Przestrzenne zróżnicowanie warunków życia ludności w województwie małopolskim

Pełen tekst

(1)AkademII. Zygmunt Szymla Kat.dra G.ap.clarkl ••• l•• al ••,. t. ,. .. .. Przes rzenne ZI''OzlucowaUJe wanJnków życia w województwie luałopolskiJn ,. Mierniki warunków tycia. ludności. Problematyka badań warunków i poziomu życia ludności zajmuje ważne miejsce w naukach spolecznych. Badania te podejmowane przez ekonomistów i socjologów akcentują szczególnie zróżnicowania przestrzenne warunków życia ludności . Należy jednak bliżej określić to zjawisko. Przegląd różnych de finicji pozwala wyodrębnić dwa podstawowe ujęcia poziomu życia. W ujęciu pierwszym, które można nazwać pragmatycznym, określa się poziom życia jako stan wyposaż.enia ludności w różnego rodzaju dobra i uslugi albo jako poziom konsumpcji dóbr i usług. Charakterystyczną cechą drugiego ujęcia jest określenie istoty poziomu życia w kontekście potrzeb. A. Luszniewicz określa poziom życia jako "stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych społeczeństwa przez strumień dóbr i usług odpłatnych"'. Podobne spojrzenie na kategorię poziomu życia przedstawia E. Wiszniewski. W swoich rozważaniach poziom życia określa jako "całokształt politycznych, społecznych i ekonomicznych dokonań lud zkości, a jego wyrazem jest stopień rozwoju politycznego, kulturalnego, socjalnego i gospodarczego danego społeczeństwa w porównaniu z innymi społeczeństwami"'. C. Bywalec traktuje poziom życia jako "stopień zaspokojenia ludzkich potrzeb wynikających z konsumpcji dóbr materialnych i uslug" '. Z tej definicji wynika, że poziom życia nie jest zespołem dóbr materialnych i usług, lecz relacją pomiędzy takimi kategoriami,jak potrzeby oraz zużyte do ich zaspokojenia dobra konsumpcyjne . A. Luszniewicz. Słatyslyka poziomu życia ludności. PWE, Warszawa 19K3. s. 15 . 2 E. Wi szniewski, Ek.onomika konsumpcji. PWN, Warszawa 1983. s. 16. ) C. Bywalec. Wprowadzenie do ekonomiki konsumpcji. AE w Krakowie. Kmków 11)85. s. 32 . I.

(2) Istota potrzeb polega na ich stałej z mienności i na ich stałym, w Illiar~ zaspokajanym wzroście. St'ld też o poziomic życia danego człowieka. środowiska czy społcczeristwa możemy mówić opierając się na l.Ilajomości występuj')cych potrzeb i sprowadzaj')c istotę poziomu życia do określenia poziomu konsumpcji czy zasobu dóbr i usług konsumpcyjnych. W badaniach warunków życia powi nien nas interesować nie tylko bezwzględny poziom konsumpcji. ale równie/o to, w jakim stopniu konsumpcja ta zaspokaja ludzkie potrzeby. Należy zatem przyjąć, że na poziom życia. będący miarą rozwoju społeczno-gospodarczego. składa się poziom dobrobytu społecznego wyrażaj'lcego s ię w spożyciu dóbr materialnych i duchowych oraz takie zjawiska. jak: - struktura demograficzna i zawodowa. - potencjał infrastruktury społecznej i gospodarczej, - warunki pracy, - czy nniki przyrodnicze . Mierzenie i ocena tak zło;.onego zjawiska. jakim jest poziom i warunki życia ludności, nastręcza wicIe trudności metodycznych. W praktyce oceny takie mają charakter orientacyjny, przybliżony i opierają się na zestawieniach i porównaniach różnego typu mierników. Mierniki te ilustruj,! wzrost szeroko pojmowanej stopy życiowej ludności, w tym zwiększania si, liczby urz,!dzeti socjalnydl i kulturalnych oraz powszechność lub rosnąc,! dostępność świadczonych prze/o nic usług dla ludności. Syntetyczna ocena i porównanie wskaźników rozwoju spolecznego (poziomu życia ludności) przysparza wiele trudności zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej . Szczególnie jest to spowodowane zjawiskiem nicprzenośności usług pomiędzy różnymi kategoriami potrzeb w danej fazie wzrostu . W analizie złożonego zjawiska społecznego. jakim niew'!tpliwie jest poziom życia ludności, wpływ na jego przehieg ma wiele zmiennych, w tym również o charakterze niemierzalnym. W badaniach poziomu życia niezwykle ważne jest odrói.nienie warunków bytu, a więc czynników determinujących stopieti zaspokojenia potrzeb od mierników poziomu życia, tj . różneg o rodzaju wskaźników charakteryzuj,!cych bardziej lub mniej pośrednio stopieri zaspokojenia potrzeb . Współc zesne rozu mienie warunków bytu ludności narzuca konieczność poszukiwania bardzo dużej liczby wskaźników - symptomów opisujących sposób bytu ludności. Słuszne wydaje się zakwalifikowanie ogólu warunków bytu ludności do trzech zasadniczych grup: - materialne warunki bytu. Grupa ta obejmuje stan posiadania dementów warunków materialnych oraz bież,!ce dochody ludności . Jeżeli chodzi o stan posiadania to zaliczamy tutaj statystyk.., mieszkań z wyposai.enicl1l technicznym (woda, gaz itp .) oraz wyposaż.enie w takie urządzenia,jak: telewizory, telefony. lodówki itp. Ponadto grupa ta obejmuje posiadanie samochodów i oszczęd ności pieniężnych. Podgrupę dochodow,! tworzą: dochody pieniężne ludności,.

(3) dochody z tytulu spożycia zbiorowego finansowanego z budżetu paJistwa oraz dochody będące równowartością spożycia ludności wiejskiej: - warunki biologicznego bytowania ludności . Grupa ta obejmuje wskaźniki. stanu. zdrowotności mieszkańców. danego regionu,. umieralno ść niemowląt.. urządzenia. i personel slużby zdrowia, liczbę szpitali, aptek i placówek leczniczych w regionie: - warunki spoleczno-kulturalne. Do tej grupy zalicza się uslugi w zakresie oświaty, nauki, kultury, sportu i turystyki oraz uslugi handlowe i komunikacyjne . Istotnym elementem wplywającym na warunki bytu ludności jest stan śro dowiska naturalnego czlowieka. Ochrona środowiska staje się najważniejszym , spośród wicIu ważnych, celem zaspokojenia potrzeb czlowieka. Degradacja środowiska już. od wielu lat uważana jest za czynnik, który bezpośrednio i w największym stopniu zagraża przetrwaniu naszej cywilizacji . Istnieje wiele koncepcji dotyczących kwantyfikowania wpływu zanieczyszczenia środowiska na poziom życia oraz oceny poziomu zanieczyszczenia i jego zmian. Chcąc wyrazić w formie wartości o wej koszty lub straty, wynikające z faktycznego lub potencjalnego zanieczyszczenia środowiska, można mówić o: - faktycznych kosztach, z których wydziela się koszty prewencji oraz koszty odnowy, czyli przywrócenia stanu poprzedniego, - ocenie strat z tytulu zanieczyszczeń środowiska naturalnego oraz spowodowanych przez czlowieka, - ocenie skutków,jakie z punktu widzenia rozmiarów produkcji mają akcje zapobiegające. Wskaźnikami być. pomocnymi wacenie stanu. środowiska. naturalnego. mogą. m.in. :. - gęstość zaludnienia, - wielkość emisji pylów i gazów, - ilość ścieków i odpadów przemysłowych i komunalnych, - wysokość nakladów inwestycyjnych ponoszonych na ochronę środowiska. Dobre warunki środowiska naturalnego wplywają pozytywnie na rozwój gospodarczy danego regionu, poprawę warunków zdrowotnych, a przez to na podniesienie poziomu życia ludności. Reasumując przedstawione rozwai.ania, wydaje się, że podstawowym problemem w badaniu warunków życia ludności (i określających je mierników) jest konstrukcja wskaźnika syntetycznego (agregatowego). Szczególną uwagę należy zwrócić na wskaźnik poziomu życia ludności zaproponowany w Instytucie Badania Rozwoju Społecznego ONZ, znany jako genewska metoda mierzenia poziomu życia'. W Polsce wskaźnik ten znalazl wielu zwolenników. Za pomocą metody genewskiej kilkakrotnie obliczano zróżnicowanie poziomu życia w po-. "s. Golinowska. Polityku .\lw/eCl.1Ull'wi.\'tIWl IV ~ospodar(.'1! rynkOll'cj. Srudil1l11 ckOI/"lIIic:'lll~ . PWN , Warszawa 1994 .s. IX2 ..

(4) jęciu. terytorialnym . Instytut Gospodarstwa Spolecznego opracowal propozycje miernika nazywanego ogólnym wskaźnikiem poziomu życia ludno ści ' . K onstruując ten miernik, warunki życia ludności ujęto w siedem grup: wyży wienie, mieszkanie, zdrowie, wykształcenie, rekreacja, zabezpieczenie spoleczne, zagospodarowanie materialne (nadwyżka). Mierzenie poziomu życia odbywa się na ogól na podstawie wyboru jednego z trzech następującyc h rodzajów rozwi:lzań: - opieranie się tylko na zestawie mierników czy czynników jednostkowych (CZ'lstkowych ) , _. konstrukcja syntetycznych wskaźników grupowych dla poszczególnych grup .- rodzajów potrzeb, - poszukiwanie jednej syntetycznej miary, charakteryzującej badane zjawisko. Najwlaściwsze byloby równoczesne wykorzystanie wszystkich trzech procedur, gdyż dopiero wtedy można uzy skać obraz poziomu życia w ujęciu globalnym i poznać ca", jego strukturę .. 2. Klasyfikacja powiatów województwa maiopolskiego według warunków iycla ludności 2,1, Ogólna charakterystyka województwa ma/opolskiego. Województwo malopolskie obejmujące poludniową część kraju położone jest na obszarze trzech dużych struktur fizyczno-geograficznych. Pólnocna częśc znajduje się w obrębie Wyżyny Małopolskiej, centralna _. Kotlin Podkarpackich, a południowa - Karpat. Zajmuje ono 4,8% powierzchni kraju i liczy 3233,8 tys. mieszkańców, czyli 8,4% krajowej populacji, co sytuuje je na czwartym miejscu wśród województw naszego kraju. Administracyjne województwo dzieli się na 19 pow iatów ziemskich i 3 powiaty grodzkie oraz 182 gminy. Graniczy ono od zachodu z woj. śląskim, od pól nocy z woj. świętokrzyskim, od wschodu z woj. podkarpackim, a od poludnia z Republiką Slowack~ . Pod względem funkcjonalno-przestrzennym woj. małopolskie jest obszarem o zróżnicowanej strukturze wewnętrznej. Uwarunkowania naturalne oraz historyczne procesy gospodarcze ukszta!towaly trzy strefy funkcjonalne o stosun kowo jednorodnych cechach: - strefa poludniowa - odznacz'l się najwyższymi walorami środowiska naturalnego w kraju. Obszar ten charakteryzuje wielofunkcyjność znacznej jego części. Oprócz użytkowania podstawowego w zakresie gospodarki leś nej i rol nej, tereny te sq wykorzystywane dla celów turystycznych i uzdrowiskowych. ~ T.. Dmoch, Mc(odo!o!-:ia ohlicU'lIia o!-:ólllq.:o wskaźnika rozwoju, Z Slalystycltlo- EkollomiCi'.nyc.:h, GUS, Warszawa 1971. s. 38.. Prał..:. Zaldadu Bad,ui.

(5) PrzestrzenlIC. :.różnicOlwwie. warunk6w. żvcia. /UdflO,(:ci .... Pelnią też. ważną rolę. w zaopatrzeniu województwa w wodę. W ośrodkach miejskich, położonych wzdłuż podkarpackiej osi komunikacyjnej, na linii Nowy Targ-Nowy Sącz-Gorlice, naSl<Jpila koncentracja przemysłu w branżach czę sto kolidujących z podstawowymi funkcjami rozwojowymi; - strefa środkowa - wyróżnia się wysokim stopniem urbanizacji oraz dUŻ'l koncentracją przemysłu, stanowiącą glówną oś rozwoju województwa biegnąc,! wzdluż linii Kraków-Tamów. Oprócz funkcji przemysłowej silnie rozwinięta jest funkcja naukowo-badawcza i kształcenia kadr o wielu specjalnościach maj'lcych istotne znaczenie w skali kraju. Szczególne miejsce w tej strefie zajmuje Kraków jako dominujący ośrodek gospodarczy i naukowy w Polsce poludniowej; - strefa północna - charakteryzuje się zlożonością funkcji rozwoju, głów nie w zakresie rolnictwa i przemysiu. W strefie tej występuje wiele małych miast o tradycyjnie ukształtowanych funkcjach administracyjnych i obslugi rol• IlIctwa. Pomiędzy wymienionymi strefami istnieją silne zwi'lZki i zależności. Mają one charakter środowiskowy (gospodarka wodna, ochrona środowiska) oraz gospodarczy (komunikacja, turystyka). W Malopolsce mieszka ponad 3,2 mln osób, z czego połowa w miastach. Rozmieszczenie ludności jest nicrównomierne. Wynika to z warunków środo wiska przyrodniczego, charakteru gospodarczego województwa, poziomu zurbanizowania oraz ze zróżnicowanych procesów demograficzno-osadniczych. Obecny przebieg procesów demograficznych, przy równoczesnym uwzględ nieniu stopnia ich natężenia i zmienności w latach ubiegłych, pozwala na wyróż nienie charakterystycznych cech tego obszaru, do których przede wszystkim należą:. _. wyższa niż przeciętnie w kraju prężność demograficzna; pomimo obserwowanej w ostatnich latach w całym kraju tendencji spadkowej, wskaźnik przyrostu naturalnego w Małopolsce wynosi 2 osoby/na I tys. mieszkańców (średnia dla kraju 0,3%,,); - wyższa niż średnio w kraju oraz wyraźnie zróżnicowana terytorialnie gęstość zaludnienia; średnio na I km 2 przypada tu 214 osób (w kraju 124 osoby); - średni stopień zurbanizowania; wskaźnik urbanizacji kształtuje się na poziomie 50,4%, co wynika z dominującej roli miasta Krakowa. Przykladowo w województwach sąsiednich: podkarpackim i świętokrzyskim wskaźnik ten nie przekracza 46%, natomiast wyjątkiem jest woj. śląskie, gdzie wskaźnik ten jest wyższy od średniej krajowej (61,8%) i wynosi 79,3%; - naplyw migracyjny z województw sąsiednich; obszar województwa od lat charakteryzuje się dodatnim saldem migracyjnym (przykładowo w 2000 r. naplyw migracyjny do Małopolski wyniósl2 tys. osób). Zmniejszanie się mobilności przestrzennej ludności wsi (odplywu migracyjnego z terenów wiejskich) należy z jednej strony uznać za korzystne z demograficznego punktu widzenia - wpływa ona bowiem hamująco na poglębiający.

(6) się. proces starzenia się ludności wiejskiej (ze wsi migruj'l z reguły ludzie w wieku produkcyjnym), z drugiej zaś zatrzymywanie nadwyżek siły roboczej na wsi oddziałuje negatywnie na sytuację na lokalnych rynkach pracy, zwięk szając tzw, przeludnienie agrarne, Rynek pracy województwa cechuje się wysokim stopniem zróżnicowania oraz wyraźnie zarysowanymi cechami, do których należą: - relatywnie wysoki odsetek pracujących w rolnictwie zwi'lzany z rozdrobnieniem gospodarstw rolnych; aż 34% mieszkar\ców w wieku produkcyjnym zatrudnionych jest w rolnictwie, co powoduje, że średnie dochody ludności s'} tu poniżej przeciętnej krajowej, Efektem tego rozdrohnienia jest wysoki wskaź nik pracujących w gospodarstwach rolnych w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych; - dwuzawodowość, czyli łączenie pracy w swoim gospodarstwie rolnym z pracą poza nim; w ciągu ostatnich lat rozmiary tego zjawiska ulcgły znacznemu ograniczeniu (trudnemu jednak do określenia ze względu na brak badar\ w tym zakresie), w związku z powszechnie obserwowanym zjawiskiem zwalniania z pracy - w ramach redukcji zatrudnienia - przede wszystkim chłoporo botników; - monofunkcyjność wielu lokalnych rynków pracy; w licznych, małych i średnich ośrodkaeh miejskich jcden duży zakład pracy monopolizuje zagospodarowanie miejscowych zasobów pracy, Trudności gospodarcze tych zakła dów powoduj'} duże perturbacje na lokalnych rynkach pracy, Niepokojącym zjawiskiem jest szybki wzrost liczby bezrobotnych w 200 I L Województwo małopolskie (oprócz śląskiego i lubuskiego) należy do pierwszej trójki regionów naszego kraju charakteryzuj'lcych się najszybszym tempem wzrostu liczby rejestrowanego bezrobocia, W 2001 L zwiększyło się ono aż o 15%, osiągając na koniec roku 213, l tys, osób, Zróżnicowanie bezrobocia według powiatów woj, małopolskiego w 2001 L przedstawiono na rys, l, Najniższą stopę bezrobocia wykazuje miasto Kraków oraz powiaty: tatrzański, miechowski i proszowicki (poniżej 10%), a najwyższą stopę wykazują powiaty gorlicki i nowosądecki (powyżej 19%), Syntetycznym odzwierciedleniem potencjału gospodarczego Małopolski i jej miejsca w strukturze gospodarki kraju jest wielkość produktu krajowego brutto (PKB), Wartość PKB wytworzonego na obszarze województwa malopolskiego w 1999 L wynosiła 45 805 mln zł, Stanowiło to 7,4% w skali kraju, co daje czwarte miejsce wśród województw, za mazowieckim, śląskim i wielkopolskim, Wskaźnik ten jest znacznie wyższy od odsetka zajmowanej powierzchni (4,8%), co mogłoby oznaczać, że potencjał wytwórczy jest dobrze rozwinięty i znaczący w skali kraju, Mniej korzystnie przedstawia się relacja PKB przeliczonego na I mieszkalica, która wynosi 14231 zł i lokuje Małopolskę na dziewiątej pozycji w kraju,.

(7) Przestrzenne ;:ró::'flicowunie ~v(lntnków Ż.vcia ludno,\:ci.,.. Stopa bezrobocia (w 9H. n,n Kraków Tatrzański. 5,0. R,3 t) , 1. Proszowicki. 9,2. Tamów Krakowski. 10,3. 10,9 11,4. Nowotarski. 11 ,9. Bochcllski. 12,0. Woj. małopolskie. 12,2. Myśłcnicki. Nowy. 12,7. S,-}(Z. 13,6. Wadowicki. 13,7. Wielicki. l3,R. Brzeski. 14,0. Oświę(imski. 145. Chrzanowski. 14 ,t). Tarnowski. 15,0. Olkuski. 17,0. D<Jbrowski. 17, l. Limanowski. 17,6. Gorlicki. 19 , 1. Nowos:jd(.·ck i. Rys. 1. Sttlpa hezrobocia w województwie małopolskim Zr<'ldłtl:. opracowani(.·. własne,. 25,0. 6,5. Miechowski. Suski. 20,0. 15,0. 10,0. l 'J, 7 według. powiatów (w li;)).

(8) Przyjm uj,!c j ako miernik s trukturę prac ując yc h w gospodarce narodowej według Po ł s ki ej Kwalifikacji Działaln ośc i (PKO), stw ie rdzić nal eży. że w gospodarce woj. m ał opo l sk iego najważn i ejszą funkcj ę s pe łniają : - rolnictwo (wedłu g PK O sekcja ta ohejmuje dodatkowo rolnictwo i ł ow i ec two) - 36% ogó łu pracuj'lcych - jest to wska ź nik znacznie wyższy ni ż ś redn ia krajowa (27,3 %), - prze m ys ł ( wedłu g PK O sekcje : górni ctwo i kopalnictwo. d z i a ł a lność prod ukcyjna oraz zaopatrzenie w e nerg ię , gaz i wod ę) - 17.5% pracuj,!cyc h w województwie. - u s łu gi mate ri alne (sekcje: G - handel, H - hotele i restauracje, I - transport i łączn ość, O - pozos t a łe usłu gi niematerialne), w których prac uje 20,5 %. Strukturę pracującyc h według sekcj i PKO przedstawiono na rys. 2.. 40. ]5 .~7. 15 ... ]0. ,.... ) ,.,/0. 20. 15 . t 5. 15. t 2.04. 10 4.27. 5. I .74. 0.98 ~. . ~. u u. '". u ~ .~. u u. '". 2.47. 1.40 .". (). «. 6.18 5.8]. 4.8 t. Cl ~ . ~. u. '"'". '" '" '". UJ ~. . ~. .li. ''"". U. ~ .. ~. u u. '". '". <:) ~. .~. u. '"'". '". - ''"<>i- '" ~. ~. u. ~. ~. •u. ~. '-. "u u '"u ""u '" '" '" .~. u. .~. ..J. " u. .~. "" u. V>. =" ~. .~. u u. '". '". Z. '"""u u. V>. o "u. . ~. u "" V>. Sekcja A - Rolnictwo, ł owiectwo i ICSll iclwo. Sekcja C - Górnictwo i kopalnictwo, Sekcja D - Przet wórstwo przem ys ł owe . Se kcja E - Wytwarzanie i zaopall)'wanic w energię clc klryczn;l. gaz i wodt; . Sekcja F - Budownictwo. Se kcja G - Ił andc l i naprawy . Sekcja H - Hotele i rcslaurJcjc . Sekcja I - Transport . gospodarka maga· zynowa i I'lczno$(:, Sekcja J - Pośretl nictwo fi nansowe. Sekcja K - Obsł uga niem· ChOlllości, fmn. nauka. Sekcja L - Atllllinislmcja publiczna i obrona narotlowa. opieka społeczna . Sekcja M - Edukacja , Sekcja N - Och rona ztlrowia i opieka s<x:jalna, Sekcja O - Pozo stał a dz i ałal nosć us ługow a. komunalna , socjalna i indywid u:ll na. Rys. 2. StruklUra pracuj'lcych w woj. (sta n na d zień 31 XII 20m r.) Źródło: opracowanic własnc.. małopo l skim wed ł ug. sekcj i PKD.

(9) PrzestrzenlIC. zróżnicowanie. warunków życia. ludllo.ści .... pod względem wartości dodanej brutto (WDB) dominują usługi rynkowe (46,4%) oraz przemysł (27,7%). W usłu gach nierynkowych wytworzone zostało 14,9%, w budownictwie 8,1%, co jest najwyższym udziałem w skali kraju, natomiast najniźszy udział (3, l %) ma rolnictwo i leśnictwo (dla którego wartość dodana została wyliczona bez rołnic twa indywidualnego). W strukturze gospodarki. 2.2. Metoda. Małopolski. badań. Głównym. celem opracowania jest klasyfikacja powiatów województwa mało polskiego pod względem warunków życia ludności. Podstawowymi problemami metodycznymi w podjętych badaniach będą: - odpowiedni dobór zestawu wskaźników określającycb warunki życia łud•. •. nOSCI,. - standaryzacja przyjętych wskaźników, - konstrukcja wskaźnika syntetycznego (agregatowego), - klasyfikacja badanych powiatów pod względem poziomu warunków. życia. ludności.. Przystępując. do wyboru. wskaźników określających. warunki. źycia łudności. województwa małopolskiego, kierowano się następującymi przesłankami: - wyhrane wskaźniki powinny możliwie wszechstronnie charakteryzować warunki życia ludności badanych jednostek, - mierniki te powinny odznaczać się stosunkowo dużym zróżnicowaniem przestrzennym, - wybrane mierniki muszą opierać się na ogólnie dostępnych informacjach statystycznych. Opierając się na wcześniej przedstawionych rozważaniach dotyczących mierników warunków życia ludności, wybrano 7 dziedzin, które reprezentuje 27 wskaźników charakteryzujących możliwie najpełniej zróżnicowanie warunków życia ludności w województwie małopolskim. Wykaz dziedzin (I-VII) i reprezentujących je wskaźników przedstawia poniższe zestawienie: - warunki mieszkaniowe (I) -liczba osób przypadających na l mieszkanie, przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkatl w m2 , zużycie wody z wodocią gów w gospodarstwach domowych na I mieszkańca w m 3 , odsetek odbiorców gazu w stosunku do liczby mieszkań, - ochrona zdrowia i opieka społeczna (II) -liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców,liczba łóżek w szpitalach na 10 tys. mieszkańców, umieralność niemowląt na l tys. urodzeń żywych, wydatki na pomoc społeczną na I mieszkań ca w zł, - oświata i kultura (III) - liczba uczniów szkół podstawowych przypadają cych na l nauczyciela, odsetek absolwentów LO w ogólnej łiczebności 19-1at-.

(10) 2\'1;1II1I111.\';'\'lIlla • •. •. ków, wypożyczanie księgozbioru bibliotek na I czytelnika. abonenci telewizyjni na I tys . ludności, - bezpicczcllstwo publiczne (IV) - przestępstwa ogóle m na I tys . osób. wykrywalność sprawców przestępstw w %, kolizje drogowe na I tys. osób . .. ochrona środowiska (V) - odsetek ludności obslugiwanej przez oczyszczalnie ścieków , odsetek oczyszczonych ścieków przemysIowych i komunalnych, naklady inwestycyjne w zl na ochronę środowi s ka na 1 mieszkalica, - inrrastruktura techniczna (VI) - drogi publiczne o twardej nawierzchni na !OO km 2 powierzchni, drogi publiczne o twardej nawierzchni na lO tys. mieszkańców, sieć wodociągowa rozdzielcza w km na 100 km ' powierzchni. sieć kanalizacyjna w km na ](lO km 2 powierzchni, - gospodarka (VII) - liczba podmiotów gospodarczych (wedlug REGON) na 1 tys . mieszkańców. odsetek pracujących w sektorze uslug w stosunku do pracujących ogólem, dochody budżetowe powiatów i miast na prawach powiatu w przeliczeniu na 1 mieszkańca, przeciętne wynagrodzenie miesięczne brutto w zl, stopa bezrobocia. Wskaźniki Ił , 113, II4, 1111 , IV I , IV3, V S uznano za dest ymulant y, a pozostałe za stymulanty. Podjęte badania oparto na podstawie danych statystycznych wedlug stanu na dzień 31 XII 2000 r. W kolejnym etapie IWlcprowadzono standaryzację poszczególnych wskaźników warunków j,ycia ludności oraz obliczono syntetyczne wskaźniki dla poszczególnych dziedzin (wskażniki czolstkowe). Przyjęty sposób standaryzacji cech dostosowano do celu opracowania,jakim jest określenie zróżnicowania przestrzennego warunków życia ludności. Zniż nicowanie to uwzględniono w konstrukcji wskaźników cZ<lstkowych mających postać:. 100 (Xl) - XO) IJ i = ---"---"--, X X1.1 100 - Xl)·O. X=. 100(X IOO ..· Xl} ). ______2 I) -____. ~~. (1). ,. XlOO - XO fj l}. (2 ). gdzie : Xij - empiryczna wartość i-tego wskaźnika w.i-tym powiecie, X,}l - empiryczna wartość minimalna i-tego w s każ,flika. Xij 100 -- empiryczna wartość maksymalna i-tego wskaźnika. Wzór (I) zastosowano gdy miernik ma postać stymulanty. a wz"'r (2) destymulanty poziomu życia. Wartość wskaźnika CZ<ISlkowcgo ukazuje wzgl,dn'l statystyczną odleglość danego powiatu od jednostki posiadaj'lceJ najgorSl.'l.

(11) Pr:.estrz.eJllle. ;,r6~lli(,()H'anil~. HYlrUnków. życia ludn().~ci .... wartość. analizowanego miernika. Jako wartości minimalne i maksymalne przyjęto empiryczny poziom badanych cech występujących w powiatach w 2000 r. Mierniki warunków życia w źródlach statystycznych mają postać zarówno stymulant, jak i destymulant przedstawianego zjawiska. W metodzie "odległo ści" względnej oraz w innych metodach taksonomicznych niezbędne jest, aby cechy użyte w badaniu były pozytywne Uednokierunkowe), wzajemnie skorelowane. W prezentowanej koncepcji uwzględniono ten warunek oznaczając w każdym wypadku "odległość" danej jednostki od jednostki najgorszej. W wypadku stymulanty jest to różnica w stosunku do wartości najnii.szej, destymulanty zaś - do wartości najwyższej w badanej zbiorowości. Mierniki przyjęte do badania reprezentują różne dziedziny warunków życia. Dziedzin takich jest siedem. Dla każdej z nich obliczono wskaźnik (W,.;) jako wartość średnią wskaźników cząstkowych według wzoru:. Wci = "X L.. n' . i '" I. gdzie: 0< Wd < 100, W",, - wskaźnik cząstkowy dziedziny i, fl - liczba mierników w dziedzinie i. Wskaźniki. W,; zestawiono w tabeli l. W następnym etapie, opierając się na wskaźnikach cząstkowych dla poszczególnych dziedzin, wyliczono wskaźniki syntetyczne warunków życia ludności dla poszczególnych powiatów województwa małopolskiego. Konstrukcje tych wskaźników oparto na agregacji wskaźni ków cZ'lstkowych. Podstawę obliczeń stanowił następujący wzór: "W -I W.\', - _ h. ,j. ,. , '" I. gdzie: O < W,; < 100,. W,; - wskaźnik syntetyczny dla powiatu i, iI - liczba wskaźników cZ'lstkowych (dziedzin). Ponieważ podstawą. odniesienia dla obliczenia W,.; były statystyczne odleglości od wartości najniższej, zatem wartość wskaźnika syntetycznego () oznacza najgorszy poziom rozwoju cech, a 100 najkorzystniejsze warunki życia ludności danej jednostki administracyjnej w skali województwa małopolskiego. Syntetyczne wskaźniki warunków życia ludności dla poszczególnych powiatów województwa małopolskiego zamieszczono w tabeli ł..

(12) Tabela l. Wskaźniki standaryzowane warunków. Bocheński. I. Bezpieczeń-. ta lt wla(]]]). .k. Ochrona. (stan na 31XIl 2000 L). Infrastruktura techniczna (Vi). środowiska. stwo publiczne (IV). ura. U. małopolskiego. w powiatach województwa. Oś'. Warunki Ochrona zdromieszkaniowe wia i opieka (1) spoleczna (II). Powiaty. życia. (V). W. ,. I skazmk I syntetyczny ,. GOS(~od]]a)rka. --------_ .. _ - - -. _. •• _._._ •• _ _ . _ - _ . __ . _ - - - -. -------_ .. _ - _ ... _ - - " " -. • __ . _ - -. -_.-. •• •••. ~. _. ____. ••. •. •. ..... -"... ____ ._. -. __. . . . . ____ . . . " " ... _ " ,,_____. o. • _______. •. ...... ___ ... .-. __. • • • _ • • -~-". _ . - • __ ••••• _ - - - _ . •••. .. " . __ . . . _---_ .. -- .... _---_ .. _ . . . . .. .. ~.. •. .. _. ,. _. _. _._ • • • • • • • _ - - _ . -. ,_, • • ____ • • _________ ' . _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ .. _ . , • . • • _ . _ _ •.•. _ _ _ _ _ , , __. _ __. __. ._. _ _ _ , __ , .. _ _ ,_ .. _ , •. _. ~. _ _._._ _. .. .. . " _ . _ " . _ " _ .• ,. _ _. _. _. ~. 57,4 42.5 31.1 80,0 31,9 19,1 27,3 41,3 Brzeski 54,4 53,0 42,6 78,8 33-'.~ 19,6.. ...27,3 _. 44,~_... Chrzanowski 62,3 42,7 70,0 60,2 69,3 .... 33.5 ..___..43,4... .__ 54.5 __ .. j 43,4 -. . ... -..... -...... 29,3 ... ... . . .84,1 33,5 _Dąbrowski .._ .._ __ ...._ .......46,3 __.._.. .._ ..._ ..._.___ . - - . .... . .... 43,9 ...... ... ..-.. ........ ........9,1 .. ...... .... .....41.4' ········1 Gorlicki 37,6 ..- - - 55,7 31,5 .. - . . .....- 18,9_ 31,5. ....... 42,9' .... _-_.. . - . 50,1._-. .. 93.1 ... _. .... __ Krakowski 57,3 38,1 41,4 66.8 38,7 32,4 13,3 43,7 Limanowski 42.2 31.8 43,0 97,3 38,4 14,1 7.6 39,2 Miechowski 38,0 54.2 47,7 80,2 42,7 36.1 30.5 47.1 Myślenicki 46,8 29.3 60.7 41,8 26.2 38.2 ...... -- .. --._._------ - - _ . .._- --_._. _ 45.7 -_ -- ._------ _--'" - ----- -- - ---_. -- ._--._- -_._- -- - - - ---" _. _.. - ._ . -- ----_ _-- - _- -_.. - _"...... -__ _ -- -- _16.9 ---_._--,,-- _. --. ..... ..... -- - ----_ --- - ---_ --._--- ------_ _-- ---- -- .. Nowosądecki 31.0 10.3 46.6 62,3 29.3 27.1 5.8 30,4 I __ ... __ ____ __________ __ .. __ .. __ . ________ .. ___ . ______ .. _________ ... ___ ... ___ .. ________ . .. -.. . .. -.... ... i Nowotarski 37,5 41.7 17.0 80.1 44,9 11,7 20,2 36.2!I Olkuski 59,1 36.9 73.7 61,5 ...... -.---19.5 32.1 ..... 49.1 ..... - -.- -,....- .-._.-.. - ...... ---.- .... _60.8 ... --...... -- ......... -.-... ....... .. ··..1I Oświęcimski 67,0 37.7 45.0 70,4 59,2 35.5 34.0 49.8 r-c-__ ~ I. Proszowicki 42.7 50,4 31.8 _ - ._--_ 80.9 41,1 40,4 24.0 44.5 -__ ------- __ ... - --_---- ._ -- ..... - -Suski 27.8 48,7 42,7 83.6 27,3 10,5 26,3 38.1 Tarnowski 48,7 37.1 41.2 _--_._. -- '--"--"-"--'--'--67.2__ _ __ 25,1 8.4 35.9 ._---- ------_ _-- -- ...... ...... -_.- _._._-- - -_ _ _ _-- --_._----- -_ ...... ----_ _._ --------... 23,8 -- _._.- ----. -- --- --- ------._ .... _...- _----_.. _ _.- --- __ ._ - _- ----- -- - -- -- _--- ----_ --_ ... Tatrlański 44,5 82.3 18,3 48,2 51,1 13,3 41.8 42.8 Wadowicki 57.8 522 38.2 77.6 37,7 29,8 22,7 45,2 Wielicki 69,2 34.2 35.8 57,6 27.9 36,7 31.1 41.8 Kraków 74,2 76.3 66.2 0.0 38.2 62,7 95,6 59.0 Nowy Sącz ..... - -60,4 58.1 69.3 62.4 75,4 -- ---- -- -- ---- _.62,6 693 65,4 _ _._. - ----_--- _. --_ ---- - ----- _--- - _ _ __ ._-- _-_._- --._ ........... --_ ----_ _ -Tarnów 69,5 71.6 56,6 67,2_ 61.4 72.7 61J 65.8 _. ... "._. •. -- .. --. • __ .. _ .. -. •• __ • •. -. •••. ._._ ••• -. -. ._-. _._... _ _ _ _ _ _ _ ... ____ •.• _ _ '. •. •. _._-_._---. -. •. -_._.... • • • • • • __ •• _. ••• , . , - •• _ . -. _... . . . . _ . . . . . . . _-_ .. - - - - - - - - - - - - -. __ . • _. -_. .. ----_ .. --. ---. ,, _ _ _ _ _ _ _ . _ _ _. ._._. . - -. . . ______ _. __ o. _____ . . . .. ---_ ... _ .. _ -. .. _-"".. ... .'''.'. •. __._,.. __ • • _ .. - .. __. ..... ___... .__. _ .. _... . . .. _". •. -- . .. ,. -- . .. ----..... _____ o. -. ______ .. _____. - - . -. •. ________ •. . . - -. . - - -. ..... .. ...... .... _ ... -. ________ . . .. . . . . . . _.. ,,_ ... .... ..... .._ .. _ " . . . . . " , . . . .. ..- _...... __ . . _ _ . . __ . . _ _ _ • _ _ _ _ •. -. .....-. ...... ... _... ______ .. _ _ _ _ _ _ . . . . .. - -. .... . . .. -. .. -. .. . - ... ..... ... .".--_.. .... ••••• m. ... ,. •• ___'. .... _'.'_. ....... ..• ____ .. _.••.• ______ .'_.'. . . . . _ _ _ _ _ _ _ _ . . __ •. . . . . . . . . _ .. _ .. ___________ .... ________ • _______________ .. _ ... ___ .. ". .... ........... ••. _ _ ' _ " . M . ' ________ . _____ • _ _ _ _ _ _ _ _ .___ •.•.• _ _ ., . _ . ' _"_._._._ .... _ _ ' _. . _ _. ...... ___ o. ... ".... __. . .... ,'_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _. .. _. .. ______ .. ____________________ .... __ .. _ _ _ _ _ _ _ ... .. ... -"-". -. •. .... ____. .. ... .. - - - - - - - - - -. ........ - . . . . .. . . . . . . . . . . . _ .. ___. -. -. ---. -. ... " " .. • • • • • • - - -. . . . . . . . . . -. •. •. '.. ... •••. .. -. _... ... .... -. ... -. .. -. _..... --------- .... -.... '. ... ... -- . . --- . . . . -- ---. ......... •• -. ----------. ••. •••. •. -. -. ---. - - .. I. ......... ..... --_ .... _. _ _ ... .... .. _.... _.-. •. _ _ .... --... _..... ... --. . . ----_ . . . . -. . . . --. --. •. _. . . _ ... _ ....... . _...... ..... - - - - - - - - - _ . " _ .. , ,. " . _ - - - " ... .. .. ... -_..... ••. ----. . . .. _. ... ... ----.. ------. . " .. ". ---. _ .. _---_.. _. .. ----. •. • • -- .. __ • - _ .. _ - - - - - - - - -. •. ... ".-. ..... _-. _ .. _ . .. -- . . _ . . . . _ . . --. __ o. " . . . . -- -- .. -- . . . _--. __ o. . _.. _.... ,,-. . . . . . . . --.. __ -. ..... ----. __ ..... .. _.... .. _ ... ... ........ .. .. _-~ ... ... •. - - - .. -. •. .... ... " - " .. -_ .. _ , , .. - - - _ . _ . _ - -. . . _ _ . . --. .. _... _ . _ . _ .... ... - - - - - _ .. _-_ ... _ - - " - - _ . _ . , ,. , _ .... •. -----_.... " .. ". _. _ _ • _ _ ._-------. ..... . .... ,.... •. _ .. __ .. _ _ . _ - - - - - _ . . . . .. •. . . --._.. --_ .. -. - - - - _ .. _ - - -. -.. _". . . . . . _.. _... ..... .... _.. _....... .. " . . . . . . ... __. •. ____ o. . . ______. -- .. -. ........ . . . . . _____________ . . . . _ _ _ _. --_.". •. ... .. ... ___ . . ___. -----. ••. ... -. -------. ... -. -. •••. __ • _ _ . . _ . . _ . . . . __ • •. __ . . . . __ . . . . . . _ . . . . .. -- .. _ - - - - - - . _ - - -. .. ... __ ... _.... _... ....... __. .... ..-. .. , , -. " " " ' _ . _ .. -. .. _ -. ---. -. - -. .. _ _ . _ - " " " . . . .. ,.-.-,,--.. .. ••. •. •. . . . _ . --. ... -. . . . . . . . _ ....... . . . . __ . . _ . . . . _ . . _ _ _. _ .... _ . . . ------_ .. -. ... ". .. .... _... ........ ..... --. ... _. ... -. .. _. _ . . ___. ___ ... -. .-. ••. .... ... __ . .. ... -. ..-.... •. - _ ... __ o. ".. •. __ o. ....... _ .. .. _... ... ... _ .. _. . . _ . . . . _ . . _________ . . . _. ..... .... ...... ........ .... _..... _ . . . . _____ _. . . . . . .... Źródło: obliczenia własne". --. •. ... . . .. --. -. ... _..... •. .... _. . . . . --. ... --. .... - - -. _.. ---. .. _-. .... _... •. .. _... --. .... _ .. .- ...... •. ____ o. ... __ . . .. ... ,,'. .. _. ..... .. __ .. _______ .. _ .. __. _ . . . . . . _ .. __. .... ___. •. .... _..... -. .. __ . . . . .. -. .~. .. ~. '""-. ----.

(13) ludllo.l:ci .... 2.3. Zróżnicowanie warunków wolewództwa małopolskiego. życia ludności według. powiatów. Obserwuj',c wartości wskaźników W. i zestawione w tabeli I. można stwierdzić , że w województwie malopolskim występuj'l znaczne zróżnicowania przestn.ennc warunków życia ludności. Ogólnie można wyróżnić pięć grup powiatów: - w grupie pierwszej znajdują się trzy jednostki o najwyższych wskaźni kach W.i mieszczących się w granicach 55,0- 66.0 , tj . Tarnów. Nowy Sącz i Kraków. Miasta te wykazują najwyższe wartości wskaźników we wszystkich badanych dziedzinach określających warunki życia. poza dziedziną. jak'l jest bezpieczcliSlwo publiczne, dla którego ich wskaźniki są znacznie niższe od średnich dla województwa. Szczególnie dotyczy to miasta Krakowa, gdzie wskaźniki tej dziedziny w sposób decyduj'ICY wplynęly na obniż.cnie ogólnego wskaźnika syntetycznego dla tego miasta; - grupę druga stanowią powiaty: chrzanowski. oświęcimski, olkuski, miechowski i wadowicki, których wskaźniki W. i przyjmują wartości w przedziale 45 .0 - 54,9. Jednostki te moina uznać za obszary względnie wysokiego poziomu życia ludności;. Waności w.~ kai.ników. w,(. 55,O- 66.() 45.0- 54.9 40.0- 44.9. 35.0- 39.9. D. Rys. 3. Przestrzenny. rozkład. małopolskim. Zródło: opnh.:owanic własne.. poziomu warunków. życia ludności. 30.0- 34.9. w województwie.

(14) ZVf?l1lUIlT . ,.. W s każni k. o. 1(1. 20. Szvm/a .. poziomu warunków i.ye ia lO. 70. 50. 40. Tam()w. 65 ,8. Nowy Sącz. 65.4. Kr.lkÓw. 59,0. Chr/.anowsk i. 54,5. Oświęcim s ki. 49,8. Olkuski. 49, I. Miechowski. 47, I. Wadowieki. 45,2. Proszowieki. 44,5. Br/-cski. 44 ,2. Krakowski. 43.7. Gorlicki. 42 ,9. Tatrtański. 42 ,8. Wielicki. 41,8. Dąbrowski. 41 ,4. Bocheń s ki. 41.3. Limanowski. 39,2. My ś lenie ki. 38 ,2. Suski. 38,1. Nowotarski. 36.2. Tarnowski. 35,9. Nowos:)dccki. 30,4. Rys. 4 . Syntetyczny wskaźnik poziomu warunków malopolskim wedlug powiatów Żródło: opracowanie wlasne.. życia ludności. w województwie.

(15) Przestrzelili e :, ró f.l/i (, O\I 'tllli(~ warunkÓUf . . .. ludno.ki .... - do grupy trzeciej należy zaliczyć osiem powiatów o średnim poziomie warunków życia ludności, dla których 44,9 < Wsi < 40,0. Są to następujące powiaty: proszowicki. brzeski, krakowski, gorlicki, tatrzallski, wielicki, dą browski, bocheński; - grupa czwarta obejmuje pięć powiatów O niskim poziomie życia ludności, tj . Iimanow ski, myślenieki, suski, nowotarski i tarnowski. Wszystkie te jednostki charakteryzują się wskaźnikami W,; w granicach 35,0-39,9; - w grupie piątej obejmującej powiaty o najniższym poziomie warunków życia ludn ośc i (30,0 < W,; < 35 ,0) znalazl się jedynie powiat nowosądecki, dla którego ws kaźnik W,; = 30,4. Graficznq ilustracją przedstawionej klasyfikacji są rys, 3 i 4, obrazujące przestrzenne rozmieszczenie wydzielonych grup powiatów.. 3. Wnioski I. Obraz przestrzennego rozkładu warunków życia w województwie mało polskim wyróżnia się charakterystycznym układem węzłowo -strerowym . Tworzą go trzy układy "wyspowe" tworzone przez miasta : Tarnów, Nowy Sącz i Kraków, wyróżniaj'lce się najwyższymi wskaźnikami warunków "'ycia ludności. Z koleijednolit'l strefę obejmującą 13 jednostek o wysokim i średnim poziomic życi a ludności stanowią powiaty położone w zachodniej i środkowej części województwa (do grupy tej należą także powiaty tatrzański i gorlicki). Przeciwicllstwo stanowi grupa 5 powiatów o niskim poziomie życia ludności zlokalizowana w poludniowej częśc i województwa (do grupy tej należy również powiat tarnowski). W strefie tej leży także powiat nowosądecki charakteryzujący się najniższym poziomem warunków życia ludności w woj. małopolskim, 2. Wyróżni one w badaniach obszary o najniższym poziomic życia są rejonami depresji spoleczno-gospodarczej i powinny być traktowane jako obszary problemowe. Powiaty tej grupy charakteryzują się najniższymi wskaźnikami w zakresie warunków mieszkaniowych, ochrony zdrowia i opieki społecznej, ośw iaty i kultury oraz infrastruktury technicznej. Wykazują onc słaby rozwój gospodarczy i zapóźnienia cywilizacyjne . Prowadzone badania powinny być rozszerzone na uklady gminne. 3. Wykorzystana technika pomiaru warunków życia ludności oparta na metodzie wskaźnika syntetyczncgo mini-max ma wiele zalet. Do najważniejszych należ.y nieskomplikowana proccdura obliczeniowa i łatwa interpretacja wyników pozwalaj'lca na syntetyczną kla sy fikację badanych jednostek . Badania oparte na tej metodzie, przeprowadzone w kolejnych odcinkach czasu, pozwoliIyby na okreś lenie tendencji badanego zjawiska (progresja, stagnacja, regres) . Pewnym mankamentem tej metody jest przypisywanie jednakowej rangi lub.

(16) wagi poszczególnym wskaźnikom warunków życ ia ludnośc i . Wadę lę możm, by wyeliminować poprzez wykorzyslanie analizy czynnikowej . 4. Przeprowadzone badania, szczegó lnie w fazie gromadzen ia informacji empirycznych, ujawnily pewne slabe slrony oficjalnie doslępnej bazy slalyslycznej w odniesieniu do szczebla powialOwego. Ważniejs ze z ni ch dOlyczą • m.m.: - ograniczonego charakleru wskaźników dotyczących liczby pracujących, klóre 10 wskaźniki obej mują Iylko zakłady pracy zalrudniające powyżej 9 osób, - braku pełnej informacj i z zakresu infraslruklury lec hnicznej, np . braku informacji dOlyczącyc h Ielefonii komórkowej, - niepełnej informacji z zakresu ochrony zdrowia, dOlyczącej m.in. placówek prywalnych . Podsumowując przedslawione badania, należy slwierdzić. że ocena warunków życia ludno ści i ich przeslrzennego zróżn icowania powinna sI an ow i ć ważny elemenl polilyki regi onałnej w Polsce. Szczególne miejsce w lej polilyce powinny zaj mować obszary depresji społeczno- gospodarczej ,jako podmi ol szczególnego zainleresowania władz regionalnych i lokalnych i wsparcia finan sowego, ró wnież z funduszy slrukluralnych Unii Europejskiej.. Literatura Bywa lec C"OWprowadz.enie do l'kollomiki kOllsumpcji. AE w Krakowie. Kraków 1985. Dmoch T., MetOl/ologill oblicu nia ogólnego wskaźnika rozwoju . Z Prac Zakl;tdu Bl.ld:.ul Sla-. tystyczno-Ekonomicznych , GUS. Warszawa 197 1. Golinowska S., Polityka spo/cez1Ul pmisrwa w gospodarce r)'lIkowej. StudiwlI ckonom;cZlle , PWN. Warszawa 1994 . Luszniewicz A" Statystyka poziomu życia ludn ości PWE, Warszawa 1983 . Wiszniewski E., Eko1!omika konsumpcji, PWN . Warszawa 1983. I. Area Olfference. In. Llvłng. Standard. In. Malopołskle. Provlnce. The paper add resses differences in living standards across Malopolskie Provincc. wilh a detailed review of li vi llg standard indcxes and soc;io-cconornic charactcristics therc. Special attcntion is pa id to classifying the province's c.:;ount ies in terms of standards ot' living, on the bas is ot' 27 indexes that chamcterize sevcn diffcrcnl spheres defining the conditions in which peoplc livc. The research uses numerical data [r()m 2000..

(17)