R ecenzje
147
na tle teoretycznych założeń fin an so w an ia bu d żeto w ego oraz zadań, jak ie spełnia budżet p ań stw o w y w dziedzinie fin an sow an ia postępu naukow o-technicznego.
R ozdział trzeci Finansowanie postępu naukow o-technicznego z funduszów celo w ych za jm u je w a ż n e m iejsce w pracy, p on iew aż fu n du sze postępu technicznego w y s u w a ją się obecnie n a czoło w systemie fin an so w an ia postępu n au k o w o-tech n icz nego, a doświadczenia posiadane n a tym odcinku są najbogatsze.
M a rle w ic z dokonuje tu p oró w n an ia i uogólnienia tych dośw iadczeń n a tle teore tycznych izałożeń o ra z p o g ląd ó w zaw artych w fa c h o w e j literaturze ekonom icznej p ań stw socjalistycznych.
N astępnie autor bad a, p o ró w n u je i uogólnia zasady zastosowania k red ytu b a n kow ego do fin an so w an ia prac n ad postępem technicznym, i tu ró w n ież w y ja śn ia ją c niektóre kw estie teoretyczne.
Szczególnie istotny jest rozdział piąty, w któ ry m czytelnik znajdzie rozw ażan ia n a tem at systemu fin ansow ego placów ek n au k o w o -b ad aw c zy ch , a w ię c całości n orm o rga n izacy jn o -p raw n y ch dotyczących grom adzenia i w y d a tk o w a n ia śro d k ó w p ie niężnych w instytutach n a u k o w o -b ad aw c zy ch i innych p laców k ach w y k o n y w ający ch p race n ad postępem technicznym.
N a końcu książki ujęto w punktach p od staw ow e w niosk i w y p ły w a ją c e z po ró w n a w czej analizy m etod fin an sow an ia postępu n au kow o-techn icznego w pań stw ach socjalistycznych. W siódmym, ostatnim punkcie autor pisze:
„Zasady, fo rm y i m etody fin an so w an ia prac nad postępem technicznym zależą w decydującym stopniu od zasad, fo rm i m etod p ro w ad zen ia p ań stw o w ej polityki ro z w o ju nauki i techniki oraz zasad p lan ow an ia organizacji i k iero w an ia pracam i n au k o w o -b ad aw c zy m i i działalnością w dziedzinie w p ro w a d z a n ia postępu technicz nego w gospodarce n aro d o w ej k r a jó w socjalistycznych. W szystk ie te zasady są stale ro z w ija n e i doskonalone. N ie m ożna w ięc tw ierdzić, że system fin an so w an ia p rac nad postępem technicznym, ukształtow any w w y n ik u poszukiw ań, p ro w ad zo n ych zwłaszcza w ciągu ostatniego dziesięciolecia, n ie będzie ulegał dalszym zm ianom . W y d a je się jednak, iż skoro specyficzny charakter oraz ry z yk o p rac nad postępem technicznym są cechami im m anentnym i, i skoro w żadnym k r a ju nie udało się dotąd znaleźć sposobu na lik w id a c ję sprzeczności postępu technicznego, to -można p rz y puszczać, że tendencja do tw orzenia odrębnych zasad, fo rm i metod fin an so w an ia prac n ad postępem technicznym będzie u trz y m y w ała się ró w n ież w przyszłości” (ss. 204— £05).
N a podkreślenie zasługuje fakt, że książka d ra M . M a rle w ic z a jest p ierw sz ą w y czerpującą, bogato udokum entow aną pracą z tego zakresu, o p u blik o w an ą w k ra ja c h obozu socjalistycznego.
Jerzy Friem ann
A ctes du X I « Congrès International d’H istoire des Sciences. Va rsovie— T oruń— K ielce— C ra covie 24— 31 août 1965. T. 1— 6. Ossolineum — M aiso n d ’É dition d e l ’A c a démie Polonaise des Sciences, W r o c ła w —V a rso v ie — C raco vie 1967— 1968, ss. 211 + 331 + 448 + 32.1 + 388 + 351, ilustr.
Sześoiotomowe, liczące łącznie ponad 2000 stron A k ta X I M iędzynarodow ego K ongresu Historii Nauki, k tóry o d b y ł się w 1965 r. w P o ls c e 1, uk azały się jak o w spóln e w y d a w n ictw o K om itetu i Z a k ła d u H istorii N a u k i i Techniki P A N .
W p ierw szy m tomie A k t zamieszczono m ateriały d w u sesji plen arn y ch o ra z pięciu sym pozjów K ongresu, w p ięciu dalszych tom ach — m ateriały p ięciu jego sekcji.
N iek tó re p rzem ów ien ia i re fe ra ty sesji plen arnych — in au gu rac y jn e j d za m y
-1 Por. spraw ozdania z Konigresu ¡w n rach 4/1965 (ss. 663— 664) i 1— 2/1966 (ss. 157— 169) „ K w a rta ln ik a ” .
148
R ecenzjek a jąc ej — zaw arte w p ierw szym tom ie A k t, b y ły już p u blik ow an e, czasem n aw et d w u - i trzykrotnie 2 P o ra z pierw szy zatem u k azu ją się obecnie w druk u jedynie: krótkie przem ów ienie pow italne prof. B. Suchodolskiego, d w a w spom nienia p o śm iertne: prof. R. T aton a o A . K o y ré m i prof. A . P. Juszkiewicza o W . P. Z u bo w ie 3, a także przem ów ienie prof. Ch. C. G illispiego na sesji koń cow ej, ogłaszające p rzy znanie m edalu G. Sartona angielskiem u historykow i chemii J. R. Partingtonow i.
K o n gres o b ejm o w a ł — ja k w iadom o — następujące sym pozja: I. Historyczny rozw ój problem atyki m etodologicznej w spólnej naukom przyrodniczym i społecz nym . II. E lem enty tradycjonalne i nowatorskie w kosm ologii M ik oła ja Kopernika. III. Dzieło A lberta Einsteina. IV . D aw na technika hutnictwa żelaznego. V . Przeszłość a przyszłość nauki. Piętnaście re fe ra tó w n a te sym pozja by ło już d ruk ow ane — w y p e łn iły one tom d rugi ,,O rg an an u ” z 1965 r., który otrzym ali wszyscy uczestnicy K o n g r e s u 4, w o b ec czego re d a k c ja A k t zrezy gn ow ała z p ow tó rn ej p u blikacji tych re fera tó w . Jedynie w ięc opóźniony referat G . H oltona n a sym pozjum Einstei- n o w s k ie 5 znalazł się obecnie w Aktach. Z a w ie r a ją one poza tym krótkie om ówienie przebiegu sy m po zjów o raz te głosy w d ysk usji ( w liczbie 39), k tó re zostały przez au to ró w przekazane redakcji.
Jak w y n ik a z tablicy I, n ajbard ziej oży w ion a d ysk usja o d by ła się na sympo zjum Przeszłość a przyszłość nauki*, przy czym na ogólną liczbę 21 w y d ru k ow a n y ch w y p o w ied zi 15 w y gło sili n au k o w cy z P o lsk i i Z S R R . R ów nież w łącznej liczbie w y pow iedzi, pochodzących z 11 ¡krajów, n a jw ię c e j b y ło polskich (12), a następnie r a dzieckich (8), angielskich (5) i am erykańskich (4) 7.
W drugim tomie A k t znalazły się re fera ty sekcji I K ongresu, poświęconej O g ól n ym problem om historii nauki, o ra z sekcji II: Historia nauk o człowieku. K om uni katy sekcji I I I : Historia nauk ścisłych i nauk o Z ie m i zajęły d w a następne tomy A k t, p rzy czym w tom ie trzecim znalazły się kom u nik aty podsekcji: 1. astronomii,
2 Po r.: S. K u l c z y ń s k i , Nauka — polityka — historia, „K w a rta ln ik Historii N a u k i i Techniki”, n r 4/1965 '(tamże pełn e p rzek łady: rosyjsk i i fran cu sk i); T. K o t a r b i ń s k i , Historia nauki jako źródło uogólnień m etodologicznych. Tam że; tenże, L ’histoire de la science — source de généralisations m éthodologiques. „O rgan on” , t. 3, 1966; J. D. B e r n a l , A. L. M a c k a y, N a drodze do naukoznawstwa. „ Z ag ad nienia N a u k o z n a w stw a ”, n r 1— 2/1966; ciż, K u nauce o nauce. „Zycie i M y ś l”, n r 4/1966; ciż, Towards a Science of Science. „O rgan on ” , t. 3, 1966; B . S u c h o d o l s k i , X I M iędzynarodow y K on g res Historii Nauki. „ N a u k a P o ls k a ” , n r 1/1966; tenże, X I M iędzynarodow y K ongres Historii Nauki. „P ro blem y ” , n r 10/1965; tenże, Le I I e Congrès International de l’Histoire de la Science. „R evue de l ’A cad ém ie Polonaise des Sciences”, n r 2/1966 ¡(te trzy arty k u ły za w ie ra ją w różnych w e rsja c h głów ne myśli p rzem ów ienia zam yk ającego K ongres).
s Por. k rótki n ek rolog A . K oy régo , napisan y ró w n ież przez R. Tatona, w nrze 1— 2/1965 „ K w a rta ln ik a ” , oraz ¡nekrolog W . P. Z u b o w a , napisan y przez A . G rigo rjan a, A . Juszkiewicza i B. K uzniecow a, w nrze 3/1963 „ K w a rta ln ik a ” .
4 W y k a z tych re fe ra tó w z a w iera in fo rm acja „O rganon” samodzielnym rocznikiem w nrze 3/1965 „ K w a rta ln ik a ”, s. 453. N iek tó re z nich b y ły już poza tym p ublikow an e w oryginale lu b w p rzekładzie polskim : re fera t A . B irk e n m a je ra na sym pozjum I I E lem enty tradycjonalne i nowatorskie w kosmologii M ik oła ja Kopernika znalazł się w nrze 1— 2/1966 „ K w a rta ln ik a ”, a pięć re fe ra tó w sym pozjum Przeszłość a przysz łość nauki ogłosiły łącznie „Zagad n ien ia N a u k o z n a w stw a ” '(nr 4/1965). P ró cz tego rozszerzona rosyjsk a w e r s ja re fera tu B. G . K u z n ie co w a na sym pozjum III Einstein i B oh r w eszła w skład tom u stu diów tego autora Etiudy o Einsteinie. M o sk w a 1965, ss. 263— 304.
5 R eferat ten, Influences on Einstein’s Early W ork in R elativity Theory, ogło szony został poza ty m w „O rgan on ie”, t. 3, 1966.
• Sym pozjum to było d w u d n io w e, podczas gdy pozostałe — jednodniowe.
7 P r z y doliczeniu do w y p o w ied z i d yskusyjnych rów nież re fe ra tó w sym pozjalnych otrzym a się następujące liczby: P o lsk a — 17, Z S R R — 11, W ie lk a B ry ta n ia i Stany Zjednoczone — po 7, F ran cja — 4 i dalej ja k w tablicy I z dodaniem jednego nowego k r a ju : H olandii (1 referat).
R e c e n z je
149
T a b lic a I
Zestawienie wypowiedzi na 5 sympozjach X I Kongresu
Sympozja I II III IV V Razem
Polska 2 1 1 8 12 Dania 1 1 Czechosłowacja 1 1 Francja 1 1 2 N R F 1 1 Stany Zjednoczone 2 2 4 Szwajcaria 1 1 2 Szwecja 1 1 Węgry 1 1 2 Wielka Brytania 1 1 3 5 ZSR R 1 7 8 Razem 4 6 7 1 21 39
2. m atem atyki, 3. f i z y k i 8, a w tomie czw artym — pod sekcji: 4. chemii, 5. n au k o Z ie mi. T om piąty A k t o b ją ł kom unikaty I V sekcji, pośw ięconej Historii nauk biologicz nych i podzielanej na 6 podsekcji: 1. biologii, 2. m edycyny, 3. antropologii, fa rm a c ji i w eterynarii, 4. twórczości 01aude’a B e r n a r d a 9, 5. botan iki i n arodzin genetyki, 6. nauk rolniczych. Ostatni wreszcie, szósty tom za w ie ra kom unikaty V sekcji: Historia techniki i nauk technicznych. Z estaw ien ie w szystk ich k o m u n ik a tó w 10 p o d aje tablica II.
Z analizy tablicy w ynik a, że spośród pochodzących z 27 k r a jó w 354 k o m u n ik a tó w sekcyjnych X I K o n gresu n a jw ię c e j p rzyp ad ało n a P o lsk ę (93, tj. 20°/») i Z S R R (72, tj. 20°/o). T ak że Stany Zjednoczone (45 k om u nik atów , tj. 13°/o), F ra n c ja (26), W ie lk a B ry ta n ia (25), N R D (21) i C zechosłow acja (16) b y ły szeroko reprezen tow ane w gronie au torów kom unikatów , przedstaw iciele natom iast pozostałych k r a jó w w y głaszali poniżej 10 kom unikatów .
N a u k o w c y polscy m a ją szczególnie duży udział w kom unikatach sekcji I, I I i V , gdzie odsetek polskich kom u nik atów w y n osił ok. 40“/», natom iast w sekcji I V udział ten w yn o sił 28°/o (p rz y czym w podsekcji n au k rolniczych w szystk ie 7 k om u n ik ató w napisane jest przez P o la k ó w ), a w najliczniej obsadzonej sekcji historii n a u k ścisłych i n a u k o Ziem i — zaledw ie 14%, p o odliczeniu zaś podsekcji n au k o Z ie m i udział ten spada do 7,5%. L iczby te odzw ierciedlają n ie w ą tp liw ie dość w ie rn ie stan ro z w o ju w Polsce poszczególnych d ziałów historii n au ki i techniki.
W e w k ład zie radzieckim n a p ierw sze m iejsce w y s u w a się udział w k o m u n ik a tach sekcji I I I (25%), uderza natom iast b ra k udziału radzieckiego w sekcji historii
8 B o podsekcji tej najzu pełniej niesłusznie zostały w łączone d w a kom unikaty z zakresu historii techniki: A . G . D r a c h m a n n , M a n P ow er, A n im a l P o w e r and W ater P o w er in G reek and R om an A ntiq u ity i J. S m o l k a , Direct or A lternating Current? (ss. 313-^317 i 394-^397).
9 Pod sekcja ta zorganizow ana została dla uczczenia stulecia p od staw o w ego dzieła C. B ern ard a' Introduction à l’étude de la m édecine expérim entale, tej in fo rm acji A k ta jedn ak nie podały.
10 Rozszerzone w e rs je niektórych kom unikatów b y ły już d ru k ow an e; por. np.: B . G i 11 e, P ro b lem y średniowiecznej techniki górniczej. „ K w a rta ln ik H istorii N a u k i i Tech niki”, n r 3/1967; M . L o r i a , B. B o n i , W łoski wkład do elektrom etalurgii żelaza. Tam że, n r 1/1968; a także artyku ły K. D. Iraniego, L . Kuźniekiego, G . B iró, L . Tondla, E. K ah an ego i W . V o iségo w t. 3 „O rgan on u ” .
150
R e c e n z jeT a b lic a II
Zestawienie komunikatów 5 sekcji X I Kongresu
Sekcje I II III IV V Razem Podsekcje 1 1 2 1 3 1 4 1
5
! | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 Polska 20 7 1 2 6 12 2 8 3 1 3 7 21 93 Argentyna 1 1 Austria 2 2 Belgia 1 1 2 Brazylia 1 1 Bułgaria 1 1 2 Chiny 1 1 Czechosłowacja 1 3 2 1 2 3 1 3 16 Dania 1 2 1 4 Francja 4 3 4 1 2 1 3 2 1 4 1 26 Holandia 1 2 3 India 1 1 2 Izrael 1 1 2 4 Japonia 2 1 1 4 Jugosławia 1 1 Kanada 1 1 2 Kolumbia 1 1 N R D 4 1 1 2 1 4 3 1 2 2 21 N R F 1 4 1 1 7 Rumunia 1 1 Stany Zjednoczone 6 4 5 3 5 6 3 2 2 2 7 45 Szwajcaria 1 1 Szwecja 1 1 2 Węgry 1 1 1 2 1 6 Wielka Brytania 2 1 4 2 2 8 1 2 2 1 25 Włochy 2 2 1 4 9 Z S R R 7 3 11 10 3 11 8 5 2 12 72 Razem w podsekcjach 23 29 33 34 33 22 30 9 6 7 7 Razem w sekcjach 49 19 152 81 53 354n au k o człowieku. S ek cję I I I silnie obsadzili rów nież p rzedstaw iciele S tan ów Z je d noczonych (14,5°/#), p rzy słabym udziale w sekcji n au k biologicznych (7,5%>).
N ie m a l p oło w a (172) kom u nik atów o p u blik o w an a jest w języ ku angielskim , d ru gie m iejsce za jm u je francuski (115 kom unikatów ), ¡trzecie — ro syjsk i (66 kom unika tów), a jeden kom unikat zamieszczono w tekście w łosk im
R e c e n z je
151
W a rs z a w sk o -k ra k o w S k i X I ¡Kongres H istorii N a u k i stan ow ił w a ż n y etap zarów no w m erytorycznym ro z w o ju historii nauki n a ś w ie c ie 12, ja k i w liczebnym w zroście uczestników k o n g re só w tej dyscypliny. O tym d ru g im św iadczyć m oże p oró w n an ie liczby kom u nik atów k ongresow ych: A k ta V I I I K o n g re su '(Florencja— M edio lan ) w 1956 r. za w ie ra ją idh 224, A k ta X K o n gresu (Ithaca— F ila d e lfia ) w 1962 r. — 195. W p oró w n an iu z tym ostatnim kongresem liczba k o m u n ik atów w zro sła w ię c w ostat nio w y d a n y ch A ktach o 82%. J ak się zdaje natomiast, A k ta p aryskiego X I I K on gresu w 1968 r. utrzym ają się pod tym w zg lęd em n a poziomie A k t k on g resu w a rsz a w sk o — krako w skiego 1S.
Eugeniusz Olszewski, W iesław W ładyka
Polski słownik biograficzny. Z eszyty 55— 57: t. 12/4, ss. 481— 640 + V I I I ; t. 13/1— 2, ss. 1— 320. ¡Zakład N a ro d o w y im ienia O ssolińskich — W y d a w n ic tw o P o lsk ie j A k a demii N a u k , W r o c ła w — W a rs z a w a — K r a k ó w 1967 *.
Polski słownik biograficzny, którego pierw szy zeszyt uk azał się w 1935 r., jest obecnie — ja k czytamy na odw rocie o kład ki każdego zeszytu — „w y d a w n ic tw e m P o lsk iej A k a d e m ii N a u k realizo w an y m przez jej Instytut H isto rii” . R ed ak torem n a czelnym Słow nika jest prof. E. R ostw orow ski, a przew odniczącym K om itetu R e d a k cyjnego — prof. B. Leśnodorski. L icz b a a u to ró w k a żd ego z ostatnich k ilk u tom ów, obejm ujących po 4 zeszyty, przekracza 300.
P o 20 latach efek tyw n ej pracy '(odliczając d w a ok resy zaw ieszenia działalności) m onum entalne w y d a w n ictw o doszło d o litery K . W ostatnich latach u k a z y w a ły się po 3 ponad 20-arkuszowe zeszyty rocznie; w 1967 r. — b y ły to zeszyty 55— 57, za w ie ra jące 539 haseł od K irk o r Franciszek do K olski Józef.
W ie lk ą w a g ę p rzy k ład a Słow nik do ży ciory sów działaczy k u ltu ry polskiej, stano w ią one p on ad p ołow ę ogółu haseł. T a k zatem w zeszytach z 1967 r. odsetek rten w yn osi 57% <303 hasła), a np, w zeszycie 47 sięgał n a w e t 65% 1. Z kolei niem al trzecia część ży ciory sów działaczy k u ltu ry odnosi się do ludzi1 n au k i i techniki. W zeszytach 55— 57 z n ajd u je się 70 ży ciorysów uczonych (13% ogółu haseł) oraz 26 życiorysów in żyn ierów i architektów (5% ). Spośród uczonych 12 działało w okre sie p rzedrozbiorow ym , 21 w okresie n iew o li i 37 w okresie ostatniego półw iecza; dla in ży n ieró w i architektów odpow iednie liczby w ynoszą: 5, 11 i 102.
U stalanie listy haseł Słow nika jest n iezw yk le żm udne (zgodnie z zasadam i w y d a w n ic tw a lista o bejm u je jedy n ie osoby n ieżyjące w chw ili p rzy g o to w y w a n ia danego zeszytu), m o żliw e są zatem, i ohyba nieuniknione, przeoczenia. C o do ludzi nauki i techniki przeoczeń takich jest obecnie — ja k m ożna sądzić — n iew iele; stanow i to znaczny postęp w stosunku do pierw szych la t w y d a w n ic tw a , kiedy zdarzały się w tym zakresie przeoczenia n a w e t rażące. T a k np. w zeszytach z 1967 r. b ra k u je spośród
12 Por. w tej spraw ie np.: E. O l s z e w s k i , P ersp ek tyw y rozw oju historii nauki i historii techniki w Polsce. „ K w a rta ln ik H istorii N a u k i i Tech niki” , n r 2/1967, ss. 243— 244.
13 Por. spraw ozdanie z 'tego K on gresu w n rze 4/1968 „ K w a rta ln ik a ” (s. 851) i w n i niejszym nu m erze (s. 173). ‘
* O bszern iejszą recenzję tych zeszytów Słow nika au torzy niniejszej recen zji za mieścili .w nrze 4/1968 „ K w a rta ln ik a H istorycznego” (ss. 974— 979), dlatego tu — o g ra n iczają u w a g i do sp ra w , które m o gą przede w szystkim zainteresować h istoryków n au ki i techniki.
1 Por. recenzję prof. S. K ien iew icza z zeszytu 47 Słow nika w „ K w a rta ln ik u H is torycznym ”, n r 2/1965, ss. 425— 428.
2 Z aliczenie poszczególnych postaci do któregoś z ok resów i któregoś z zak resów działania m usiało b y ć u m ow ne w w ypadk ach , gdy ludzie ci ży li n a p rzełom ie d w u okresów lu b gd y m ieli d w a lu b w ię cej różnych zakresów działania (przykład em m o że być Julian Klaczko, uczony i polityk).
