Stopień konkurencyjności polskiego przemysłu chemicznego na rynku Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)635. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Piotr Klimczyk Katedra. Teorii. Ekonomii. Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego na rynku Unii Europejskiej 1. Wstêp Najwa¿niejszym zadaniem stoj¹cym przed Polsk¹ na pocz¹tku nowego tysi¹clecia jest doprowadzenie do jak najszybszego cz³onkostwa w Unii Europejskiej. Osi¹gniêcie tego celu wzmocni nasz¹ pozycjê w gospodarce œwiatowej i przyczyni siê do przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Wymaga to przede wszystkim rozwijania potencja³u gospodarczego kraju. Wœród dzia³ów gospodarki przygotowuj¹cych siê do spe³nienia wymogów Unii Europejskiej i sprostania rosn¹cej konkurencji ze strony tworz¹cych j¹ pañstw jest przemys³ chemiczny. Celem tego artyku³u jest ocena konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego na rynku Unii Europejskiej. Nasze rozwa¿ania rozpoczniemy od ogólnej charakterystyki wielkoœci i struktury polskiego przemys³u chemicznego. Nastêpnie okreœlimy jego potencja³ na tle konkurentów z Unii Europejskiej. Z kolei – co jest zasadniczym celem badañ – przeprowadzimy analizê konkurencyjnoœci naszego przemys³u chemicznego na rynku krajów Unii Europejskiej.. 2. Przemys³ chemiczny na tle gospodarki polskiej Do najwa¿niejszych ga³êzi krajowego przemys³u nale¿y przemys³ chemiczny. Jego znaczenie wynika nie tylko z udzia³u w tworzeniu produktu krajowego brutto, ale równie¿ z jego specyfiki. Dostarcza on bowiem materia³ów i pó³produktów niezbêdnych do rozwoju poszczególnych ga³êzi gospodarki, decyduje zatem o poziomie wzrostu i nowoczesnoœci gospodarki. W 1999 r. wartoœæ produkcji wyrobów przemys³u chemicznego wynios³a 9,5% produkcji sprzedanej wyrobów przemys³o-.

(2) Piotr Klimczyk. 78. wych i w porównaniu z r. 1995 spad³a o 0,5%1. W bran¿y tej pracowa³o 248 tys. osób, co stanowi³o 7,2% ogó³u zatrudnionych2. Dostosowanie tego przemys³u do wymogów jakoœciowych Unii Europejskiej i wzrost jego konkurencyjnoœci to jedno z najtrudniejszych zadañ stoj¹cych przed Polsk¹. Udzia³ produkcji krajowego przemys³u chemicznego w przemyœle ogó³em, w porównaniu z pañstwami Europy Zachodniej jest stosunkowo niski (w pañstwach UE wynosi on ok. 20%). Wi¹¿e siê to z jego struktur¹, przestarza³ymi technologiami i wysokim zad³u¿eniem. W zwi¹zku z rosn¹cym zapotrzebowaniem na produkty przemys³u chemicznego ich niedobór ze strony polskich producentów jest rekompensowany przez import. Prowadzi to do niekorzystnych tendencji, takich jak bardzo z³y bilans w handlu chemikaliami (wielkoœæ importu dwukrotnie przekracza wielkoœæ eksportu), uzale¿nienie od przedsiêbiorstw zagranicznych oraz upadek firm krajowych3. Udzia³ przedsiêbiorstw krajowych w rynku chemikaliów wyniós³ w 1995 r. 60%, a w 1999 r. spad³ do 48%. Oznacza to gwa³towne wypieranie z rynku polskich producentów 4. Dynamikê produkcji sprzedanej przemys³u chemicznego na tle ca³ego przemys³u przedstawia tabela 1. Tabela 1. Dynamika produkcji sprzedanej przemys³u chemicznego (rok poprzedni = 100) Wyszczególnienie. 1998 r.. 1999 r.. 2000 r.. Produkcja sprzedana przemysłu. 103,5. 103,6. 106,8. Przetwórstwo przemysłowe. 105,3. 103,6. 106,9. Produkcja wyrobów chemicznych. 195,4. 197,8. 108,2. Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych. 113,7. 116,8. 107,0. Źród³o: Ma³y Rocznik Statystyczny Polski 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 324.. Analizuj¹c dane zawarte w tabeli 1, mo¿na stwierdziæ, ¿e po okresie kryzysu, jaki dotkn¹³ przemys³ chemiczny pod koniec lat 90., obecnie rozwija siê on w szybszym tempie ni¿ pozosta³e przemys³y. Niekorzystn¹ tendencjê mo¿na natomiast zaobserwowaæ w produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, w której nast¹pi³o zmniejszenie tempa wzrostu w porównaniu z 1999 r. Strukturê produkcji bran¿y chemicznej przedstawia tabela 2.. 1. Ma³y Rocznik Statystyczny Polski 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 322.. 2. Rocznik Statystyczny Przemys³u 2000, GUS, Warszawa 2001, s. 79 i 115.. 3 Raport œrodowiskowy. Stan wed³ug danych za 2000 r. i pierwsze pó³rocze 2001 r. pod red. dr in¿. R. Œciga³y, cyt za: http:/www.pipc.org.pl 4 Raport SITPChem – Stan i problemy przemys³u chemicznego w Polsce, Warszawa 2000 r., cyt. za: http://www.pipc.org.pl/chemia..

(3) Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego.... 79. Tabela 2. Struktura produkcji bran¿y chemicznej Produkty. 1997. 1998. 1999. tys. t. %. tys. t. %. tys. t. %. Tworzywa sztuczne. 848,0. 18,7. 940,0. 20,8. 941,0. 22,4. Włókna chemiczne. 116,0. 2,6. 94,6. 2,1. 85,8. 2,0. Kauczuki syntetyczne. 100,0. 2,2. 95,0. 2,1. 96,9. 2,3. Wyroby lakierowe. 252,0. 5,6. 367,0. 8,1. 303,0. 7,2. Środki do prania i mycia. 312,0. 6,9. 341,0. 7,5. 295,0. 7,0. Soka kaustyczna. 362,0. 8,0. 364,0. 8,0. 336,0. 8,0. Pestycydy. 27,3. 0,6. 29,9. 0,7. 26,6. 0,6. Nawozy sztuczne (bez wapniowych) w przeliczeniu na czysty składnik. 2509,0. 55,4. 2298,0. 50,7. 2115,0. 50,5. Ogółem. 4526,3. 100. 4529,5. 100. 4199,3. 100. Źród³o: Ma³y Rocznik Statystyczny Polski 1998–2000,GUS, Warszawa 1998–2000, s. 239, 277 i 318.. Produkcja niektórych chemikaliów, np. sody kaustycznej czy tworzyw sztucznych, utrzymuje siê w ostatnich latach na sta³ym poziomie, co wynika b¹dŸ z ustabilizowanego popytu (soda kaustyczna) lub z maksymalnego wykorzystania zdolnoœci produkcyjnych (tworzywa sztuczne). Natomiast spadek produkcji nawozów sztucznych, w³ókien chemicznych i œrodków do prania i mycia wynika ze spadku popytu krajowego (nawozy sztuczne) lub zagranicznego (œrodki pior¹ce i w³ókna chemiczne) na te produkty5. Produkcja sprzedana wyrobów chemicznych w 2000 r. by³a wy¿sza ni¿ w roku poprzednim o 8,2%, a produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych o 7%. W rozbiciu na grupy najszybszy wzrost produkcji sprzedanej nast¹pi³ w produkcji nawozów azotowych 26,7%, propylenu 25,9%, etylenu 22,5% i w³ókien chemicznych 18,5. Natomiast najwiêkszy spadek w produkcji myd³a i œrodków powierzchniowo czynnych 5,7% i nawozów fosforowych 0,8%6. Pomimo relatywnie wysokiego tempa wzrostu produkcji struktura polskiego przemys³u chemicznego nie jest korzystna. Produkujemy g³ównie nisko przetworzone i przestarza³e technologicznie produkty, co wi¹¿e siê przede wszystkim z brakiem inwestycji w nowoczesn¹ infrastrukturê produkcyjn¹. Sytuacja finansowa firm przemys³u chemicznego nie jest najlepsza. W gospodarce centralnie sterowanej przewa¿a³y du¿e zak³ady chemiczne, które w okresie przemian ustrojowych borykaj¹ siê przede wszystkim z niedostosowan¹ do wymogów rynku i w wiêkszoœci przestarza³¹ technologicznie produkcj¹, przerostem za5. Raport œrodowiskowy. Stan wed³ug danych.... 6. Ma³y Rocznik Statystyczny Polski 2001, s. 331..

(4) Piotr Klimczyk. 80. trudnienia, zbyt du¿¹ infrastruktur¹ nieprodukcyjn¹ i brakiem wyspecjalizowanych jednostek sprzeda¿y i marketingu. Najwa¿niejsze wskaŸniki ekonomiczne charakteryzuj¹ce polskie przedsiêbiorstwa chemiczne przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3. Najwa¿niejsze wskaŸniki ekonomiczne w przemyœle chemicznym. Wskaźniki. Produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych. Produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych. 1998. 1999. 1998. 1999. Wynik finansowy netto w mln zł. 415,0. 452,1. 721,7. 742,8. Rentowność obrotu netto w %. 1,5. 1,5. 5,2. 4,8. Dynamika zatrudnienia (rok poprzedni = 100). 95,9. 93,0. 105,6. 100,8. Dynamika wydajności pracy mierzona prod. sprzedaną na 1 zatrudnionego (rok poprzedni = 100). 99,5. 137,6. 107,8. 115,8. Źród³o: Rocznik Statystyczny Przemys³u 2000, s. 99, 102, 127, 140.. Analizuj¹c dane zawarte w powy¿szej tabeli, mo¿na zaobserwowaæ znacz¹cy wzrost wydajnoœci produkcji, wynikaj¹cy z restrukturyzacji produkcji. Wi¹¿e siê on tak¿e z du¿ym spadkiem liczby zatrudnionych przy produkcji chemikaliów i wyrobów chemicznych przy jednoczesnym wzroœcie produkcji. Rentownoœæ sektora produkcji chemikaliów jest doœæ niska, ale ustabilizowana. Niepokój mo¿e budziæ stosunkowo du¿y spadek rentownoœci w produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, i to pomimo du¿ej stosunkowo wartoœci wskaŸnika. Scharakteryzujmy teraz sytuacjê w dwóch najwa¿niejszych bran¿ach przemys³u chemicznego: w bran¿y produkuj¹cej nawozy sztuczne i w przemyœle petrochemicznym. 2.1. Rynek nawozowy Jedn¹ z najwa¿niejszych bran¿ przemys³u chemicznego jest produkcja nawozów. Rynek nawozowy jest charakterystyczny dla krajów ze stosunkowo du¿ym area³em upraw i œrednim poziomem dochodu narodowego per capita. W przesz³oœci przemys³ nawozowy charakteryzowa³ siê wysokim poziomem eksportu. Obecnie, pomimo niewykorzystanych zdolnoœci produkcyjnych, bilans w handlu nawozami nie jest korzystny, co wi¹¿e siê g³ównie z lawinowo rosn¹cym importem, i to g³ównie z Rosji. Jako przyk³ad tej tendencji mo¿na podaæ import jednego z najpopularniejszych nawozów – saletry amonowej7.. 7. Raport SITPChem: Stan i problemy przemys³u chemicznego....

(5) Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego.... 81. Tabela 4. Przywóz saletry amonowej na polski obszar celny Rok. Import ogółem (w tys. t). Import z Rosji (w tys. t). 1997. 5,2. 3,8. 1998. 26,2. 21,0. 1999. 413,8. 408,5. Źród³o: Raport SITPChem – Stan i problemy przemys³u chemicznego.... Najwa¿niejsz¹ przyczyn¹ trudnej sytuacji, panuj¹cej w przemyœle nawozowym, jest wysoka cena podstawowego surowca, tj. gazu ziemnego. Udzia³ gazu w kosztach produkcji nawozów azotowych wynosi od 30 do 65%8. W Polsce, ze wzglêdu na monopol PGNiG SA w dystrybucji gazu, jego cena jest du¿o wy¿sza ni¿ w Rosji czy w pañstwach Europy Zachodniej. Przyczynia siê to bezpoœrednio do zwiêkszenia kosztów produkcji, a w konsekwencji do utraty udzia³u w polskim rynku oraz do ograniczenia mo¿liwoœci eksportowych. W dobie globalizacji i integracji ze strukturami europejskimi pozycja konkurencyjna producentów nawozów jest bardzo s³aba. W krajach Unii Europejskiej dominuj¹ wielkie koncerny ponadnarodowe, dysponuj¹ce nowoczesnymi i energooszczêdnymi technologiami, dlatego te¿ nawet zastosowanie barier utrudniaj¹cych bezpoœrednie wejœcie na rynek polski nie mo¿e przyczyniæ siê do zwiêkszenia udzia³u producentów krajowych w rynku czy do zwiêkszenia eksportu nawozów. Do innych problemów nêkaj¹cych ten sektor mo¿na zaliczyæ opóŸnienia w procesach prywatyzacji i restrukturyzacji tego sektora, co mo¿na zaobserwowaæ, porównuj¹c wydajnoœæ w produkcji. W Polsce na roczne przychody w wys. 10 mln euro przypada 155 pracowników, w przedsiêbiorstwach z pañstw UE – 35 pracowników9. 2.2. Rynek petrochemikaliów Produkcja petrochemikaliów w Polsce jest stosunkowo niska i nie zaspokaja zapotrzebowania na te produkty. W porównaniu z przedsiêbiorstwami z pañstw UE mamy nie tylko niskie zdolnoœci produkcyjne (por. tab. 5), ale tak¿e nisk¹ wydajnoœæ. W Polsce na 100 mln euro rocznych obrotów przypada 180 osób, w wiod¹cych pañstwach UE liczba ta wynosi 20–35 osób10. Znaczenie rynku petrochemikaliów wynika z jego zale¿noœci od poziomu rozwoju gospodarczego danego pañstwa. St¹d te¿ zak³ada siê w Polsce wzrost zapotrzebowania na produkty tej bran¿y. Zwiêkszenie produkcji petrochemikaliów, stanowi¹cych podstawowy surowiec do produkcji bardziej przetworzonych produk8. Ibidem.. Raport Komisji Europejskiej na temat stopnia dostosowania przemys³u chemicznego w krajach kandyduj¹cych do cz³onkostwa w UE, Brussels 2000, s. 66. 9. 10. Raport Komisji Europejskiej..., s. 64..

(6) Piotr Klimczyk. 82. tów, takich jak: w³ókna chemiczne, farby, lakiery, kauczuki itp., mo¿e przyczyniæ siê do poprawy sytuacji w ca³ym sektorze oraz bilansie handlowym artyku³ami przemys³u chemicznego. Dlatego te¿ rozbudowa przemys³u petrochemicznego, a w szczególnoœci produkcji petrochemikaliów przy Polskim Koncernie Naftowym, wydaje siê przedsiêwziêciem uzasadnionym ekonomicznie 11. Tabela 5. Zdolnoœci produkcyjne etylenu i poliolefin na mieszkañca w Polsce i w UE w 1999 r. Produkt. Polska. UE w kg/mieszkańca. etylen. 9,0. 49. polipropylen. 2,5. 16. polietylen LD. 4,1. 13. polietylen HD. 0,0. 10. polichlorek winylu. 7,1. 14. Źród³o: Raport SITPChem: Stan i problemy przemys³u chemicznego.... Wa¿nymi elementami, maj¹cymi na celu poprawê naszych mo¿liwoœci konkurencyjnych, s¹ procesy prywatyzacji i restrukturyzacji przedsiêbiorstw przemys³u chemicznego. W 1999 r. w Polsce znajdowa³y siê 2352 zak³ady produkuj¹ce chemikalia i wyroby chemiczne, z tego 51 pañstwowych i 2301 prywatnych oraz 10165 przedsiêbiorstw produkuj¹cych wyroby z gumy i tworzyw sztucznych, z czego 31 pañstwowych i 10131 prywatnych12. W latach 1990–2000 procesem przekszta³ceñ w³asnoœciowych objêto 111 przedsiêbiorstw produkuj¹cych wyroby chemiczne, z czego skomercjalizowano 65, zlikwidowano 6, a pozosta³e poddano prywatyzacji bezpoœredniej. Wœród firm produkuj¹cych wyroby z gumy i tworzyw sztucznych z 45 przedsiêbiorstw objêtych procesem 24 skomercjalizowano, 5 zlikwidowano, a 16 poddano prywatyzacji bezpoœredniej13. Restrukturyzacja polskiego przemys³u chemicznego rozpoczê³a siê w 1990 r. i by³a wywo³ana dwoma czynnikami: zwiêkszeniem wymogów ekologicznych i koniecznoœci¹ obni¿enia energo- i materia³och³onnoœci poszczególnych produktów. Restrukturyzacja ta, prowadzona w sposób wybiórczy i niekontrolowany, polega³a g³ównie na likwidacji lub ograniczaniu przestarza³ych i uci¹¿liwych dla œrodowiska technologii. Na marginesie mo¿na dodaæ, ¿e w tym okresie szerokie korzystanie. 11. Raport SITPChem: Stan i problemy przemys³u chemicznego.... 12. Rocznik Statystyczny Przemys³u 2000, s. 3.. 13. Prywatyzacja Przedsiêbiorstw Pañstwowych w 2000 r., GUS, Warszawa 2001, s. 28..

(7) Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego.... 83. z ulg inwestycyjnych na dzia³alnoœæ proekologiczn¹ przyczyni³o siê do ograniczenia emisji zanieczyszczeñ i œcieków do œrodowiska14. Zmiany organizacyjne polega³y przede wszystkim na podzia³ach przedsiêbiorstw. Wiêkszoœæ firm chemicznych by³a samowystarczalna, jeœli chodzi o transport, zaplecze badawczo-rozwojowe. Przedsiêbiorstwa chemiczne mia³y równie¿ bogat¹ bazê socjaln¹ (oœrodki wczasowe, mieszkania pracownicze). W trakcie przemian jednostki te uleg³y wydzieleniu i usamodzielnieniu. Nast¹pi³ spadek zatrudnienia w przedsiêbiorstwach chemicznych, przede wszystkim w wyniku wczeœniejszego przechodzenia na emeryturê. Obecnie w polskim przemyœle chemicznym zaczynaj¹ wystêpowaæ tendencje do ³¹czenia siê w wiêksze grupy, co jest zgodne z trendami œwiatowymi. W praktyce polega to na poszukiwaniu inwestora strategicznego dla najwa¿niejszych zak³adów tej bran¿y. Politykê tak¹ mog¹ prowadziæ Narodowe Fundusze Inwestycyjne, w których znalaz³o siê wiele firm tego sektora, w tym równie¿ tych najwiêkszych15. Do najwa¿niejszych inwestorów zagranicznych, wed³ug poniesionych nak³adów, mo¿na zaliczyæ nastêpuj¹ce firmy: Unilever, Michelin, Goodyear, Henkel, BOC Group, Cussons Group. Mo¿na zauwa¿yæ prawid³owoœæ, ¿e inwestycje tych firm dotycz¹ g³ównie bran¿y kosmetycznej. Najwiêkszym problemem wynikaj¹cym z tej sytuacji jest to, ¿e instytuty badawcze praktycznie porzuci³y badania dla tej bran¿y, gdy¿ zak³ady nie s¹ zainteresowane kupnem od nich technologii. Jedynym wyj¹tkiem by³ BOC Group, który w Polsce zainwestowa³ w budowê wytwórni gazów technicznych. Wartoœæ zrealizowanych inwestycji w przemyœle chemicznym wynios³a wed³ug danych na koniec 1999 r. ok. 1755 mln USD, przy zobowi¹zaniach dalszych inwestycji na kwotê 723,1 mln USD16. Najwiêkszym problemem dla zak³adów azotowych jest wysoki koszt podstawowego surowca – gazu ziemnego. W przemyœle chemicznym 40% kosztów produkcji przypada na gaz, a zak³ady chemiczne potrzebuj¹ ok. 20% ca³ego gazu zu¿ywanego w Polsce. Ceny gazu sprzedawanego przez PGNIG zak³adom chemicznym objête s¹ tajemnic¹ handlow¹, ale szacuje siê, ¿e jest to ok. 80–100 dol. za 1000 m3. Powoduje to sytuacjê, w której rosyjskie zak³ady chemiczne, którym Gazprom sprzedaje gaz po ok. 10–18 USD, oferuj¹ saletrê tañsz¹ o 30% od polskiej. Rosjanie produkuj¹ ok. 6 mln t saletry rocznie, wykorzystuj¹c z tego najwy¿ej 1,2 mln t. Reszta jest eksportowana g³ównie do Unii Europejskiej17. Jedynym wyjœciem z tej sytuacji jest znalezienie innego dostawcy, oferuj¹cego gaz po ni¿szej cenie. Inne trudnoœci stoj¹ce przed polskim przemys³em chemicznym to stare i nieefektywne technologie wytwarzania, struktura produkcji niedostosowana do potrzeb rynku oraz zbyt du¿e uzale¿nienie od importowanych surowców. Do mocnych stron 14. Raport œrodowiskowy.... K. Chmielewski, Chemia jest wszêdzie, „Nowe ¯ycie Gospodarcze” 1995, wydanie specjalne: Przemys³ chemiczny, s. 45–46. 15. 16. Raport œrodowiskowy.... 17. R. Zasuñ, A. £akoma, Dusz¹cy gaz, „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 303, dzia³ Gospodarka, s. 17..

(8) Piotr Klimczyk. 84. mo¿na zaliczyæ wysoko wykwalifikowan¹ kadrê techniczn¹ oraz szeroki zakres oferowanych produktów. Bez powstania nowoczesnej infrastruktury nadrobienie zaleg³oœci w bran¿y nie jest mo¿liwe. W Polsce istnieje jeden dostawca podstawowych pó³produktów do wytwarzania tworzyw sztucznych – zak³ady petrochemiczne w P³ocku. Ich produkcja etylenu pokrywa, oko³o 60% krajowego zapotrzebowania. Od produkcji zak³adów w P³ocku zale¿¹ bezpoœrednio mo¿liwoœci produkcyjne szeœciu zak³adów syntezy organicznej w P³ocku, Tarnowie, W³oc³awku, Kêdzierzynie, Oœwiêcimiu i Brzegu. Na Zachodzie przyjmuje siê, ¿e zak³ad o produkcji odpowiadaj¹cej tej w P³ocku powinien przypadaæ na ok. 10 mln mieszkañców. W zwi¹zku z tym niezbêdne jest wybudowanie na po³udniu kraju nowej rafinerii, po³¹czonej z petrochemi¹ 18. Pomimo przedstawionych trudnoœci wynikaj¹cych przede wszystkim z braku nowoczesnych technologii i œrodków finansowych, Polska od wielu lat jest dostawc¹ chemikaliów na rynek Unii Europejskiej. Sprzedajemy tam g³ównie produkty zak³adów doœwiadczalnych. Technologie wytwarzania poszczególnych produktów kupuj¹ od nas przede wszystkim kraje azjatyckie: Tajwan, Chiny i Korea Po³udniowa 19. Analizê potencja³u polskiego przemys³u chemicznego na tle gospodarki zakoñczymy przedstawieniem jego mocnych i s³abych stron. Do mocnych stron nale¿¹ nastêpuj¹ce cechy: – czêœæ podstawowych surowców jest pochodzenia krajowego (koks, gaz ziemny, siarka, sól kamienna, kamieñ wapienny), – przedsiêbiorstwa sektora wytwarzaj¹ szeroki i zró¿nicowany asortyment wyrobów, który w okreœlonych granicach zapewnia elastycznoœæ zasilania rynku, – produkty sektora trwale funkcjonuj¹ na rynku krajowym i miêdzynarodowym, – utrzymuje siê dobra sytuacja ekonomiczna wiêkszoœci podmiotów sektora, – dysponujemy wysoko wykwalifikowan¹ kadr¹ in¿yniersko-mened¿ersk¹. S³abe strony przemys³u chemicznego polegaj¹ na tym, ¿e: – niektóre surowce musz¹ byæ stale importowane (ropa naftowa, fosforyty, ilmenity, czêœciowo gaz ziemny), – czêœæ technologii jest nienowoczesna, szczególnie energoch³onna, wymaga modernizacji lub zast¹pienia inn¹, – w niektórych asortymentach wystêpuj¹ ra¿¹ce niedobory w wielkoœciach produkcyjnych i znaczna kapita³och³onnoœæ procesów proekologicznych”20. Z przedstawionej analizy wynika, ¿e w bran¿y chemicznej uwidaczniaj¹ siê procesy charakterystyczne dla ca³ego przemys³u. Bardzo silne s¹ tendencje integracyjne i globalizacyjne, co przejawia siê m. in. w silnej pozycji koncernów ponadnarodowych, w integracji procesów produkcyjnych oraz w dostosowaniu siê produkcji. 18. G. £yœ, Wielka synteza du¿ych zysków, „Gazeta Bankowa” 1996, nr 1, s. 20.. 19. A. Morka, W oczekiwaniu na zmiany, „Rzeczpospolita” z 20 paŸdziernika 1998, nr 246, s. 12.. 20. J. Paprocki, Przemys³ chemiczny w Polsce, „Chemik”, Suplement do nr 6/98, Pu³awy III 1998,. s. 17..

(9) Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego.... 85. do indywidualnych wymagañ odbiorców. W Polsce uwidoczni³a siê obecnie niekorzystna tendencja, polegaj¹ca na niskim poziomie eksportu przy jednoczesnym wzroœcie importu, co pog³êbia deficyt w handlu chemikaliami. Wzrost importu mo¿na czêœciowo t³umaczyæ zwiêkszeniem produkcji przy jej wysokiej importoch³onnoœci. Sytuacja taka jednak, w przededniu naszej integracji ze strukturami europejskimi, która bêdzie siê wi¹za³a ze wzrostem konkurencyjnoœci ze strony podmiotów zagranicznych na naszym rynku, budzi powa¿ne obawy. Mimo powa¿nych problemów przemys³ chemiczny powinien utrzymaæ swoj¹ pozycjê w gospodarce. Do rozwi¹zania pozostaje problem prywatyzacji du¿ych zak³adów syntezy chemicznej i znalezienie dla nich inwestora strategicznego. Dotyczy to w szczególnoœci takich zak³adów, jak: Zak³ady Chemiczne „Police”, Firma Chemiczna „Dwory” w Oœwiêcimiu, Zak³ady Azotowe w Pu³awach, w Tarnowie-Moœcicach i w Kêdzierzynie-KoŸlu. Inne bran¿e rynkowe, m.in. przetwórstwo tworzyw sztucznych, przemys³ oponiarski, produkcja farb i lakierów, przemys³ farmaceutyczny zosta³y ju¿ sprywatyzowane21.. 3. Przemys³ chemiczny w pañstwach UE Przemys³ chemiczny w krajach Unii Europejskiej nale¿y do najwa¿niejszych i najszybciej rozwijaj¹cych siê dzia³ów gospodarki. Z roczn¹ produkcj¹ 572,5 mld euro i 2,89 mln zatrudnionych stanowi jedn¹ z podstawowych ga³êzi przemys³u. Jego udzia³ w ³¹cznej produkcji wynosi 14,3%. Pod wzglêdem produkcji towarowej przemys³ chemiczny znajduje siê na drugim miejscu, jeœli bierzemy pod uwagê wartoœæ sprzeda¿y. W strukturze produkcji najwa¿niejsz¹ grupê stanowi¹ chemikalia (36,7%), tworzywa sztuczne (20,9%) farmaceutyki (18,8%), Kauczuk (6%) w³ókna sztuczne (2,1), pestycydy i nawozy (1,5). W latach 1989–1999 najszybciej rozwija³a siê produkcja kauczuku, tworzyw sztucznych i farmaceutyków. W 1999 r. UE wyeksportowa³a chemikalia o wartoœci 118.8 mld Euro, z czego 4,4% do Polski 22 . Sytuacja w Europie odnoœnie przemys³u chemicznego zaczê³a poprawiaæ siê dopiero w latach 1993–1994. By³ to okres systematycznego wzrostu globalnej produkcji chemikaliów, tak¿e w wiêkszoœci krajów wschodnioeuropejskich. Jedynym wyj¹tkiem by³y Niemcy prze¿ywaj¹ce os³abienie koniunktury (niemiecki przemys³ chemiczny w po³owie lat 90. zanotowa³ najsilniejsze od czasów II wojny œwiatowej za³amanie produkcji i dochodowoœci; obroty spad³y w 1993 r. o 4,3%). Unia Europejska jest najwiêkszym producentem chemikaliów na œwiecie. Drugie miejsce zajmuj¹ Stany Zjednoczone, a trzecie Japonia23.. 21. Raport SITPChem: Stan i problemy przemys³u chemicznego.... 22. Panorama of European Business data 1989–1999 Eurostat 2001 edition, Brussels, s. 191.. 23. Chemical Insight & CEFIC-Ecostat analysis, cyt. za: www.cefic.be.

(10) Piotr Klimczyk. 86. W krajach Unii Europejskiej obserwuje siê obecnie dwie tendencje: ³¹czenie siê przedsiêbiorstw bran¿y chemicznej i œcis³¹ specjalizacjê produkcji, po³¹czon¹ z rezygnacj¹ z szerokiego wachlarza produktów. W latach 1989–1999 w pañstwach UE zatrudnienie w przemyœle chemicznym spad³o z 3,06 mln do 2,89 mln. W 1999 r. wydajnoœæ wynios³a 66,9 tys. euro wartoœci dodanej na jednego zatrudnionego24. W 1998 r. wœród 10 najwiêkszych firm chemicznych œwiata 7 mia³o swe g³ówne siedziby na terenie UE, co przedstawia tabela 6. Tabela 6. Dziesiêæ najwiêkszych firm chemicznych œwiata (1998) Przedsiębiorstwoa 1. Bayer 2. BASF 3. Merck 4. Hoechst Group 5. Du Pont 6. Novartis 7. Dow 8. Roche 9. ICI 10. Rhône Poulenc a. Wartość sprzedaży w 1998 r. mln euro. mln USD. 27 813 27 416 24 006 22 162 11 104 19 513 16 458 15 179 13 813. 31 163 30 719 26 898 24 832 24 767 21 864 18 441 17 008 15 447. 13 130. 14 711. pó³grubym drukiem wyró¿niono firmy maj¹ce g³ówne siedziby w pañstwach UE.. Źród³o: Chemical Insight & CEFIC-Ecostat analysis, cyt. za: www.cefic.be. £¹czenie siê przedsiêbiorstw miêdzynarodowych jest konieczne w celu wprowadzania globalnych strategii i miêdzynarodowych operacji. G³ównym celem przedsiêbiorstw, wynikaj¹cym z produkcji na wielk¹ skalê i z miêdzynarodowego podzia³u pracy, jest uzyskanie przewagi konkurencyjnej w stosunku do przedsiêbiorstw z innych regionów œwiata (g³ównie Stanów Zjednoczonych i Japonii). 30 najwiêkszych przedsiêbiorstw chemicznych œwiata (w tym 17 z UE) osi¹ga 30% sprzeda¿y dóbr chemicznych. Najwa¿niejszym producentem chemikaliów w UE s¹ Niemcy, a nastêpnie Francja, Wielka Brytania i W³ochy. £¹cznie na te cztery pañstwa przypada 67% ca³ej produkcji UE 25. Przemys³ chemiczny w Unii Europejskiej, pomimo stopniowej koncentracji, sk³ada siê z 36 000 przedsiêbiorstw. 96% z nich to ma³e i œrednie firmy zatrudniaj¹ce mniej ni¿ 250 pracowników26.. 24. Panorama of European Business, s. 194.. 25. Chemical Insight & CEFIC-Ecostat analysis, cyt. za: www.cefic.be. 26. European Chemical Industry Council (CEFIC), cyt za: www.cefic.be.

(11) Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego.... 87. Tabela 7. Polska na tle krajów Unii Europejskiej w zakresie produkcji przemys³u chemicznego Państwo. Wartość produkcji w 1997 r. w mld euro. Państwo. Wartość produkcji w 1998 r. w mld euro. Niemcy. 95 186. Irlandia. 14 835. Francja. 69 676. Szwecja. 8 419. Wielka Brytania. 46 731. Dania. 5 031. Włochy. 44 451. Finlandia. 4 462. Belgia. 32 316. Austria. 4 363. Hiszpania. 27 151. Portugalia. 3 509. Holandia. 26 084. Grecja. 2 519. Polska Łącznie UE. ok. 10 000 384 737. Źród³o: ESCIMO & CEFIC-Ecostat analysis, cyt. za: www.cefic.be. Produkcja polskiego przemys³u chemicznego na tle pañstw Unii Europejskiej osi¹ga niski poziom. Hiszpania, która ma zbli¿on¹ liczbê mieszkañców, odnotowuje wartoœæ produkcji blisko trzy razy wiêksz¹ ni¿ nasz kraj. W czo³ówce producentów wyrobów chemicznych, oprócz du¿ych pañstw, takich jak: Niemcy, Wielka Brytania, Francja i W³ochy, znajduj¹ siê pañstwa o du¿o mniejszej powierzchni i liczbie ludnoœci ni¿ Polska, np.: Holandia, Belgia czy Irlandia. Polska produkcja przemys³u chemicznego sytuuje obecnie nasz kraj na 9 miejscu wœród pañstw Unii Europejskiej. Nie jest to dobry wynik, zwa¿ywszy, ¿e przemys³ chemiczny œwiadczy o potencjale produkcyjnym ca³ej gospodarki.. 4. Pozycja konkurencyjna polskiego przemys³u chemicznego na rynkach Unii Europejskiej Dzia³ania maj¹ce na celu dostosowanie polskiego przemys³u chemicznego do standardów zachodnioeuropejskich polegaj¹ m.in. na: – udziale strony polskiej w pracach grupy ds. legislacyjnych przemys³u chemicznego, powo³anej w ramach EKG ONZ i dzia³aj¹cej w porozumieniu z przedstawicielami UE, – analizie i dostosowaniu dyrektyw Unii Europejskiej, dotycz¹cych problematyki przemys³u i wyrobów chemicznych, do warunków funkcjonowania tego przemys³u w Polsce, – wprowadzaniu w krajowym przemyœle chemicznym, w obszarach zarz¹dzania, wymagañ wynikaj¹cych z norm systemów ISO. Na przyk³ad w koñcu lutego 1998 r. na ogóln¹ liczbê 388 podmiotów w kraju, które uzyska³y miêdzynarodowe.

(12) Piotr Klimczyk. 88. certyfikaty ISO 9000, w 23 przypadkach by³y to przedsiêbiorstwa przemys³u chemicznego. Zainteresowanie budzi równie¿ tzw. „zielony system ISO” serii 14 000, dotycz¹cy zarz¹dzania œrodowiskiem 27. Opracowany i przyjêty przez KERM Program Sektorowy „Wielka Synteza Chemiczna” zak³ada realizacjê w wiêkszoœci przedsiêbiorstw bran¿y programu inwestycyjnego sk³adaj¹cego siê z nastêpuj¹cych zadañ: – modernizacji i restrukturyzacji produkcji – ok. 4,2 mld z³, – nowych inwestycji – ok. 5,3 mld z³, – inwestycji proekologicznych – ok. 1,0 mld z³28. W zwi¹zku z tym projektem, do 2005 r. przewiduje siê wdro¿enie 105 przedsiêwziêæ inwestycyjnych, m.in. budowê kompleksu rafineryjno-petrochemicznego „Po³udnie”. W ramach tego kompleksu w rejonie Kêdzierzyna-KoŸla maj¹ powstaæ wytwórnie etylenu, propylenu, butadienu, polietylenu i polipropylenu. Ma to zaspokoiæ rosn¹cy popyt na te surowce ze strony innych zak³adów przemys³u chemicznego w Polsce. Oprócz realizacji wspomnianego kompleksu, Program Sektorowy przewiduje podjêcie wielu innych przedsiêwziêæ inwestycyjnych we wszystkich wiêkszych zak³adach sektora. S¹ to m.in.: – zmiana bazy surowcowej w Oœwiêcimiu, – wytwórnie poliolefin w P³ocku, – rozbudowa alkoholi „oxo” w Kêdzierzynie, – modernizacja i intensyfikacja produkcji sody w Inowroc³awiu, – wytwórnia nawozów RSM we W³oc³awku, – przebudowa obiektów energetycznych we W³oc³awku, – wytwórnia polistyrenu w Oœwiêcimiu, – wytwórnia saletrzaku w Tarnowie, – modernizacja wytwórni mocznika w Pu³awach29. Pieni¹dze na finansowanie programu inwestycyjnego sektora pochodz¹ ze Ÿróde³ w³asnych podmiotów (œrodki wypracowane i kredyty), ale przewiduje siê równie¿ udzia³ zagranicznych inwestorów strategicznych. Szczególnie jest to istotne dla finansowania budowy kompleksu „Po³udnie”. Niektóre inwestycje objête tym programem s¹ w trakcie realizacji. Po zrealizowaniu ca³ego programu inwestycyjnego zak³ada siê osi¹gniêcie nastêpuj¹cych efektów: – wzrost wartoœci produkcji sektora z 6,5 do 10,6 mld z³ rocznie, – wzrost wartoœci eksportu do 1,7 mld USD rocznie, – wzrost wydajnoœci pracy o ok. 60%, – wzrost produktywnoœci œrodków trwa³ych o ok. 30%, – obni¿enie energoch³onnoœci produkcji œrednio o ok. 27%, – zmniejszenie oddzia³ywania ekologicznego sektora na œrodowisko; zmniejszenie emisji py³ów i gazów o 20%, odpadów sta³ych o 33% i œcieków o 50%30. 27. J. Paprocki, Przemys³ chemiczny w Polsce, s. 18.. 28. Ibidem, s. 20.. 29. J. Paprocki, Przemys³ chemiczny w Polsce, s. 20.. 30. Ibidem, s. 20..

(13) Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego.... 89. W sektorze nawozów sztucznych, obejmuj¹cym 5 firm, planuje siê do 2005 r., zwiêkszenie produkcji nawozów azotowych z ok. 1 mln t/r. do ok. 1,7 mln t/r. Zmniejszone zostan¹ zdolnoœci produkcyjne nawozów fosforowych z ok. 700 tys. t/r. do ok. 500 tys. t/r. Sektor produktów nieorganicznych bêdzie musia³ utrzymaæ zdolnoœci produkcyjne chloru i sody kaustycznej oraz zmniejszyæ produkcjê karbidu. W zak³adach w Grzybowie, Tarnobrzegu i Toruniu planuje siê uruchomienie produkcji uszlachetnionych, wysoko przetworzonych produktów przy wykorzystaniu rocznie 400–500 tys. t siarki. Sektor koksochemii bêdzie musia³ zmniejszyæ produkcjê smo³y31. Tabela 8. Zestawienie zak³adów posiadaj¹cych wdro¿ony program „Odpowiedzialnoœæ i Troska” Nazwa firmy i data przystąpienia Zakłady Chemiczne „Organika-Zachem” w Bydgoszczy (maj 1994) Zakłady Azotowe SA w Tarnowie-Mościcach (lipiec 1994) Zakłady Azotowe „Kędzierzyn” SA (wrzesień 1994) ANWIL SA dawniej Zakłady Azotowe „Włocławek” (maj 1995) Zakłady Chemiczne „Blachownia” SA (listopad 1995) Zakłady Chemiczne „Organika-Sarzyna” w Nowej Sarzynie (grudzień 1995) Zakłady Chemiczne „Puławy” SA (grudzień 1995) Zakłady Chemiczne „Police” SA (kwiecień 1996) Zakłady Chemiczne i Tworzyw Sztucznych „Boryszew” SA (czerwiec 1996) Polski Koncern Naftowy ORLEN SA (sierpień 1997) Zakłady Chemiczne „Rokita” SA w Brzegu Dolnym (luty 1998) Zakłady Chemiczne „Organika” SA z Łodzi (czerwiec 1998) „Organika-Car” SA Łódź (listopad 1998) Zakłady Chemiczne „Luboń” SA (grudzień 1999) HENKEL POLSKA SA Oddział Racibórz (kwiecień 2000) Szczecińskie Zakłady Nawozów Fosforowych „Superfosfat” SA (kwiecień 2000). Źród³o: Raport SITPChem: Stan i problemy przemys³u chemicznego.... Wa¿nym elementem na drodze dostosowywania polskiego przemys³u chemicznego do wymagañ UE jest wdro¿enie systemów zarz¹dzania wed³ug norm miêdzynarodowych. Dotyczy to systemu zarz¹dzania jakoœci¹ ISO 9000 oraz programu zarz¹dzania œrodowiskowego ISO 14 000. Firmy prowadz¹ce dzia³alnoœæ zapew31. A. Morka, Raport o polskiej chemii, „Rzeczpospolita” 1997, nr 270, s. 14..

(14) Piotr Klimczyk. 90. niaj¹c¹ minimalizacjê oddzia³ywania na œrodowisko, poprawê warunków pracy oraz wzrost bezpieczeñstwa pracowników realizuj¹ program „Odpowiedzialnoœæ i Troska”. Realizacja tego programu, oprócz zapewnienia bezpoœrednich korzyœci, przyczynia siê do poprawy wizerunku ca³ego przemys³u chemicznego w Polsce. Wykaz najwa¿niejszych firm realizuj¹cych program „Odpowiedzialnoœæ i Troska” przedstawia tabela 8 32.. 5. WskaŸniki konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego na rynku krajów Unii Europejskiej Konkurencyjnoœæ eksportu mo¿e byæ mierzona na ró¿ne sposoby, w zale¿noœci od doboru poszczególnych wskaŸników. W niniejszym artykule oceny konkurencyjnoœci dokonano na podstawie analizy nastêpuj¹cych wskaŸników: wskaŸnika ujawnionej przewagi komparatywnej, wskaŸnika towarowej koncentracji eksportu oraz wskaŸnika specjalizacji. 5.1. WskaŸnik ujawnionej przewagi komparatywnej WskaŸnik ten nale¿y do powszechnie stosowanych mierników konkurencyjnoœci. Wskazuje na zdolnoœæ danego kraju do rozwoju eksportu okreœlonych grup towarowych. WskaŸnik ten zosta³ obliczony jako iloraz udzia³u importu wyrobów chemicznych z Polski w imporcie wyrobów chemicznych UE ogó³em do udzia³u globalnego importu z Polski w imporcie globalnym UE. Tabela 9. WskaŸnik ujawnionej przewagi komparatywnej Wyszczególnienie Import wyrobów chemicznych z Polski/ /import wyrobów chemicznych UE Import z Polski/ogólny import UE Wskaźnik. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 0,019. 0,012. 0,013. 0,016. 0,016. 0,014. 0,6. 0,6. 0,7. 0,7. 0,7. 0,7. 0,032. 0,02. 0,019. 0,023. 0,023. 0,02. Źród³o: Eurostat Yearbook 2000, data 1988–1998, Eurostat, Brussels, s. 464 i 476.. Powy¿sze wskaŸniki œwiadcz¹ o bardzo niskim stopniu konkurencyjnoœci polskich wyrobów chemicznych na rynku UE w stosunku do polskiego eksportu ogó³em w latach 1992–1997. WskaŸniki te wykazuj¹, ¿e ogólny stosunek eksportu wyrobów chemicznych w ogólnym eksporcie do UE jest sta³y, utrzymuje siê on jednak na bardzo niskim poziomie, co nie sprzyja poprawieniu naszej pozycji konkurencyjnej na rynku pañstw UE. 32. Raport œrodowiskowy....

(15) Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego.... 91. 5.2. WskaŸnik towarowej koncentracji eksportu WskaŸnik ten okreœla udzia³ polskiego eksportu wyrobów chemicznych do UE w globalnym eksporcie Polski na ten rynek. Tabela 10. WskaŸnik towarowej koncentracji eksportu Wyszczególnienie. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. Wartość eksportu do UE (ceny bieżące w mln zł) 24 598,0 38 863,6 43 596,9 54 098,6 67 369,8 W tym produkty przemysłu chemicznego (ceny bieżące w mln zł) Wskaźnik. 1 908,7. 3 431,4. 3 747,8. 4 470,3. 5 357. 0,076. 0,088. 0,086. 0,083. 0,080. Źród³o: Ma³y Rocznik Statystyczny Polski 1995–1999, GUS, Warszawa, s. 263–264,281–286, 302–306; Rocznik Statystyczny Przemys³u 1995–1999, GUS, Warszawa, 167, 180–182, 192, 204.. Zmniejszanie siê wskaŸnika œwiadczy o niekorzystnej tendencji, polegaj¹cej na zmniejszaniu siê udzia³u eksportu wyrobów przemys³u chemicznego w ogólnej wartoœci eksportu na rynek UE, i to mimo sta³ego trendu wzrostowego tego eksportu. Eksport polskich produktów do krajów UE wykazuje szybszy wzrost ni¿ produktów przemys³u chemicznego. Ta niekorzystna tendencja œwiadczy o niskiej konkurencyjnoœci chemikaliów na tle innych grup produktów i o utrudnionym dostêpie polskich produktów chemicznych na rynek UE. 5.3. WskaŸnik specjalizacji WskaŸnik ten okreœla procentowy udzia³ nadwy¿ki (deficytu) wymiany handlowej wyrobami chemicznymi w obrotach tymi towarami z UE. Tabela 11. WskaŸnik specjalizacji 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. Obroty wyrobami chemicznymi Polski z UE/ogólne obroty zagraniczne UE. 0,043. 0,037. 0,038. 0,045. 0,05. 0,051. Deficyt handlowy wyrobów chemiczych. 0,6. 1,1. 1,2. 1,4. 2,0. 2,7. 13,95. 29,72. 31,58. 31,11. 40,0. 52,94. Wyszczególnienie. Wskaźnik. Źród³o: Eurostat Yearbook 2000, data 1988–1998, Eurostat, Brussels, s. 476.. WskaŸnik specjalizacji wykazuje niekorzystn¹ tendencjê, polegaj¹c¹ na wzroœcie deficytu w handlu artyku³ami przemys³u chemicznego Polski z UE w ogólnej wartoœci obrotów tymi artyku³ami miêdzy Polsk¹ a UE. W niepokoj¹cym tempie wzrasta deficyt w obrotach z Uni¹ Europejsk¹ przy pe³zaj¹cym wzroœcie obrotów artyku³ami chemicznymi. W przemyœle petrochemicznym Unia Europejska jest.

(16) Piotr Klimczyk. 92. g³ównym partnerem Polski tak po stronie eksportu, jak i importu. Do krajów UE eksportujemy ponadto 2/3 produkcji nawozów, 11% produkcji chemii gospodarczej i 38% produkcji farb i lakierów. Importujemy natomiast g³ównie produkty chemii gospodarczej, farby i lakiery (86% importu tych dóbr pochodzi z pañstw UE)33. Deficyt w obrocie produktami przemys³u chemicznego wynika z tego, ¿e du¿a czêœæ naszej produkcji jest eksportowana do krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej, natomiast chemikalia importujemy g³ównie z pañstw UE.W latach 1997–1999 relacja importu produktów chemicznych do ich eksportu wzros³a z 256% do 306%34. Reasumuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e Polska jest przede wszystkim odbiorc¹ artyku³ów przemys³u chemicznego z UE. Cieszy wzrost naszego eksportu tych towarów na rynek UE. Z punktu widzenia samej Unii wzrost ten jest jednak minimalny. Je¿eli polski przemys³ chemiczny nie zostanie doinwestowany i zaopatrzony w nowoczesn¹ technologiê, sytuacja nie ulegnie poprawie, a w obliczu wzrastaj¹cej konkurencyjnoœci œwiatowej zaobserwowane tendencje mog¹ siê jeszcze bardziej pog³êbiæ.. 6.. Podsumowanie. Polski przemys³ chemiczny w procesie przechodzenia od gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej znalaz³ siê pod presj¹ czynników zewnêtrznych i wewnêtrznych. Najwiêkszym problemem jest niewystarczaj¹cy zasób kapita³u w tym sektorze, przy stale rosn¹cej konkurencji z zagranicy. W tej sytuacji dostêp do kredytów zagranicznych oraz zwiêkszony nap³yw kapita³u zagranicznego na rynek polski jest spraw¹ o istotnym znaczeniu. Dotyczy to w szczególnoœci sektora tzw. chemii ciê¿kiej, gdzie procesy restrukturyzacyjne czêsto polegaj¹ na likwidacji poszczególnych linii produkcyjnych, na zmniejszeniu liczby pracowników oraz na budowie nowoczeœniejszych zak³adów. Inn¹ istotn¹ kwesti¹ jest tak¿e dystans technologiczny. Technologie stosowane w pañstwach UE odznaczaj¹ siê oszczêdnoœci¹ w zu¿yciu czynników produkcji, wy¿sz¹ jakoœci¹ i mniejszym wp³ywem na œrodowisko naturalne35. Wœród pañstw UE produkcja polskiego przemys³u chemicznego (ok. 8 mld USD rocznie36) sytuowa³aby nas na poziomie Szwecji i Danii, w drugiej po³owie pañstw. Po naszym wejœciu do Unii Europejskiej, w zwi¹zku z opóŸnieniem technologicznym, przez pewien okres z koniecznoœci bêd¹ stosowane technologie na ni¿szym poziomie, ni¿ to ma miejsce w obecnych krajach UE. Z tego powodu w uzasadnionych ekonomiczne przypadkach powinna mieæ miejsce polityka czaso33. Raport Komisji Europejskiej, s. 66.. 34. Rocznik Statystyczny Przemys³u 2000, s. 208.. 35 Z. Szulik-Kojemska, Technologiczne i rynkowe konsekwencje dostosowania polskiego przemys³u chemicznego do wymagañ WE, REAL PRESS, Warszawa 1993, s. 9–11. 36 Rynek Chemiczny 2001,2, Stan i problemy przemys³u chemicznego w Polsce, Raport o kondycji przemys³u chemicznego w Polsce w ostatnim dziesiêcioleciu, opracowany przez Zespó³ Specjalistów Zarz¹du G³ównego SITPChem, cyt. za: www.rynekchemiczny.com.pl.

(17) Stopieñ konkurencyjnoœci polskiego przemys³u chemicznego.... 93. wego chronienia wybranych bran¿ przed konkurencj¹ z zewn¹trz37 . Inne wa¿ne zmiany to koniecznoœæ polepszenia przep³ywu informacji i stopniowa komputeryzacja poszczególnych firm. Przedsiêbiorstwa sektora chemicznego oczekuj¹ od naczelnych organów pañstwa takiego tworzenia i realizowania polityki gospodarczej, która bêdzie mia³a na uwadze szybko zmieniaj¹cy siê rynek chemikaliów i bêdzie reagowa³a na niepo¿¹dane dla polskich producentów zjawiska. Zapewni tak¿e przedsiêwziêciom inwestycyjnym o znaczeniu strategicznym dla kraju rz¹dowe gwarancje kredytowe. Pañstwo jako organ kontroluj¹cy przep³yw surowców strategicznych powinno stworzyæ warunki zakupu gazu na poziomie cen porównywalnych z cenami p³aconymi przez zachodnioeuropejskich producentów nawozów. Natomiast jako organ w³aœcicielski powinno organizowaæ i nadzorowaæ sprawn¹ prywatyzacjê du¿ych przedsiêbiorstw, zwi¹zaæ je z silnymi inwestorami oraz poszerzyæ pakiety negocjacyjne z przysz³ymi w³aœcicielami o utrzymanie wspó³pracy z polskimi placówkami badawczymi i o zakup krajowych pó³produktów. Wa¿n¹ spraw¹ z punktu widzenia interesów polski jest rozbudowa centrum petrochemicznego w Polskim Koncernie Naftowym „Orlen” w P³ocku i rozwój przetwórstwa tworzyw sztucznych, który przy odpowiednich regulacjach podatkowych mo¿e wch³on¹æ du¿¹ liczbê bezrobotnych. Inn¹ kwesti¹ o zasadniczym znaczeniu jest realizacja drugiego centrum petrochemicznego na po³udniu kraju38. Prawo dotycz¹ce ochrony œrodowiska, po zharmonizowaniu z prawem UE, wprowadzi nowe standardy funkcjonowania przedsiêbiorstw. Spo³eczeñstwo w wiêkszym stopniu musi byæ informowane o planowanych przedsiêwziêciach, a w szczególnoœci tych, które mog¹ negatywnie oddzia³ywaæ na œrodowisko. Normy dotycz¹ce ochrony œrodowiska w UE nie stanowi¹ problemu dla rodzimych przedsiêbiorstw, poniewa¿ krajowe regulacje s¹ czêsto bardziej rygorystyczne. Natomiast niepokój mo¿e wywo³ywaæ stosowanie przez przedsiêbiorstwa z pañstw UE tzw. pretekstu ekologicznego, np. wspó³pracê tylko z firmami posiadaj¹cymi certyfikaty z zakresu zarz¹dzania œrodowiskowego czy zarz¹dzania bezpieczeñstwem39. Szczególnie wa¿ne w tym kontekœcie jest anulowanie tzw. listy trucicieli, która „psuje” wizerunek polskich firm przemys³u chemicznego. Podsumowuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e przedsiêbiorstwa przemys³u chemicznego nie s¹ konkurencyjne w stosunku do firm z pañstw UE. Przyczyny wynikaj¹ z opóŸnieñ technologicznych i organizacyjnych, a nade wszystko z braku kapita³u. Dlatego te¿ najlepszym rozwi¹zaniem by³oby doinwestowanie przez podmioty zagraniczne polskich firm, co wi¹¿e siê z pozyskaniem inwestorów strategicznych. Wymaga to jednak wiêkszego zainteresowania sytuacj¹ w sektorze chemicznym ze strony organów administracji centralnej.. 37. Z. Szulik-Kojemska, op. cit., s. 9–11.. 38. Raport SITPChem: Stan i problemy przemys³u chemicznego.... 39. Raport œrodowiskowy....

(18) 94. Piotr Klimczyk. Literatura Chemical Insight & CEFIC-Ecostat analysis, cyt. za: http://www.cefic.be Chmielewski K., Chemia jest wszêdzie, „Nowe ¯ycie Gospodarcze” 1995, wydanie specjalne (przemys³ chemiczny). Eurostat Yearbook 2000,data 1988–1998, Eurostat, 2000. £yœ G., Wielka synteza du¿ych zysków, „Gazeta Bankowa” 1996, nr 1. Ma³y Rocznik Statystyczny Polski 1996–2000, GUS, Warszawa 1996–2000. Morka A., W oczekiwaniu na zmiany, „Rzeczpospolita” 1998, nr 246. Paprocki J., Przemys³ chemiczny w Polsce, „Chemik” 1998, Suplement do nr 6. Polska Izba Przemys³u Chemicznego, cyt. za: http://www.pipc.org.pl Raport Komisji Europejskiej na temat stopnia dostosowania przemys³u chemicznego w krajach kandyduj¹cych do wymogów UE. Raport œrodowiskowy przedsiêbiorstw przemys³u chemicznego wed³ug danych za 1999/2000 r., cyt. za: http://www.pipc.org.pl Rocznik Statystyczny Przemys³u 1995–1999, GUS, Warszawa 1995–1999. Rynek Chemiczny 2001,2, Stan i problemy przemys³u chemicznego w Polsce, raport o kondycji przemys³u chemicznego w Polsce w ostatnim dziesiêcioleciu, opracowany przez Zespó³ Specjalistów Zarz¹du G³ównego SITPChem, cyt. za: www.rynekchemiczny.com.pl Szulik-Kojemska Z., Technologiczne i rynkowe konsekwencje dostosowania polskiego przemys³u chemicznego do wymagañ WE, REAL PRESS, Warszawa 1993. Zasuñ R., £akoma A., Dusz¹cy gaz, „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 303, dzia³ Gospodarka.. The Competitiveness of the Polish Chemicals Industry on the European Union Market In this article, the author presents the condition and competitive position of the Polish chemicals industry in the process of integration with the European Union. The first part of the article presents the general characteristics and structure of the Polish chemicals industry. Next, the author determines the industry’s potential in the context of European Union competition, with particular emphasis on the fertilizer and petrochemicals industry. In the final part, the author presents an analysis of the competitiveness of the Polish chemicals industry on EU markets and draws some conclusions. The analysis of the current situation leads to the conclusion that Polish chemical companies are not competitive with their EU counterparts. The causes lie in technological and organisational underdevelopment, as well as in a lack of capital. Improving conditions will require central government to take greater interest in the chemicals sector, especially that the chemicals industry, due to its specific nature, may contribute to the increased competitiveness of Polish industry as a whole..

(19)