzycki 2001), w Górach Świętokrzyskich (Byk 2007) i na Górnym Śląsku (GREŃ
Dyskusja
Stwierdzone w pracy bogactwo gatunkowe biedronkowatych zimują-cych w środowiskach antropogenicznych gminy Łomianki (25 gatunków) można ocenić jako stosunkowo wysokie. We wcześniejszych badaniach w okolicach Warszawy, w podobnej wielkości próbach zebranych w olsach i dąbrowach Kampinoskiego Parku Narodowego (N = 303 osobniki) (GODEAU i CERYNGIER 2011) oraz w nadwiślańskich lasach łęgowych
(N = 269 osobników) (CERYNGIER i GODEAU 2013) zarejestrowano odpo-wiednio 16 i 14 gatunków. Znacznie wyższe bogactwo gatunkowe odno-towane w niniejszych badaniach wynikało zapewne z większego zróżni-cowania środowisk, w których były pobierane próby.
Trzy z czterech najliczniej odłowionych gatunków (P. vigintiduo-punctata, E. quadripustulatus i P. quatuordecimpunctata) to biedronki w całym kraju pospolite, tworzące populacje o wysokich liczebnościach. Czwarty gatunek, V. duodecimguttata, do niedawna uznawany był za rzadki w Polsce (CZECHOWSKA i BIELAWSKI 1981, BURAKOWSKI i in.
1986, RUTA i in. 2009), jednak dane z ostatnich lat (CERYNGIER i GODEAU
2013, CERYNGIER i in. 2016a, CERYNGIERi in. 2016b) wskazują, że
przy-najmniej na Mazowszu i w rejonie dolnej Odry (Cedyński Park Krajobra-zowy) jest on obecnie gatunkiem często spotykanym. Wśród Coccinellidae zimujących w ściółce nadwiślańskich łęgów wierzbowo-topolowych jest zdecydowanym dominantem (CERYNGIER i GODEAU 2013).
Zarejestrowane w niniejszej pracy zagęszczenia zimujących Cocci-nellidae były stosunkowo wysokie. Na obrzeżach Puszczy Kampinoskiej, w półnaturalnym środowisku nieużytku z samosiewami sosny (Pinus sylvestris), odnotowano łącznie ok. 3 osobniki zimujące na 1 m2 (J. ROMA -NOWSKI i M. ROMANOWSKI, npubl.), a więc przeszło dwukrotnie mniej niż
średnie zagęszczenie zimujących biedronek stwierdzone obecnie. Nieliczne inne dane z Polski i Europy (CERYNGIER 2015) również podają na ogół
niższe zagęszczenia biedronek zimujących w ściółce od stwierdzonych w tych badaniach. Można więc przyjąć, że w zróżnicowanej środowiskowo strefie podmiejskiej Warszawy dogodne warunki do przezimowania znajdują bogate w gatunki i osobniki zgrupowania Coccinellidae.
SUMMARY
The species richness and densities of ladybird beetles overwintering in the litter and on the ground surface of various habitats were studied in the municipality of Łomianki in the suburban zone of Warsaw (central Poland) between 11 December 2014 and
16 March 2015. The samples of the litter and an upper layer of soil were collected within a round frame of 41 cm diameter (0.13 m2) and sifted with an entomological sieve. The sifted material was placed in plastic bags and then sorted in the laboratory. Altogether, 310 samples were collected, including 161 samples from built-up areas, 89 from farmland, and 60 from highway roadsides. Majority of samples (275) were collected under a canopy of various trees, and the remaining ones (35) in open, grassy habitats.
In total, 274 specimens of 25 ladybird species were found, of which the most common was Psyllobora vigintiduopunctata (41.9% of all specimens). Other frequently recorded ladybirds were Exochomus quadripustulatus, Propylea quatuordecimpunctata and
Vibidia duodecimguttata. Several of the species registered (Rhyzobius litura, Hyperaspis concolor, Scymnus femoralis, Scymnus interruptus, Adalia conglomerata) are considered
rare in Poland. The highest densities of overwintering ladybirds were recorded in the samples from the farmland (average 10.2 specimens/m2), intermediate – in the samples from the built-up areas (average 6.9 specimens/m2), and the lowest – in the samples from the highway roadsides (average 1.3 specimens/m2).
PIŚMIENNICTWO
BIELAWSKI R. 1961: Coccinellidae (Coleoptera) w zbiorowisku roślin zielnych i młodnika
sosnowego w Warszawie na Bielanach. Fragmenta Faunistica, 8: 485-525.
BIELAWSKI R. 1962: Materiały do poznania Coccinellidae Polski. I (Coleoptera). Polskie
Pismo Entomologiczne, 32: 191-205.
BLOCK M.,WOŹNIAK P.,CERYNGIER P. 2011: Coccinellidae of Mazovian (east-central Poland) raised bogs and their surroundings. Harmonia – Coccinelles du monde, 7: 3-7. BOROWSKI J. 2015: Beetles (Coleoptera) of the Rogów region. Part II – ladybirds
(Coccinellidae). International Letters of Natural Sciences, 7: 90-101.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1986: Chrząszcze – Coleoptera. Cucujoidea, część 2. Katalog Fauny Polski, 23, 13: 1-278.
BYK A. 2007: Waloryzacja lasów Gór Świętokrzyskich na podstawie struktury
zgrupo-wań chrząszczy saproksylicznych. (ss. 57-118) [W:] J.BOROWSKI,S.MAZUR (red.) Waloryzacja ekosystemów leśnych Gór Świętokrzyskich metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 234 ss.
CERYNGIER P. 1997: Ekologiczne uwarunkowania występowania i liczebności Coccinella
septempunctata L. (Coleoptera, Coccinellidae) w agrocenozach. Niepubl. rozprawa
doktorska, Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny.
CERYNGIER P. 2015: Ecology of dormancy in ladybird beetles (Coleoptera: Cocci-nellidae). Acta Societatis Zoologicae Bohemicae, 79: 29-44.
CERYNGIER P.,GODEAU J.-F. 2013: Predominance of Vibidia duodecimguttata (Poda, 1761) in the assemblages of ladybird beetles (Coleoptera: Coccinellidae) overwintering in floodplain forests. Baltic Journal of Coleopterology, 13: 41-50. CERYNGIER P.,KRZYSZTOFIAK A.,ROMANOWSKI J. 2015: Biedronkowate (Coleoptera:
Coccinellidae) Wigierskiego Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 34 (1): 13-24.
CERYNGIER P.,ROMANOWSKI J.,ROMANOWSKI M. 2016a: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. Wiadomości Entomologiczne,
35 (1): 41-58.
CERYNGIER P.,ROMANOWSKI J.,ROMANOWSKI M. 2016b: Biedronkowate (Coleoptera:
Coccinellidae) Parku Skaryszewskiego. [W:] J. ROMANOWSKI (red.) Park Skary-szewski w Warszawie – przyroda i użytkowanie. Wydawnictwo UKSW, Warszawa: 177-186.
CZECHOWSKA W. 1989: Coccinellidae (Coleoptera) of moist meadows on the Mazovian Lowland. Memorabilia Zoologica, 43: 185-199.
CZECHOWSKA W.,BIELAWSKI R. 1981: Coccinellids (Coleoptera, Coccinellidae) of Warsaw and Mazovia. Memorabilia Zoologica, 34: 181-197.
GAŁECKA B. 1980: Structure and functioning of community of Coccinellidae (Coleoptera) in industrial and agriculture-forest regions. Polish Ecological Studies, 6: 717-734. GODEAU J.-F., CERYNGIER P. 2011: Notes on the overwintering of marshy forest
ladybirds in Poland and on the colour change in Sospita vigintiguttata throughout the winter. Harmonia – Coccinelles du Monde, 6: 20-24.
GREŃ C.,SZOŁTYS H.,GRZYWOCZ J.,KRÓLIK R. 2013: Chrząszcze (Coleoptera) Śląska
Dolnego i Górnego – dotychczasowy stan poznania oraz nowe dane faunistyczne: biedronkowate (Coccinellidae). Acta Entomologica Silesiana, 21: 31-52.
JĘDRYCZKOWSKIW.B. 2006: Różnorodność gatunkowa chrząszczy (Coleoptera: Elateridae,
Coccinellidae) środowisk antropogenicznych Kampinoskiego Parku Narodowego. Wiadomości Entomologiczne, 25, Supl. 2: 95-98.
KOVÁŘ I. 2007: Family Coccinellidae Latreille, 1807. (ss. 568-631) [W:] I. LÖBL, A. SMETANA (red.) Catalogue of Palaearctic Coleoptera, Vol. IV. Apollo Books, Stenstrup. 935 ss.
KUŚKA A. 2007: Niektóre zmiany w koleopterofaunie Ojcowskiego Parku Narodowego po 50 latach gospodarki ochronnej. Prądnik, 17: 121-129.
MARCZAK D. 2010: Rzadkie gatunki chrząszczy (Insecta: Coleoptera) Kampinoskiego
Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 29: 81-91.
MOKRZYCKI T. 2001: Próba waloryzacji starszych drzewostanów Puszczy Białowieskiej
metodą zooindykacyjną na przykładzie chrząszczy (Coleoptera) powierzchni pni. [W:] A. SZUJECKI (red.) Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy
Biało-wieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 419 ss.
PANKANIN-FRANCZYK M., CERYNGIER P. 1995: Cereal aphids, their parasitoids and coccinellids on oats in central Poland. Journal of Applied Entomology, 119: 107-111. ROMANOWSKI J.,BONIECKI P.,KALISZEWICZ A.,KLOSS M.,OLEJNICZAK I. 2013: Flora
i fauna rezerwatu przyrody Jezioro Kiełpińskie i sąsiednich starorzeczy w strefie podmiejskiej Warszawy. Studia Ecologiae et Bioethicae, 11: 89-112.
RUTA R.,JAŁOSZYŃSKI P.,KONWERSKI S.,MAJEWSKI T.,BARŁOŻEK T. 2009: Biedron-kowate (Coleoptera: Coccinellidae) Polski. Część 1. Nowe dane faunistyczne. Wiadomości Entomologiczne, 28 (2): 91-112.
SZAWARYN K., HAWRO V. 2015: Hyperaspis concolor (SUFFRIAN, 1843) (Coleoptera: Coccinellidae) w centralnej Polsce. Wiadomości Entomologiczne, 34 (1): 50-51.
