ACTA U N IV ER SITA TIS LO D ZIEN SIS
FO L IA B O T A N IC A 13 8 3 -9 2 1998
(A cta U niv. Lodz., Folia bot.)
Julian Chmiel
DYNAMIKA FLO RY SEG ETA LN EJ W S C H O D N IE J C Z Ę ŚC I P O JE Z IE R Z A G N IE ŹN IEŃ SK IEG O
DYNAM ICS O F T H E SEG ETA L FLO R A O F T H E EA STERN PA R T O F T H E G N IE ZN O LAKE D IST R IC T
ABSTR A C T: The present report describes changes in the species com position o f the segetal flora during 143 years o f geobotanical research. T he analysis is based on historical sources o f inform ation and the author presents floristic releves were taken in the field. In the area 2114 km 2 o f segetal habitats, 1795 floristic releves were taken, which enabled creating a collection o f 37 391 floristic data possible. The work concerns a region that has been intensively colonized since the rem otest time because it is the cradle o f our statehood. A t present it is an area o f increased farm production. An attempt to define the synanthropodynam ic state o f the segetal flora in this area was made. Special attention was paid to directly endangered weeds (E) and potentially endangered weeds (PE).
T r e ś ć
1. W stęp
2. O gólna charakterystyka terenu badań 3. M ateriał i m etod y badań
4. D yn am ik a flory segetalnej
5. Przegląd system atyczny chw astów bezpośrednio zagrożonych
6. Przestrzenna lokalizacja stanowisk gatunków chw astów z grupy Ex, E, PE 7. Piśm iennictwo
1. W ST Ę P
F lora segetalna, zawdzięczająca swe istnienie sukcesywnie prowadzonym zabiegom agrotechnicznym, podlega ilościowym i jakościowym zmianom. Ich dynam ika zależna jest od tem pa zmian w agrotechnice.
Celem niniejszej analizy jest:
- zaprezentowanie tem pa zmian w składzie gatunkowym flory segetalnej w ciągu 143 lat,
- przedstawienie stanu synantropodynam icznego flory oraz pełnej listy gatunków zaginionych (Ex), bezpośrednio zagrożonych (E), potencjalnie zagrożonych (PE),
- szacunkow a ocena zasobów oraz przyczyn recesji poszczególnych gatunków,
- analiza przestrzennego rozmieszczenia stanowisk wymarłych i rzadkich chwastów.
2. O G Ó L N A CH ARAKTERYSTYKA T E R E N U B A D A Ń
Badany obszar, o powierzchni 2114 km 2, leży we wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego. Jego granice wyznaczają miejscowości: Gniezno, Rogowo, Żnin, Barcin, Pakość, Janikow o, Inowrocław, Kruszwica, Skulsk, Wilczyn, Budzisław Kościelny, Powidz, W itkowo.
Geom orfologia i hipsom etria ukształtow ana została ostatecznie podczas zlodowacenia bałtyckiego. N a północ od pasm a wzgórz m oreny czołowej, biegnącego łukiem od Gniezna poprzez Trzemeszno, Ostrowite, Skubarczewo, Powidz do Giewartowa, rozciąga się rozległa, lekko falista i pagórkow ata m orena denna. Porozcinana jest ona licznymi rynnam i polodowcowymi. Prawie cały obszar położony jest w zlewni Noteci oraz jej dopływów - Kwieciszewicy i Gąsawki. Bardzo liczne są jeziora. Jest ich w sumie 215 i zajm ują 5,52% badanego obszaru.
Ogólny zarys klim atu Pojezierza Gnieźnieńskiego odpow iada w arunkom panującym w całym regionie wielkopolskim ( W o ś 1994).
W mezoregionie dom inują siedliska ubogich grądów na średnio żyznych glebach brunatnych wyługowanych i bielicowych wytworzonych na piaskach gliniastych. W ystępują one w rejonie Barcina, Janikow a, M ogilna, Pakości, Strzelna, Wilczyna i Żnina. Dużo jest także gleb brunatnych wyługowanych i bielicowych wytworzonych z piaszczystych utworów fluwioglacjalnych, będących siedliskiem boru mieszanego. O bszary w ystępow ania żyznych czarnych ziem wytworzonych na glinach odpowiadają warunkom form owania się łęgu jesionowo-wiązowego. Możemy je spotkać na rozległych równinach Czarnych K ujaw w okolicy Kruszwicy i Inowrocławia oraz na mniejszych powierzchniach w okolicy Wilczyna, Gąsawy i Żnina ( W o j t e r s k i i in. 1981).
G runty orne stanowią 61% badanego obszaru. Najpospolitszym zespołem segetalnym jest Papaveretum argemones, który występuje masowo w uprawach zbóż ozimych w południowej, zachodniej, południowo-wschodniej i wschodniej części badanego obszaru ( J a c k o w i a k i in. 1990). W analogicznych warunkach w uprawach okopowych rozwija się zespół Echinochloo-Setarietum. Skrajnie nieurodzajne pola w rejonie W ylatkowa, Ćwierdzina, Strzyżewa, Anastazewa, Jezior Wielkich sprzyjają form owaniu się zespołów Amoserido- -scleranthetum w uprawie żyta i Digitarietum ischaemi w upraw ach jarych. N a najżyźniejszych polach w rejonie Strzelna, Kruszwicy, Inowrocławia, Żnina i Wilczyna w uprawach ozimych dominują fitocenozy zespołów Aphano- -matricarietum i Yicietum tetraspermae, a w upraw ach okopowych Lamio- -Veronicetum politae.
3. M A TER IA Ł I M E T O D Y BA D A Ń
W ocenie zmian składu gatunkowego uwzględniono daty historyczne (poczynając od roku 1846) i współczesne. Badania terenowe przeprowadzono w latach 1979-1989. Zdjęcia florystyczne, których w ykonano 1795, lokali zowane były każdorazow o w siatce kw adratów o pow ierzchni 1 km 2 wyznaczonych zgodnie z założeniami A TPOL ( Z a j ą c 1978).
Przeprow adzono ocenę zachowania się (reakcji) gatunków segetalnych we współczesnych uw arunkow aniach agrotechnicznych. W yraża się ona statusem synantropodynam icznym , którego najistotniejszym (aczkolwiek nie jedynym) przejawem jest częstość wystąpień gatunku (por. C h m i e l 1993).
W rezultacie, wśród gatunków segetalnych w yznaczono następujące grupy synantropodynamiczne: Ex - gatunki wymarłe, E - gatunki bezpo średnio zagrożone wyginięciem, PE - gatunki potencjalnie zagrożone wygi nięciem, N - gatunki o zrównoważonej dynamice, tj. nie zagrożone i nie ekspansywne, LI - gatunki słabo ekspansywne, SI - gatunki silnie inwazyjne, TI - gatunki totalnie inwazyjne.
4. D Y NAM IK A FLOR Y SE G E T A L N E J
W ciągu 143 lat wykonywania prac geobotanicznych na tym obszarze o dnotow ano wystąpienie 288 gatunków chw astów segetalnych. Trwałe związki z siedliskami segetalnymi wykazało 176 gatunków , tj. 61,4% . G atunki pojawiające się efemerycznie na siedliskach segetalnych stanow ią 38,6%.
Zdecydowanie największy udział we florze współczesnej m ają apofity, których stwierdzono 166 gatunków (60,8%). Duże znaczenie m ają także
archeofity - 81 gatunków (29,7%). Znacznie mniej jest kenofltów - 24 gatunki (8,8%) oraz diafitów - dwa gatunki (0,7%).
Opierając się na chronologii źródeł historycznych zmiany w składzie florystycznym analizowano w czterech przedziałach czasowych: pierwszy obejm uje okres do roku 1908, drugi - lata 1908-1951, trzeci - lata 1951-1979, czwarty - okres po roku 1979.
Stwierdzono, iż ostatni raz przed rokiem 1908 notow ano: Anagallis minima, Cuscuta epilinum, Euphorbia platyphyllos, Juncus capitatus, Juncus tanageia, Linaria arvensis, Melampyrum cristatum, Radiola linoides, Sherardia arvensis, Valerianella locusta, Valerianella rimosa, w okresie 1908-1951 Anagallis foem ina, a w latach 1951-1979 Adonis aestivalis i Anthemis cotula. Po roku 1979 pierwszy raz odnotow ano m. in. Amaranthus hybridus, Ant- hoxanthum aristatum, Galinsoga ciliata, Vicia grandijlora. Reasumując - bilans zmian flory segetalnej w ciągu 143 lat jest ujemny i wynosi -7.
Rozkład gatunków stwierdzonych na siedliskach segetalnych w spektrum synantropodynam icznym jest następujący: Ex(15), E(14), PE(13), N(48), LI(68), SI(87), TI(43). Do najczęściej spotykanych gatunków segetalnych należą: Chenopodium album (74% zdjęć), Apera spica-venti (72% ), Centaurea cyanus (71%), Veronica hederifolia (69%), Stellaria media (64%), Matricaria inodora (63%), Elymus repens (61%), Viola arvensis (60%), Bilderdylcia convolvulus (55%).
5. PR Z E G L Ą D S Y ST E M A T Y C Z N Y C H W A STÓ W B E Z P O Ś R E D N IO Z A G R O Ż O N Y C H
N a badanym obszarze, obok licznej grupy pospolitych chwastów, rośnie 14 gatunków bezpośrednio zagrożonych wymarciem.
Polycnemum arvense - obserwowany przez B o c k a (1908) pod koniec X IX w. na 10 stanowiskach. Występuje obecnie tylko na jednym stanowisku w rejonie Skorzęcina. Przyczyn recesji tego gatunku upatryw ać należy w podniesieniu ogólnego poziomu agrotechnicznego oraz zalesieniu piasz czystych gruntów ornych. Los jedynego współczesnego stanow iska jest ostatecznie przesądzony wskutek dokonanego zalesienia pola.
Nigella arvensis - w przeszłości obserwowany na trzech stanowiskach: Trzemeszno ( B o c k 1908), Przybrodzin ( Ż u k o w s k i 1961), Żabno (Seidler 1970, POZ). W chwili obecnej nie jest składnikiem flory segetalnej - rośnie bowiem na szutrowych przytorzach na odcinku M ogilno-Ż abno.
Ranunculus arvensis - uznany przez B o c k a (1908) za gatunek dość często spotykany. Obecnie rośnie na żyznych czarnych ziemiach na sześciu stanowiskach: Słoszewo, M arszewo, M ogilno, M iława, G aj, K am ionka.
Fumaria vaillantii — na badanym obszarze posiada jedno stanowisko historyczne w rejonie Jankow a Dolnego ( M r u g o w s k a 1970, PO Z) oraz jedno stanowisko współczesne na starym cmentarzu w Trzemesznie.
Coronopus sąuamalus - obserwowany współcześnie na trzech stanowiskach: przychacia we wsi Lachmirowice, Ostrówek oraz gliniasty skraj pola w sąsiedz twie dróżki wydeptanej przez wędkarzy w rejonie wsi Łagiewniki koło Kruszwicy. W prowadzenie ciężkiego sprzętu rolniczego może być czynnikiem sprzyjającym rozprzestrzenianiu się taksonu na siedliskach segetalnych.
Euphorbia exigua - w przeszłości obserwowany na dwóch stanow iskach w rejonie Kruszwicy ( B o c k 1908) oraz Szczytnik D uchow nych koło Gniezna ( L a t o w s k i i in. 1979). Obecnie rośnie na skraju kalcyfilnego pola w rejonie Bieślina nad Jeziorem Ostrowickim oraz G rodztw a i O strow a nad Gopłem.
Słachys annua - obserwowany dawniej na siedmiu stanowiskach: M ątwy, Popow o, Bielsko, Kożuszkowa W ola ( B o c k 1908), Skorzęcin ( Ż u k o w s k i 1961). Współcześnie jego obecność stwierdzona została na czterech stanow is kach: Piłka, Brzozówka, Bieślin, Chabsko.
M isopates orontium - przez B o c k a (1908) uznany za gatunek bardzo rzadko występujący. Obecnie rośnie razem z Polycnemum arvense w rejonie Skorzęcina. Jego los jest również przesądzony z pow odu zalesienia pola.
Kickxia elatine - w przeszłości obserwowany na ośmiu stanow iskach na żyznych czarnych ziemiach w rejonie Strzelna i Kruszwicy ( B o c k 1908). Współcześnie jego obecność potw ierdzona została na dwóch stanowiskach: Bieślin, K am ionka. Niewątpliwą przyczyną recesji jest postęp agrotechniczny, a zwłaszcza wprowadzanie intensywnych odm ian roślin upraw nych i masowe stosowanie herbicydów.
Hypochoeris glabra - w przeszłości podany przez B o c k a (1908) z dwóch stanowisk w okolicy Strzelna. Rośnie obecnie tylko na piaszczystym polu w rejonie Galiszewa nad Gopłem. Zagrożeniem istnienia tego gatunku na badanym obszarze jest ewentualna zm iana formy użytkow ania powierzchni (zalesienie).
Bromus arvensis - w przeszłości obserwowany przez B o c k a (1908) w rejonie Trzemeszna oraz Stodół. Obecnie został odnotow any w rejonie osady G anina koło Gniezna.
Bromus secalinus - gatunek uznany przez B o c k a (1908) za rozpo wszechniony. Obecnie rośnie tylko w rejonie wsi G aj koło W ilczyna. Przyczyną recesji jest niewątpliwie upowszechnienie wym iany m ateriału siewnego.
Avena strigosa - istnienie tylko jednego stanowiska historycznego w prze szłości w rejonie wsi Laski Wielkie koło Żnina pozwala przypuszczać, iż zawsze był to takson niezwykle rzadki (a m oże nie odróżniany od Avena fatua). Współcześnie został odnaleziony na piaszczystym polu w rejonie wsi
Ćwierdzin koło W itkowa.
Alopecurus myosuroides - brak informacji o występowaniu tegoż gatunku pozwala przypuszczać, iż był to zawsze chwast niezwykle rzadki. Z ośmiu
współczesnych stanowisk, aż siedem skupionych jest na podm okłych polach w rejonie Wilczyna (Nowy Świat, Wilczyn, W torek, Nożyczyn).
Kolejnych 13 gatunków segetalnych sklasyfikowano w grupie takso- nów potencjalnie zagrożonych (PE): Centaurium pulchellum, Chenopodium polyspermum, Galeopsis ladanum, Gnaphalium Iuteo-album, Neslia panicula- ta, Odontites verna, Papaver strigosum, Ranunculus sardous, Setaria pumi- la, Teesdalia nudicaulis, Valerianella dentata, Verónica opaca, Verónica praecox.
6. P R Z E ST R Z E N N A LO KA LIZA CJA ST A N O W ISK G A T U N K Ó W C H W A ST Ó W Z G R U PY Ex, E, P E
Stanowiska historyczne i współczesne gatunków chwastów z grupy Ex,
E i P E są d o ś ć r ó w n o m ie r n ie r o z m ie sz c z o n e n a b a d a n y m o b sz a r z e (rys. 1).
Są wśród nich bowiem gatunki o różnorodnych preferencjach siedliskowych.
C zynnikiem , który m ógłb y zróżnicow ać przestrzenne rozm ieszczenie stanow isk
chwastów ustępujących jest poziom agrotechniki. P od tym w zględ em badany
region jest dość m ocno zróżnicowany. Rozległe kom pleksy intensywnej
produkcji roślinnej sp otyk an e są zw łaszcza w rejonie Strzelna, Jan ik ow a, Ż nina, K ruszw icy, jednakże i w tych częściach bad an ego ob szaru sp otyk an e
są pola cechujące się niskim poziomem agrotechniki. Stanowią one ostoję ustępującej flory segetalnej.
7. PIŚM IE N N IC T W O
B o c k , W . 1908. Taschenflora von Bromberg. Bromberg: 1-214.
C h m i e l , J. 1993. Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i je j antropogeniczne przeobrażenia w wieku X IX i X X . C z. 1, 2. Prace Zakl. T aksonom ii Roślin U niw . A dam a M ickiewicza w Poznaniu, Wyd. Sorus, 1: 1-202, 2: 1-203.
J a c k o w i a k , B. i in. 1990. Z biorow iska segelalne zb ó ż ozim ych W ielkopolski. Cz. 1. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 40: 107-120.
L a t o w s k i , K. i in. 1979. C h arakterystyka flo ry p ó l uprawnych W ielkopolski na p rzyk ła d zie wybranych punktów badawczych. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 31: 65-88.
W o j t e r s k i , T. i in. 1981. M apa potencjalnej roślinności naturalnej środkow ej W ielkopolski. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 32: 7-35.
W o ś , A. 1994. K lim at N iziny Wielkopolskiej. Wyd. N auk. Uniw. A dam a M ickiewicza w Poznaniu, Poznań: 1-192.
Z a j ą c , A. 1978. A tlas o f distribution o f vascular plants in Poland (A T P O L ). T axon, 27(5/6): 481-484.
Ż u k o w s k i , W. 1961. M ateriały do znajom ości flo r y wschodniej W ielkopolski. Pr. K om . Biol. Pozn. T P N , 22(3): 1-30.
0 - 1 • - 2
Rys. 1. Przestrzenne rozm ieszczenie stanowisk:
A - gatunków wymarłych (Ex), B - gatu n k ów bezpośrednio zagrożonych w y g in ięciem (E). Stanow isko: 1 - historyczne, 2
Fig. 1. Spatial distribution of localities:
A - extinct species (E x), B - directly endangered species ( E ); 1 - h istorical localities, 2 - present locatities
w spółczesne oo vO Dyn am ika flo ry seg etalnej ws ch o dn ie j cz ęśc i P o je zi er za G n ie ź n ie ń sk ie g o
o o
0 - 1 • - 2
Rys. 1. Przestrzenne rozm ieszczenie stanowisk:
C - gatunków potencjalnie zagrożonych w yginięciem (PE), D - historycznych gatunków z grupy Ex, E, PE. Stanow isko; 1 - historyczne, 2 - w spółczesne
F ig. 1. Spatial distribution o f localities:
C — potentially endangered species (PE), D - historical species from the Ex, E, PE groups; 1 - historical localities, 2 - present localities
Ju lia n C h m ie l
0 - 1
0 - 2Rys. 1. Przestrzenne rozm ieszczenie stanowisk:
E - współczesnych gatun ków z grupy E, PE, F - historycznych i w spółczesnych z grupy E x, E , PE. Stanow isko: 1 - historyczne, 2 - w spółczesne
Fig. 1. Spatial distribution o f localities:
E - the present species from the groups E and PE, F - historical and present species from the Ex, E and PE groups; 1 - historical localities, 2 - present localities
D yn am ika flo ry seg etalnej w sc h o dn ie j cz ęś ci Po je zi er za G n ie ź n ie ń sk ie g o
8. SU M M A R Y
In the present analysis 1795 fioristic relevés, which were m ade in the eastern part o f G niezno Lake D istrict, o f an area o f 2114 km2, in between 1979 and 1989, were used.
Altogether 273 species were found in the segetal habits in the 143 year lon g period o f studies. F or the first time 8 new species were noted and at the same tim e 15 species, whose localities had n ot been know n formerly, becam e extinct in the area.
T he follow in g 14 species were treated as directly endangered (E): Atopecurus m yosuroides, A vena strigosa, Bromus arvensis, Bromus secalinus, Coronopus squamatus, Euphorbia exigua, Fumaria vaillantii, Hypochoeris glabra, K ickxia elaline, M isopales orontium, Nigella arvensis, Polycnemum arvense, Ranunculus arvensis, Stachys annua.
The group o f potentially endangered weeds (PE) is represented by: Centaurium pulchellum, Chenopodium polysperm um , Galeopsis ladanum, Gnaphalium luteo-album, N eslia paniculata, O dontites verna, Papaver strigosum, Ranunculus sardous, Setaria pum ila, Teesdalia nudicaulis,
Valerianella dentata, Veronica opaca, Veronica praecox.
T he distribution o f the localities o f weed species representing the analysed synant- hropodynam ic groups is regular enough. T he causes o f the recession are varied. Generally, the influence o f factors connected with agrotechnical developm ent is m ost im portant, but in individual cases unfavourable effect is brought about by the recession observed in agriculture in recent years, e.g. relinquishment o f cultivation or even perm anent change o f a form o f utilization.
D r Julian Chmiel W płynęło d o Redakcji
Zakład T aksonom ii R oślin F olia botanica
U niw ersytet im. A dam a M ickiewicza 29.07.1996
