A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ______________________ FOLIA LINGUISTICA 15, <987_______________________
M a r ia W i t k o w a k a - G u tk o w e k a
FUNKCJE PRZYIMKA PRZÏ W JÇZYKU POLSKIM
C e l e m m o j e g o a r t y k u ł u j e s t u s t a l e n i e f u n k c j i s e m a n t y c z n y c h p r z y i m k a p r z y w l i t e r a c k i e j p o l s z c z y ź n i e p i s a n e j . J e s t t o p r o b l e m s k o m p l i k o w a n y , w y n i k a j ą c y z i s t o t y s a m e g o p r z y i m k a . P r z y i m e k - c z ę ś ć m ow y, e l e m e n t l e k s y k i i g r a m a t y k i - n i e ma f u n k c j i n a z y w a j ą c e j , j e d y n i e s y g n a l i z u j e r e l a c j e z a c h o d z ą c e m i ę d z y s a m o d z i e l n y m i e l e m e n t a m i t e k s t u . " S e m a n t y k a p r z y i m k a j e s t s e m a n t y k ą g r a m a t y c z n ą , w a r u n k o w a n ą z n a c z e n i a m i w y r a z ó w s a m o d z i e l n y c h , z k t ó r y m i p r z y i m e k w c h o d z i w z w i ą z k i n a p ł a s z c z y ź n i e s k ł a d n i " . 2 P r ó b ę k l a s y f i k a c j i z n a c z e ń p r z y i m k a p o d j ę ł y s ł o w n i k i , a l e p r z e p r o w a d z o n y w n i c h p o d z i a ł j e s t z b y t s z c z e g ó ł o w y i n i e o s t r y . P o z a t y m p o d z i a ł y t e n i e u w z g l ę d n i a j ą w s z y s t k i c h m o ż l i w o ś c i u ż y c i a p r z y i m k a p r z y . I s t n i e j e r ó w n i e ż k l a s y f i k a c j a z n a c z e n i o w a d o k o n a n a p r z e z D a n u t ę B u t t l e r ^ , s ł u ż ą c a j e d n a k d o i n n y c h c e l ó w . J e s t t o p o d z i a ł z b y t o g ó l n y , t a k ż e n i e u w z g l ę d n i a j ą c y p e w n y c h f u n k c j i s e m a n t y c z n y c h p r z y i m k a p r z y . P r z y t a c z a m p r z y k ł a d y u ż y c i a p r z y i m k a p r z y w t a k i c h s a m y c h f u n k c j a c h w i n n y c h j ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h , o i l e p o z w a l a n a t o m a t e r i a ł z a m i e s z c z o n y w s ł o w n i k a c h t y c h języ k ó w * * . ' T. W ó j с I к , Z z a g a d n ie ń t e o r i i p r z y i m k a , K i e l c e 1979, s. *t7. Z J . K a r ł o w i c z , A . K r y ń s k i , W. N i e d ź w i e c k i ,
S ło w n ik j ę z y k a p o l s k i e g o , t . 5, Warszawa 1953; S ło w n ik j ę z y k a p o l s k i e g o , r e d . W. Doro sz ew sk i, t . 7, Warszawa 1965. ^ D . B u t t l e r , H . K u r k o w s k a , H. S a t k i e w i c z , K u l t u r a j ę z y k a p o l s k i e g o , Warszawa 1971, s . 367- 368. ** F. К o p e 2 n y, E ty m o lo g ic k ÿ s l o v n i k s l o v a n s k y c h j a z y k ü . S lo v a g r a - m a tic k à a z jm e n a , t . 1, Pra ha 1973; P f i r u ë n l s l o v n i k j a z y k a S e s k é h o , t . k, cz. 2, Praha 1 9 ^ * ^ 8 ; S l o v n i k s p is o v n é h o j a z y k a i e s k é h o , t . 2 , Pra ha 1971; S l o v a r ' so vrem en n o g o r u s s k o g o l i t e r a t u rn o g o j a z y k a , t . 11, Moskwa 1961; L. A n d r e j с i n , L. G e о r g i e v, S. I 1 £ e v , N. К о s t о v , I.
P o z a f u n k c j ą z n a c z e n i o w ą p r z y i m k a przy z o s t a j e r ó w n i e ż u s t a l o n a f u n k c j a s k ł a d n i o w a w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e g o , w k t ó r y m w y s t ę p u j e p r z y i m e k . Z o s t a ł y t u r ó w n i e ż o m ó w i o n e z w i ą z k i z n a c z e n i o w e p r z y i m k a przy z i n n y m i p r z y i m k a m i . P r z y t a c z a m p a r y g r u p s k ł a d n i o w y c h , w k t ó r y c h p r z y i m e k przy m o ż e b y ć w y m i e n i a n y z i n n y m i p r z y i m k a m i , n p . p r z y d o b r y c h c h ę c i a c h n ic z r o b i ć n ie można || m i m o d o b r y c h c h ę c i . T e p r o b l e m y r o z p a t r y w a n e s ą j e d y n i e w o d n i e s i e n i u d o p o l s z c z y z n y w s p ó ł c z e s n e j . . M a t e r i a ł j ę z y k o w y z o s t a ł z e b r a n y d o p r a c y z t e k s t ó w l i t e r a c k i c h - o d u t w o r ó w B i e r n a t a z L u b l i n a p o c z a s y w s p ó ł c z e s n e . N a j s t a r s z e p r z y k ł a d y u ż y ć p r z y i m k a przy p o c h o d z ą z e Słow nika s ta r o p o ls k ie g o . K a ż d e p r z y t o c z e n i e p r z y k ł a d u z e Słow nika s ta r o p o ls k ie g o o - z n a c z o n e j e s t s k r ó t e m S S t p , s k r ó t y p o p r z e d z a j ą c e p o c h o d z ą z t e g o s ł o w n i k a . P r z y i m e k przy ł ą c z y s i ę w j ę z y k u p o l s k i m z r z e c z o w n i k i e m ( l u b w y r a z e m p e ł n i ą c y m w z d a n i u f u n k c j ę r z e c z o w n i k a ) w m i e j s c o w n i k u . P r z y i m k i n i e m a j ą f u n k c j i n a z y w a j ą c e j , w z d a n i u s y g n a l i z u j ą r e l a c j e z a c h o d z ą c e m i ę d z y w y r a z a m i s a m o d z i e l n y m i . S p r e c y z o w a n ą f u n k c j ę s e m a n t y c z n ą p r z y i m k a u ś c i ś l a d o p i e r o k o n t e k s t . Pr zed*» w s z y s t k i m z n a c z e n i e p r z y i m k a j e s t ś c i ś l e u z a l e ż n i o n e o d z n a c z e n i a c z a s o w n i k a w z d a n i u 5 . C z a s a m i n a z n a c z e n i e p r z y i m k a ma w p ł y w r ó w n i e ż s z e r s z y , p o p r z e d z a j ą c y k o n t e k s t . S t ą d t e ż l e k s y k a l n i e t o s a m o w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e w p o ł ą c z e n i u z i n n y m i w y r a z a m i m o ż e m i e ć r ó ż n e z n a c z e n i a , n p . : f u n k c j a l o k a t y w n a - Usiadłem p r z y m a t c e ; f u n k c j a s o c j a t y w n a - Opowiadałem o w yd a rzen ia ch p r z y m a t c e j w s k a z a n i e n a p o s i a d a n i e c z e g o ś , k o r z y s t a n i e z c z e a o ś - Majątek i ł p r z y m a t c e ; L e к о V , S . S t ó j k o V , C . T o d o r o v , B t l g a r s k i f i l k o v e n r e ë n i k , S o f i a
196
З . '’ Z. G o ł ą b , A. H e i n z , K. P o l a ń s k i , s ł o w n i k t e r m i n o l o g i i j ę z y k o z n a w c z e j , Warszawa 1968, s. 4 5 2 : W r o l i w y k ł a d n i k a semantycznegop r z y im e k nazywa rodzaj stosunku znaczeniowego, w j a k i m tr e ś ć danego wyrazu p o zo staje do innego (o k r e ś la n e g o ) wyrazu w z d a n iu ". P o r . W o j с i k, op. c i t . , s . 70: " [ . . . ] n ie sam przyim ek, le c z c a ła k o n s tru k c ja ( k t ó r e j p rz y imek j e s t in te g ra ln ym i warunkującym je j funkcjonow anie sk ła d n ik ie m ) wyraża o k re ślo n y stosunek sem antyczny".
w s k a z a n i e n a p r a c ę , c z y n n o ś ć w y k o n y w a n ą p r z y k i m ś , p r z y c z y m ś - Pracowałem c a łe d n i p r z y m a t c e , k tó r a b y ła ch o ra .
M o ż n a w y k a z a ć , ż e f u n k c j a s e m a n t y c z n a p r z y i m k a p r z y j e s t u z a l e ż n i o n a o d z n a c z e n i a r z e c z o w n i k a , z k t ó r y m w y s t ę p u j e , n p . : p r z y s t o l e d z i a ł y s i ę d ziw n e r z e c z y - f u n k c j a l o k a t y w n a ; te g o w ie c zo ru p r z y m u z y c e d z i a ł y s i ę d ziw n e r z e c z y - f u n k c j a a k c e s o r y j n a ; p r z y ś n i a d a n i u d z i a ł y s i ę d ziw n e r z e c z y - f u n k c j a c z a s o w a . W i e l o f u n k c y j n o ś ć s e m a n t y c z n a p r z y i m k a j e s t r ó w n i e ż ś c i ś l e u -z a l e ż n i o n a o d z n a c z e n i a c z a s o w n i k a , j a k o c z ł o n u n a d r z ę d n e g o g r u - .6 p y s y n t a k t y c z n e j , n p . : K rze szo w sk i p r z y c a ł y m s w y m b z i k o s t w i e i p r ó ż n i a c t w i e j e s t c z ło w ie k u c zc iw y - f u n k c j a p r z y z w a l a j ą c a : 'm i m o b z i k o s t w a i p r ó ż n i a c t w a ' ; K rzeszo w ski p r z y c a ł y m s w y m b z i k o s t w i e p r ó ż n i a c t w i e w ypraw iał tam r ó ż n e r z e c z y - f u n k c j a a k c e s o r y j - n a ; K rze s zo w sk i p o z o s ta ł p r z y c a ł y m s w y m b z i k o s t w i e i p r ó ż n i a c t w i e - w s k a z a n i e n a p o s i a d a n i e c z e g o ś , k o r z y s t a n i e z c z e g o ś ; P r z y t a k n e g a t y w n y c h c e c h a c h dumny j e s t j a k s z a ta n - f u n k c j a p r z y z w a l a j ą c a ; 'm i m o t a k n e g a t y w n y c h c e c h ' ; p r z y t a k n e g a t y w n y c h c e c h a c h o s ią g n ą łb y n i e w ie le - f u n k c j a w a r u n k o w a ; p r z y t a k n e g a t y w n y c h c e c h a c h z r o b i ł w ie l e z łe g o - f u n k c j a p r z y c z y n o w a . F o r m a c z a s o w n i k a , b ę d ą c e g o o r z e c z e n i e m w z d a n i u , m o ż e m i e ć r ó w n i e ż w p ł y w n a f u n k c j ę z n a c z e n i o w ą p r z y i m k a p r z y , n p . : p r z y t a k b e z i n t e r e s o w n e j m i ł o ś c i (w z n a c z e n i u i r o n i c z n y m " ) dobro s p o łe c z n e m ogłoby s i ę u t o p i ć - f u n k c j a w a r u n k o w a ;
p r z y t a k b e z i n t e r e s o w n e j m i ł o ś c i (w z n a c z e n i u i r o n i c z n y m ) dobro s p o łe c z n e u t o p i ł o e i ę - f u n k c j a p r z y c z y n o w a ;
^ Por. W <5 j с i k, op. c i t . , s. 45: "Czasownik wpływa na semantykę poł ą c z e ń przyimkowo-przypadkowych w wypadku homonimii; t j . k i e d y j e d e n i t en sam e l e me nt , w z i ę t y w i z o l a c j i od innych, j e s t t y l k o p ot encj al nym n o s i c i e l e m znaczeń homonimicznych, mimo że będących r e a l i z a c j ą j e d n e j i t e j samej f u n k c j i a d w e r b i a l n e j t ego e l e m e n t u ” .
p r z y p i ę k n e j p o g o d z i e p ó jd z ie m y w g ó ry - f u n k c j a w a r u n k o w a ; p r z y p i ę k n e j p o g o d z i e p o s z liś m y w g ó ry - f u n k c j a a k c e s o r y j n a l u b p r z y c z y n o w a . C z a s a m i z n a c z e n i e p r z y i i r k a j e s t p r e c y z o w a n e p r z e z s z e r s z y , p o p r z e d z a j ą c y k o n t e k s t , n p . :
W czoraj p a d a ło , a l e w g ó ry p o s z liś m y p r z y p i ę k n e j p o g o d z i e - f u n k c j a a k c e s o r y j n a ; M ieliśm y in n e p la n y , a l e p r z y p i ę k n e j p o g o d z i e po s z liś m y w g ó ry - f u n k c j a p r z y c z y n o w a . J e s z c z e b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n a s y t u a c j a w y s t ę p u j e p r z y p o ł ą c z e n i a c h p r z y i m k a z z a i m k i e m . Z a i m e k o d s y ł a o d b i o r c ę p o l i n i i t e k s t u w s t e c z , d o o k r e ś l o n e g o r z e c z o w n i k a . A l e t a s a m a p o s t a ć l e k s y k a l n a w y r a ż e n i a p r z y i m k c w e g o s k ł a d a j ą c e g o s i ę z p r z y i i r k a i z a i i r - k a m o ż e p e ł n i ć w i ę c e j f u n k c j i s e m a n t y c z n y c h n i ż w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z ł o ż o n e z p r z y i m k a i r z e c z o w n i k a , n p . : 1 ) f u n k c j a l o k a t y w n a - s t a l i o p odal s t o ł u , potem p r z y n i m u s i e d l i ; 2 ) f u n k c j a s o c j a t y w n a - do p o k o ju w s z e d ł dowódca, Ja n e k k o ń c z y ł p r z y n i m o pow iadanie o wypadkach nad r z e k ą ;
3 ) f u n k c j a a k c e s o r y j n a - w i z b i e b y ło p e łn o dymu, p r z y n i m ż o ł n i e r z e n a b i e r a l i s i ł ; 4 ) w s k a z a n i e n a p o s i a d a n i e c z e g o ś , k o r z y s t a n i e z c z e g o ś - wy dawał p ie n i ą d z e c h ę t n i e , j u ż t y l k o n ie w i e lk a c z ę ś ć m a ją tk u p r z y n i m z o s t a ł a ; 5 ) w s k a z a n i e n a p r a c ę , c z y n n o ś ć w y k o n y w a n ą p r z y k i m ś , p r z y c z y m ś - o j c i e c ch o ro w a ł, s t a l e b y ło p r z y n i m mnóstwo p ra c y ;
6 ) f u n k c j a p o r ó w n a w c z a - porów nał m a rsza łk a i W o ku lskie g o ; W okulski w y g lą d a ł p r z y n i m j a k A p o llo . W f u n k c j i c z a s o w e j , w a r u n k o w e j , p r z y c z y n o w e j i p r z y z w a l a j ą c e j w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e z ł o ż o n e z p r z y i z a i m k a on w l i t e r a c k i e j p o l s z c z y ź n i e p i s a n e j , a t a k ż e c h y b a w j ę z y k u p o t o c z n y m n i e p o j a w i a j ą s i ę . G dyby w m i e j s c e r z e c z o w n i k a p o d s t a w i ć z a i m e k o s o b o w y , t o o t r z y m a l i b y ś m y t a k i e z d a n i a : f u n k c j a c z a s o w a - * j e d l i o b ia d , p r z y n i m r o d z in a z a c z ę ła s i ę k ł ó c i ć ; f u n k c j a w a r u n k o w a - * je g o lo s b ę d z ie p o m yśln y, m02e p r z y n i m o s ią g n ą ć w ie l e ;
f u n k c j a p r z y c z y n o w a - * w domu panował ch a o s, p r z y n i m Mar kowi p o m ie s z a ły e i ę k l e p k i ; f u n k c j a p r z y z w a l a j ą c a - * o g a rn ę ło i e h z n u ż e n ie , p r z y n i m j e s z c z e c h c i e l i pracować. Z d a n i e m T o m a s z a W ó j c i k a "w w y p a d k u p r z y i i r k a n i e s p o s ó b p r z e p r o w a d z i ć g r a n i c y m i ę d z y j e g o w a r t o ś c i ą l e k s y k a l n ą a g r a m a t y c z n ą , p o m i ę d z y j e g o s e m a n t y k ą a f u n k c j ą " ^ . P o n i e w a ż p r z y i i r k i n i e m a j ą f u n k c j i n a z y w a j ą c e j , i c h z n a c z e n i e d o t y c z y r e l a c j i m i ę d z y c z ł o n a m i t e k s t u . W o k r e ś l o n y m k o n t e k ś c i e p r z y i m e k u l e g a m o d y f i k a c j i s e m a n t y c z n e j . N a z n a c z e n i e p r z y i m k a “ s k ł a d a s i ę . z e s p ó ł d y s t y n - k t y w n y c h c e c h s e m a n t y c z n y c h , p o z w a l a j ą c y c h n a k a ż d o r a z o w ą i d e n t y f i k a c j ę j e g o f o r m y d ź w i ę k o w e j z p e ł n i o n ą p r z e z n i e g o f u n k c j ą w k o n t e k ś c i e . Z n a c z e n i e l e k s y k a l n e p r z y i m k ó w [ . . . ] j e s t p o t e n c j a l nym z n a c z e n i e m g r a m a t y c z n y m r e a l i z u j ą c y m s i ę k a ż d o r a z o w o w z w i ą z k a c h w y r a z o w y c h i m i ę d z y w y r a z o w y c h " . P r z y i m e k p r z y ma w i e l e f u n k c j i s e m a n t y c z n y c h . S y g n a l i z u j e z n a c z e n i e p r z e s t r z e n n e , c z a s o w e , w a r u n k o w e i t d . , z a c h o d z ą c e m i ę d z y d e s y g n a t a m i w y r a z ó w s a m o d z i e l n y c h . Z n a c z e n i e p r z y i m k a p r z y j e s t ś c i ś l e z w i ą z a n e z j e g o f u n k c j ą s y n t a k t y c z n ą . P r z e a n a l i z u j m y k o l e j n o p o s z c z e g ó l n e f u n k c j e s e m a n t y c z n e o m a w i a n e g o p r z y i m k a . I . FUNKCJA LOKATYWNA P r z y i m e k p r z y w t e j g r u p i e s e m a n t y c z n e j w s k a z u j e n a r e l a c j e p r z e s t r z e n n e p r z e d m i o t u l o k a l i z o w a n e g o w z g l ę d e m , l o k a l i z a t o r a , n p . : Jakom ne e l u b i l M en tu sso u i zc cp la czic z mego b r a ta d lu g k , a cz b i c z e z d p r z y К o b i l a c h (.1 393 P o z n n r 16 1 S S t p ) , Gdy baba a io h o d y b ie p r z y p ł o c i e w ieczorem . R e j Dz V I I , 2 1 3 , A k r ó l g r e c k i dobyw szy ta s a k a o s tr e g o , k tó r y zawżdy p r z y p o s z w a c h n o s i ł m iecza swego K o ch I , 22 4 , Bo to im ię "P o la k" nowe j e s t i tu d o p ie r o w ty c h k r a ja c h u r o s ło od p o la b ez chyby względem in s z y c h , k t ó r z y a lb o p r z y l e в i e o h , a lb o p r z y g ó ra ch , a lb o p r z y n i z i n a c h lubo p r z y d o -l e с h m ie s z k a ją K o ch I I , 27 6 , K to ma r z e k ę p r z y d o m i e P o t I , 1 3 5 , P r z y s a m y c h ł eb r a m i o n a c h u t n i e P o t I , ^ W ó j с i k, op. c i t . , s. 13. g
3 9 5 , Ja tym саавет p r a y s t r u g u t e j c i e k ą c e j wody P r z y lę g ę S zym 7 , k tó r a w воЪгв ma je d n o m ie je a e p r a y a к r z e l i t a k m a k u do b reg o P a s 2 3 7 , A l e d j ą le k k o s k ła d a p r z y k r y n i c y M o r J 4 8 2 , 0 tam , p r a y p r a w y m Z b a w ic ie la b o k u , U jrzym o i ę MorZ I , 2 6 8 , Traw ią w ie k u nóg b o g iń p r a y i c h g o t o w a l n i K r a s I I , 3 5 , B ra t K a p ie tra n p r a y p u l p i c i e C ayta K r a s I I , 1 9 9 , P r z y ś l i o a n y c h u é с i e c h swe u a ta p o ł o ż y ł T r e m b 1 , 3 1 , P roazę a ie d z i e ó , o to tu p r z y c ó r c e n a s z e j B o h I I , 4 1 8 , Siadam p r z y g r z e c z n e j d a i e w o a y n i e Węg 1 0 6 , m ia ł w obydwóoh lo k a c h włosów p r a y u a z а с h k w ia ty gw oździkow e K a r p
1 1 7 8 , D z ie r ż ą c p a le c p r z y u s t a c h M i c P a n 1 1 1 , S o p lico w o l e ż a ło t u ż p r z y w i e l k i e j d r o d z e M i c P a n 2 3 8 , Roza Weneda s t o i p r z y o t w o r z e g r o ty S l c m I V , 1 0 2 , p r z y r o g a t c e u tw o r z y ł e i ę fo r m a ln y z a t o r P r u s I , 2 82 , z o b a c z y ł W o ku lski m ło d zie ń c a z m etalow ym i g u zik a m i p r z y k u r t c e P r u s 1 , 2 7 7 , P r z y j a k i e j m iea zka 8 t a a j i ? - P r z y C a ę e t o c h o w i e , p a n ie P r u s I , 1 5 1 , pada wróg p r a y w r o g u A s n 1 5 0 , m ia ł j ą j e s z c z e p r z e z c h w ilę p r z y sw e j p i e r s i N a k ł I , 2 0 3 , m ó w ili z tw a rzą p r a y t w a r z y N a ł k I I , 1 4 0 , N ie c h c ic o w ie t e d y s i a d a l i p r z y k o m i n k u D ą b r I V , 8 1 7 , P r z y z w ł o k a c h Janu s z a k l ę c z a ła p a n i M ic h a lin a D ą b r I V , 7 8 7 , P r z y s z o f e r z e e i e d z i a ł ż o ł n i e r z D o b r 5 8 8 , Z k o lb p p r z y p o l i c z k u p o ł o ż y ł s i ę na z ie m i D o b r 4 0 1 , g a łą z k a t r z a s n ę ł a p r z y z i e m i c ie n k o . A n d r z 1 7 3 , P r z y w ł a z i e p o k a z a ł s i ę ogromny m a jo r B r a t I I , 2 1 2 , k lę c z y p r z y k o n f e n e j o n c l e B r a t I , 1 2 9 . P r z y i m e k p r a y , m a j ą c y f u n k c j ą l o k a t y w n ą , s y g n a l i z u j e s t o s u n k i ' p r z e s t r z e n n e p r z e d m i o t u l o k a l i z o w a n e g o w z g l ę d e m l o k a l i z a t o r a . O d l e g ł o ś ć t a n i g d y n i e j e s t d o k ł a d n i e o k r e ś l o n a , m o ż e b y ć s t o s u n k o w o d u ż a , j e ż e l i l o k a l i z a t o r j e s t d u ż y , n p . dom p r z y 9 m i e ś c i e l u b z e r o w a , n p . a a tr z a e k p r z y d r z w i a c h , gu z i k i p r z y k u r t c e . O d l e g ł o ś ć j e s t t y l k o w t e d y d o k ł a d n i e s p r e c y z o w a n a , j e ż e l i w y s t ę p u j ą d o d a t k o w e o k r e ś l e n i a , n p . g a łą ś u - c i ą ł p r z y 8 a m y m d r z e w i e . R d w n i e ż w i n n y c h j ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h p r z y i m e k p r z y ma f u n k c j ę s y g n a l i z o w a n i a b e z p o ś r e d n i e j b l i s k o ś c i 1 ®, n p . w j ę z . s t a -q
P or. B. K l e b a n o w s k a , Z n a czen ia lo k a ty w n e p o ls k ic h przyim ków w ła ś c iw y c h , Wrocław 197), s .
53*5^-1 0 v
.'1 r o - c e r k i e w n o - s ł c w i a ń s k i m : b esę p г г m o r г na zem i ; w j ę z . r o s y j s k i m : S k o la p r i z a v o d e ; w j ę z . u k r a i ń s k i m : s i d j a t huey p r y b e r e z i ; w j ę z . g ó m o ł u ż y c k i m : p ? i m a 6 e r i e e d ie ć ; w j ę z . s e r b s k o - c h o r w a c k i m : meso p г г к o e t i ; w j ę z . m a c e d o ń s k i m : p r i u S i l i S t e t o ima i i n t e r n a t . G r u p a s y n t a k t y c z n a z p r z y i m k i e m p r z y m a j ą c y m z n a c z e n i e l o k a - t y w n e p e ł n i w z d a n i u f u n k c j ą o k o l i c z n i k a m i e j s c a , n p . z a ł o ż y ł m ia s t o p r z y N a g ł o w i c a c h ; s t o j ą c p r z y a t o l e l u b p r z y d a w k i o k o l i c z n o ś c i o w e j m i e j s c a , n p . z k o b lą p r z y g ę b i e , z a tr z a a k p r z y d r z w i a c h . P r z y i m e k p r z y m o ż e b y d t u s t o s o w a n y w y m i e n n i e z p r z y i m k a m i k o ło , obok, n p . z a tr z y m a ł e ię p r z y m u r z e n a r o ż n e j kam ienicy\\ k o ł o m u r u I o b o k m u r u; u s ta w ia ł go na małym e t o l i k u p r z y l e w y m ł o k c i u p a n i ź a n c i || k o ł o ł e w e g o ł o k c i a || o b o k ł e w e g o ł o k c i a . 1 2 J a k w y k a z u j ą b a d a n i a B a r b a r y K l e b a n o w s k i e j , p r z y i m k i p r z y i k o ło n i e m o g ą b y ć w y m i e n i a n e d o w o l n i e . I s t n i e j ą t u p e w n e o g r a n i c z e n i a . J e ż e l i l o k a l i z a t o r p e ł n i j e d n o c z e ś n i e f u n k c j ę n a r z ę d z i a l u b j e s t o b i e k t e m c z y n n o ś c i p r z e d m i o t u l o k a l i z o w a n e g o , t o w t e d y p r z y i m k a p r z y n i e m o ż n a w y m i e n i ć n a p r z y i m e k k o ło - b e z z m i a n y z n a c z e n i a z d a n i a , n p . D ziew czyna a ie d z ą e a p r z y f o r t e p i a n i e ć w ic z y ła gamy i wprawki.
W t e j f u n k c j i s e m a n t y c z n e j p r z y l i r e k p r z y ma t a k i e z n a c z e n i e , j a k p r z e d r o s t e k p r z y - w g r u p a c h :
1) p r z y m o c o w a n i e d o c z e g o ś , p o ł ą c z e n i e w j e d n ą c a ł o ś ć , n p . p r z y b ić , p r z y s z y ć , przytaśm ow ać;
2 ) w y k o n y w a n i e c z y n n o ś c i p r z y c z y m ś , n p . p r z y c ią ć , p r z y r z e z a ć , p r z y trz y m a ć . W l i t e r a c k i e j p o l s z c z y ź n i e p i s a n e j w y s t ę p o w a ł y i w y s t ę p u j ą r ó w n i e ż d z i ś k o n s t r u k c j e z p r z y i m k i e m p r z y m a j ą c y i r f u n k c j ę l o k a - t y w n ą , k t ó r e m o g ą b u d z i ć w ą t p l i w o ś c i p o p r a w n o ś c i o w e , n p . : A to n a te n c z a s b y l i dwa p is a r z e l i t e w s c y , k tó r z y b y l i p r z y k a n a e l a - r y j e j z o s t a l i K o c h I I , 2 9 2 , Ameryka w id z i a ła ic h w a lczą cyc h p r z y w o j s k a c h f r a n c u s k i c h K a r p 1 2 4 0 , A n i o g ra m a s t r a ż p r z y w a s z y m d w o r z e K a r p 3 3 2 , tam s łu ż ą c p r z y k a p e l i k o ś c i e In e j K a r p 1 1 2 4 , t y l k o p r z y c h o r ą
-Prz y k ła d y przytaczam za K o p e î n y m , op. c i t . 1 J
g w i e z e é d to w a rzy stw a z o s ta w s z y P a s 74 , p a ń s k ie eprawy k o ń c zą c p r z y t y m d w o r z e M o r J 5 0 , d o s t a n ie s z pan posadę p r z y s p ó ł c e do h a n d lu z cesa rstw em . P r u s I I , 2 1 7 , \S zla n g b a u m ] on je d e n z o s t a j e p r z y s k l e p i e P r u s I I , 2 9 3 , o b m y ś li ł s o b ie r a c z e j k a r i e r ę p le n i p o t e n t a c z y ra d c y p r z y g r u b y c h i n t e r e s a c h D ą b r I V , 7 2 6 . A le ona je d n a p o t r a f i ł a j e s z c z e czasem Tomaszka p r z y d o m u z a tr z y m a ć D ą b r I I , 1 5 9 , g d z i e m atka j e g o b y ła w s ł u ż b i e p r z y d w o r z e . D ą b r I I I , 3 1 0 , P r z y m a g i s t r a c i e utw orzono k o m is ję D ą b r I V , 86 7 , Sam j ą [pomoc] p r z y m a g i s t r a c i e s t w o r z y łe ś N a ł k I I , 2 1 9 , Lecz z ro zk a zó w , k tó r e nadawała r a d i o s t a c j a p r z y d o w ó d z t w i e a r m i i w y n ik a ło D o b r 7 8 , Potem p r z y s ła n o do Ramckego m a jó w H e rb e rta K o s tr in g a , ł ą c z n ik a lo t n ic z e g o p r z y в z t a b i e a r m i i . D o b r 4 6 8 , B ył a e y s te n te m p r z y k a t e d r z e h i s t o r i i s t a r o ż y t n e j D o b r 5 8 9 . W p r z y t o c z o n y c h p r z y k ł a d a c h p r z y i m e k p r z y n i e w ą t p l i w i e s y g n a l i z u j e b l i s k o ś ć - b l i s k o ś ć p r z e s t r z e n n ą . C z a s o w n i k i ł ą c z ą c e s i ę t u z w y r a ż e n i e m p r z y i m k o w y m w s k a z u j ą n a d ł u ż s z y c z a s t i v a n i a c z y n n o ś c i l u b s t a n u , n p . z o s t a ć , s ł u ż y ć , być. S ł o w n i k p o p r a w n e j p o l s z c z y z n y ^ u z n a j e k o n s t r u k c j e e łu ż b a p r z y w o jsk u , s ł u ż y ć p r z y w o jsku z a n i e p o p r a w n e . J e d n a k ż e p r z y k ł a d y p o d o b n y c h u ż y ć z n a j d u j e m y j u ż u J a n a K o c h a n o w s k i e g o , J a n a C h r y z o s t o m a P a s k a , F r a n c i s z k a K a r p i ń s k i e g o . S ą t o w p r a w d z i e r z a d k i e w y p a d k i , a l e p o j a w i a j ą s i ę w t e k s t a c h o d w i e k u X V I. R ó w n i e ż w j ę z . c z e s k i m w y s t ę p u j ą k o n s t r u k c j e p o d o b n e , n p . D o sta ł ee [ . . . ] za S a fd fe p r i d v o r a i v J a s e n ië k à c h , b y l p r i 8 к o l e tin. r o k y ,<ł. P r z y i m e k p r z y d a j e s i ę t u n i e k i e d y w y m i e n i a ć z p r z y i m k i e i r . w , n p . m atka je g o b y ła w s ł u ż b i e p r z y d w o r z e || w e d w o r z e ; b y ł a s y s te n te m p r z y k a t e d r z e h i s t o r i i || w k a t e d - r z e. G r u p a s y n t a k t y c z n a z p r z y i i r k i e m p r z y p e ł n i t u t a j r ó w n i e ż f u n k c j ę o k o l i c z n i k a m i e j s c a , n p . k t ó r z y b y l i p r z y k a n o e -l a r y j e j z o s t a l i l u b p r z y d a w k i o k o l i c z n o ś c i o w e j m i e j s c a , n p . posada p r z y k o l e i , s łu ż b a p r z y d w o r z e .
^ S ło w n ik popraw nej p o ls z c z y z n y , red. W. D oroszew ski, Warszawa 1973- ' ^ p r ir u S n i s l o v n i k . . .
I I . FUNKCJA SOCJATYWNA W t e j g r u p i e z n a c z e n i o w e j w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z p r z y i m k i e m p r z y w s k a z u j e o s o b ą t o w a r z y s z ą c ą , u c z e s t n i c z ą c ą w c z y n n o ś c i n a z y w a n e j p r z e z o r z e c z e n i e , n p . : I s z e T iphan ne b y l p r z i с z e -l a d z y pana p o d zy a tk o w e i ( 1 4 2 7 K o ś c i a n n r 1 3 1 1 S S t p ) , K tó reg o w ie c z n i e używ ać ma p r z y P a n u в w o i m Re j Ż y w o t 4 2 2 , P r z y w i e r n y m p r z y j a c i e l u żaden n ie u b o g i S z y n 1 1 7 , m ężn ie p r z y 8 w y m p u ł k o w n i k u R zezą T u r k i na pow ał. P o t 1 , 3 9 5 , fa kto ro w a n iem e i ę b a w ił p r z y k u p c a c h . P a s 381 , Dać e i ę o b ł a p i a ć p r z y l u d z i a c h n ie w s ty d z i M o r J 89 , N asza p a n i p r z y p a n u d rw i z swego g a la n ta . MorZ I , 1 8 1 , Gdyby à t o w aszm ość pan p o w ie d z i a ł p r z y i n 8 z у с h po l i t y k a c h Boh 1 , 1 2 7 , Młod s z e z a ś , co p r z y s t a r y a h obm awiać s i ę u c zą Węa 7 1 , Otobym mu p r z y ż o n i e z o s t a ć d o z w o liła . Z a b I , 8 5 , Na p o k o ja c h , p r z y g o ś c i a c h umiemy d y g a ć n is k o H o f f 2 7 , Może i on p r z y s w o i m k o c h a n y m d z i e c i ę c i u , P r z y s w e j p i ę k n e j E w i e , p r z y s w y m w d z i ę c z n y m z i ę c i u Z e s t a r z a ł b y sp o k o jn y ! M i c k P a n 2 2 5 , A le żaden z n ic h n ie ś m ia ł z a g r a ć p r z y J a n к i e l u M i c k P a n 2 7 3 , L e p ie j p r z y W a s z y n g t o n i e b y ło u m rze ć S ł o w I I I , 6 7 , n ie kom prom ituj s i ę P r z у c h o r y m P r u s I I , 374, B e z p ie c z n ie j mi b ę d z ie rozm aw iać z panem p r z y ś w i a d k a c h P r u s I I , 3 5 9 , T rochę tam brząkałam p r z y m a m u s i D ą b r I I , 1 6 5 , Wszak p r z y A n c e mają n i c n i e wspom inać o M arci n ie . D ą b r I V , 74 4 , W cześnie o s ie r o c o n y wychowywał s i ę p r z y s t r y - j u D o b r 12 . P r z y i m e k p r z y m a j ą c y f u n k c j ę s o c j a t y w n ą w y s t ę p u j e z r z e c z o w n i k i e m b ą d ź z a i m k i e m n a z y w a j ą c y m o s o b ę t o w a r z y s z ą c ą , u c z e s t n i c z ą c ą w j a k i e j ś c z y n n o ś c i . W t e j f u n k c j i z p r z y i m k i e m p r z y mo g ą w y s t ą p i ć r ó w n i e ż r z e c z o w n i k i , k t ó r e b e z p o ś r e d n i o n i e n a z y w a j ą o s ó b , a l e j a k ą ś z b i o r o w o ś ć , w k t ó r e j s k ł a d w c h o d z ą o s o b y , n p . p o w ie d z ia ł to p r z y r o d z i n i e , p r z y t ł u m i e , p r z y d w o r z e . Z n a c z e n i e s o c j a t y w n e p r z y i m k a p r z y j e s t t u u z a l e ż n i o n e o d z n a c z e n i a n a d r z ę d n i k a - c z a s o w n i k a , z k t ó r y m ł ą c z y s i ę w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e , n p . ro zm a w ia li p r z y m a t c e - f u n k c j a s o c j a t y w - n a ; u s i e d l i p r z y m a t c e - f u n k c j a l o k a t y w n a . N i e w ą t p l i w i e t a f u n k c j a s e m a n t y c z n a r o z w i n ę ł a s i ę z p i e r w o t
-n e g o , l o k a t y w -n e g o z -n a c z e -n i a p r z y i i r k a p r z y ^ . T u r ó w n i e ż m ożem y p o w i e d z i e ć , ż e p r z y i m e k p r z y s y g n a l i z u j e b l i s k o ś ć - b l i s k o ś ć z w i ą z a n ą z t o w a r z y s z e n i e m p o d m i o t o w i p r z y c z y n n o ś c i n a z y w a n e j p r z e z o r z e c z e n i e . P r z y i m e k p r z y r ó w n i e ż w i n n y c h j ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h p e ł n i f u n k c j ę s o c j a t y w n ą , n p . w j ę z . s t a r o - c e r k i e w n o - s ł o w i a ń s k i m : p r i n а r o d ë иьветь ie p o v & d a ti; w j ę z . r o s y j s k i m : p r i m n e w m o j e j o b e c n o ś c i ' 1^ • P r z y i m e k p r z y w t e j f u n k c j i m o ż e w n i e k t ó r y c h p o ł ą c z e n i a c h w y m i e n i a ć s i ę z p r z y i m k i e m z , n p . p r z y n i m n i e bałam s i ę n i czeg o II a n i m; b y ło mu d o b rz e p r z y T e r e s i e || z T e r e - s ą , l u b z p r z y i m k i e m u , n p . wychowywał e i ę p r z y s t r y j u II u 8 t r y j a. G r u p a s y n t a k t y c z n a z p r z y i m k i e m p r z y w t e j f u n k c j i z n a c z e n i o w e j p e ł n i w z d a n i u r o l ę d o p e ł n i e n i a , n p . wychowywał s i ę p r z y 8 t r y j u l u b p r z y d a w k i d o p e ł n i a j ą c e j , n p . d a ł e ię u — p r o s i d na m ło d zia n a p r z y s w e j n i e d o s z ł e j n a r z e c z o n e j . I I I . FUNKCJA AKCESORYJNA W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z p r z y i m k i e m p r z y n a z y w a o k o l i c z n o ś ć t o w a r z y s z ą c ą c z y n n o ś c i w s k a z y w a n e j p r z e z o r z e c z e n i e , n p . ; Vetawam y.. . aby p r z y t y c h m у а г а с h у m у с z e szd ra d a ny d o p v s c z a - na ( S u l 82 S S t p ) , a c ic h e m u z y c z k i, p r z y k t ó r y c h wżdy mo gą b y ć i rozmowy Re j Ż y w o t 3 3 4 , Albowiem r z e c z j e s t p ię k n a p r z y r o z u m i e c n o ta R e j D z V I I , 2 1 3 , Ku p r z y p o w ie ś c i i ват ucho z ł o ż ę , A gadkę sw oją p r z y l u t n i w y ło żę . K o c h I I , 1 8 6 , I te r a z c i z Libanu n io s ą Dawidowe Z ło t e g ę ś l i a p r z y n i c h p o l s k i e p i e ś n i nowe. K o c h I I , 173 ( d w a o s t a t n i e p r z y k ł a d y , a t a k ż e w i e l e n a s t ę p n y c h , s ą i l u s t r a c j ą s k r ó t ó w m y ś l o w y c h , n p . gadkę sw oją p r z y a k o m p a n i a m e n c i e l u t n i w y ło żę ---- *• p r z y l u t n i w y ło żę , nio eą z ł o t e g ę ś l i , a p r z y i c h m u z y c e p o ls k ie p ie ś n i nowe — ► a p r z y n i c h p o ls k ie p ie ś n i; z e s k r ó t a m i t e g o t y p u s p o t y k a m y s i ę d o d z i ś , n p . tarfczyd p r z y m u z y c e p ł y n ą c e j z m a g n e t o f o n u , z r a d i a ---»- tariez y d p r z y m a g n e -15 16 « К o p e с n y , op. c i t Рог. B u t t 1 e r i I n . , op. c i t . , s.
367-t o f o n i e , p r z y r a d i u ) , U m ie liś c ie p r z y s k r z y p - c a a h te ra z że p r z y t r ą b i e Ś c in a jc ie z Tatarami Turków P o t I I , 1 5 1 , A ono k to ma m iło ś ć z n a d zie ją p r z y w i e r z e P o t I I , 1 6 5 , k tó ra kogo p r z y n i e w i n n o ś c i p o tk a za cn o tę i m iło ś ć o jc zy zn y . P a s 1 9 6 , Rwąc wonne k w ia tk i Jaga p r z y p o g o d z i e Mo r J 6 6 , pokazała zęby I p r z y u ś m i e c h u p o zw o liła g?by\ MorJ 1 8 0 , А вуп rachuje o jc u awemu la ta , Mąż żonę, żona męża z g ła d z i z św ia ta ; P r z y t y m fr a s u n k i, k ło p o ty , choroby MorZ I I , 72 , Dar to j e e t w ie lk i g ła d k o ść p r z y u r o d z i e MorZ I I , 7 0 , N ie c zu - ł o ś ć p r z y n i e w i n n o ś c i znakiem j e e t dowolnym wspaniałego u - myału K r a s I I I , 8 5 , A le p r z y t y c h p r z y m i o t a c h ma te ż i przypady Tr e mb I , 78, bo s i ę p r z y o g n i u krew zapala Boh I I , 2 49, P r z y m i e r n e j jed n a k n ie rozpaczam d o l i Węg 3 1 , i p r z y żą d eł j a d z i e Z ło ś ć t ę ukrócę nikczemną. K n i a ź
I , 6 3 , Może tu p r z y t e j w o n i i o smak n ie dbają. K a r p 441, chcąc odtąd m ieszka ć na p u s ty n i [•••] pomału do n i e j p r z y C h l e b i e p rzyzw ycza ja ją c s i ę K a r p 1 1 2 4 , Z aręczać s i ę i ż e n ić p r z y w i e j в к i e j m u z y c e Mi c k P a n 272 , M yślałem , że pan ta k że p r z y Boga p o m o c y M ijasz aię z prawem. S ł o w I I I , 4 5 , p r z y t a k i e j l a t a r n i Obaczy kurzą nogę d ia b ła k u s ic ie la . S ł o w I I I , 12
,
S p o jr z y j a r ty s ty okiem na m inę, Na pajęczyny p r z y s ł o ń c a p r o m i e n i u N o r w i d I , 2 7 0 , C zytanie i spisyw anie głosów odbywa ło s i ę wczoraj p r z y a k o m p a n i a m e n c i e niespokojnego b ic ia se r c głosowanych kandydatów, p r z y m r o k u i r u m i a n e j z o r z y w i e c z o r n e j za g lą d a ją ce j do okien i na koniec p r z y a- k o m p a n i a m e n c i e głodu, n ie żartem dającego s i ę uczuć członkom ko m ite tu wyborczego S i e n k I , 7 3 - 7 4 , Dobry Polak po ci s i ę ju ż p r z y d r u g i e j c y f r z e d z i e s i ę t n e j , p r z y p i ą t e j d o sta je g o rą c zk i, p r z y s i ó d m e j z a b ija go a p o p le ksja . P r u s I,
2 8 9 , L i s t tw ój spod Chełma, d z ie s ią te g o d a ty , Pieczętowany p r z y h u - k u armaty. Kon 4 5 1 , Bogumił [ • • • ] w s z y s tk ie p o la , prócz koniecznych p r z y t r ó j p o ł ó w c e ugorów, w zią ł pod uprawę. D ą b r I , 1 9 7 , Weselono s ię p r z y k o l ę d a c h , s m a k o ł y k a c h i d r z e w k u Dą b r I I I , 4 8 1 , Tylko p r z y p e w n y m u s p o s o b i e n i u m yśł o śm ie rc i wywołuje lę k lub d e p re sję . T a t a r 2 5 9 , Był duży, tr z a sk a ją c y mróz p r z y n i e b i e s ł o n e c z n y m i w y i s k r z o n y m . A n d r z 3 0, Zdarty g ło s p ytającego p r z y c h ł o p i ę c e j , n a i w n i e o t w a r t e j t w a r z y b y ł mu sympaty czny. B r a t I I I , 3 1 , P r z y p i w i e rozm aw iali. Do b r 6 0 6 .P r z y i m e k p r z y m a j ą c y f u n k c j ą a k c e s o r y j n ą ł ą c z y s i ą z r z e c z o w n i k i e m b ą d ź z a i m k i e m w s k a z u j ą c y m n a o k o l i c z n o ś ć t o w a r z y s z ą c ą j a k i e j ś c z y n n o ś c i . J e s t t o o k o l i c z n o ś ć s z e r o k o r o z u m i a n a , b o t o w a r z y s z y ć c z y n n o ś c i m o ż e z a r ó w n o m u z y k a , p o g o d a , r ó ż n e w y o b r a ż e n i a ( p r z y n ie w in n o ś c i, p r z y c n o c ie , p r z y n a d z i e i b o ż e j ) j a k i p r z e d m i o t y m a t e r i a l n e , n p . s c z y t a ł p r z y ś w i e c z c e , p r z y p i w i e ro z m a w ia li. F u n k c j a a k c e s o r y j n a p r z y i m k a p r z y u w a r u n k o w a n a j e s t z n a c z e n i e m r z e c z o w n i k a , z k t ó r y m p r z y i m e k w y s t ą p u j e . J e ż e l i p o p r z y i m - k u p o j a w i a s i ą r z e c z o w n i k n a z y w a j ą c y i s t o t ą ż y w ą , w t e d y m o ż n a m ó w i ć o f u n k c j i s o c j a t y w n e j p r z y i m k a p r z y , n p . r o z m a w ia li p r z y m a t c e . J e ż e l i z a ś p o p r z y i m k u w y s t ą p u j e r z e c z o w n i k i n n y , n a j c z ę ś c i e j a b s t r a k c y j n y , t o w t e d y mamy d o c z y n i e n i a z f u n k c j ą a k c e s o r y j n ą p r z y i m k a p r z y , n p . ro z m a w ia li p r z y m u z y c e . T a f u n k c j a s e m a n t y c z n a r o z w i n ę ł a s i ę z s o c j a t y w n e g o z n a c z e n i a t e g o p r z y i m k a ' ^ . I t u t a j m ożem y p o w i e d z i e ć , ż e p r z y i m e k p r z y s y g n a l i z u j e b l i s k o ś ć z w i ą z a n ą z j e d n o c z e s n y m w y s t ą p i e n i e m o k o l i c z n o ś c i t o w a r z y s z ą c y c h z c z y n n o ś c i ą n a z y w a n ą p r z e z o r z e c z e n i e . P r z y i m e k p r z y w f u n k c j i a k c e s o r y j n e j w y s t ę p u j e r ó w n i e ż w i n n y c h j ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h , n p . : w j ę z . u k r a i ń s k i m : &yve v r y 18 19 V b o z t V i , w j ę z . g ó r n o ł u ż y c k i m : d że n e a j e p f> i m r o z u , w j ę z . s e r b s k o - c h o r w a c k i m : Ц г в Н Н ви да b ez kuma p r i s v i j e -2 0 • d i , w j ą z . c z e s k i m : V e d n e , v n o c i, jsm e p r a c o v a l i , v п осг p г г s v ë t l e a . W y r a z y ł ą c z ą c e s i ę z p r z y i m k i e m p r z y w t e j f u n k c j i z n a c z e n i o w e j w y s t ę p u j ą w z d a n i u w r o l i o k o l i c z n i k a a k c e s o r y j n e g o , n p . ro zm a w ia li p r z y p i w i e l u b p r z y d a w k i o k o l i c z n o ś c i o w e j a k c e s o r y j n e j , n p . D rugi d z i e ń ż e g lu g i p r z y d o b r y m w i e t r z e o s z c z ę d z a ł mi p ra c y . W t e j f u n k c j i s e m a n t y c z n e j p r z y i m e k p r z y ma t a k i e z n a c z e n i e j a k p r z e d r o s t e k p r z y - w g r u p i e ' t o w a r z y s z e n i e c z e m u ś i n n ą c z y n n o ś c i ą ' , n p . p r z y b rz ą k a ć , p r z y g w iz d a c , p r z y k la e k a d . ' ^ B u t t l e r i i n . , op. c i t . , s . 367. 18 v Рог. К о p e с n y op. c i t . 19 T Tamze.. 20 _ . Tamze. Por . p i l r u â n î s l o v n l k . . .
IV. FUNKCJA CZASOWA
W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z p r z y i m k i e m p r z y w s k a z u j e n a c z a s t r w a n i a c z y n n o ś c i n a z y w a n e j p r z e z o r z e c z e n i e . J e s t t o n a j c z ę ś c i e j c z a s p r z y b l i ż o n y : Czo W oytek g j l t y l u c z i , t o ge g ó l p r z i g w a -l с z e , h esye p r z ib y e s z a w s z y na gego w yesz ( 1 3 9 9 H u b e 2 b 75 S S t p ) , Więc gdy b y ło p r z y p o g r z e b i e , N ie l u t u ją c вата e i e b i e t a ł o b l i - w ie n a r z e k a ła B i e r 1 6 1 , A le t o Pan nadobnie tam że p r z y o t w o r z e n i u c z ło w ie k a p o s ta n o w ić r a c z y ł R e j Ż y w o t 2 4 , p r z y b i e - 8 i e d z i e u n ie g o ż w domu u m y śln ie wzmiankę o k o ło w ta r g n ie n ia Tatarów u c zy n io n o K o c h I I , ' 2 9 3 , chłopom p r z y r o b o c i e m in u c y je c z y t a P o t I I , 1 1 5 , co nem p r z у ż n i w i e p i e ś n i z a c z y n a ła . Szym 3 1 , P r z y p o d z i ę k o w a n i u potem po t y e i ą c z ł o t y c h w z i ę l i P a s 1 3 2 , żem c i ę p r z y b a n k i e c i e Rogaczem nazw ał M o r J 4 0 , w s z y s tk o by to b y ła u s ł y s z a ł a p r z y t y m p i e r w s z y m m o i m w y e t ę p i e K r a s I I , 1 0 4 , m ałżonkę p r z y p i e r w s z y m p o ł o g u u t r a c i ł . K r a s I V , 5 2 , B liźn ia k o m d a ła ż y c i e pow tórne p r z y z g o n ie . T r e m b 1 , 9 7 , p r z y p o ż e g n a n i u m y śl m i p r z y s z ł a o - kropna K a r p 1 1 9 5 , na k tó r y c h g r a ją p r z y w y s i a d a n i u z k ry p BogW 3 6 , Ran ty c h n ie d o s t a ł pew nie p r z y c z y t a n i u m sza łu . M i c k P a n 3 2 , I o d d a ł ciucha p r z y s t r z a l e harm aty S ł o w I , 7 3 , K li s z a ty tu ło w a p ę k ła d z i ś , p r z y b i c i u g a z e ty S i e n k I , 2 0 , G ość r o z e b r a ł s i ę , p r z y c z y m zauw ażyłem , że je g o sp o d n ie eą j e e z c z e b a r d z ie j w y ta r te [ . . . ] n i ż f u t r o . P r u s I I , 1 5 6 , p r z y k o ń c u m a r c a , W okulski p r z y s z e d ł s z y do panny I z a b e l i z a s t a ł j ą w doskonałym hum orze. P r u s I I , 2 3 9 , D rża ła p r z y k a ż d y m o d g ł o s i e c z y i c h ś kroków na schodach D ą b r I I I , 5 2 3 , Za s n ę ła j u ż p r z y d n i u , a z b u d z iło j ą nam iętne g w izd a n ie m łodych w ilg D ą b r I I I , 6 0 8 , p r z y z n a ła s i ę , że j ą w c zo ra j s t ł u k ł a p r z y z m y w a n i u N a ł k I I , 1 1 7 , Z podobnego ź r ó d ła p ł y n i e c z ę ś ć p r z y je m n o ś c i, j a k i e j d o zn a je s i ę p r z y m y ś l e n i u T a t a r 1 2 4 , p r z y o - e t a t n i e j w i a d o m o ś c i g ło ś n e szm ery r o z l e g ł y e ię na w e r a n d z i e . A n d r z 2 9 4 , C h c ia ł b y ć e le g a n c k i p r z y t e j r e k w i z y - c j i . B r a t I I I , 8 2 , d o p ie r o p r z y r o z s t a n i u B a rc zy ń e k i p o w ie d z ia ł D o b r 5 7 5 . P r z y i m e k p r z y m a j ą c y f u n k c j ę c z a s o w ą , ł ą c z ą c s i ę z r z e c z o w n i k i e m l u b z a i m k i e m , w s k a z u j e n a c z a s t r w a n i a c z y n n o ś c i n a z y w a n e j p r z e z o r z e c z e n i e . W t y m w y p a d k u p r z y i m e k p r z y r ó w n i e ż s y
-g n a l i z u j e b l i s k o ś ć - b l i s k o ś ć c z a s o w ą c z y n n o ś c i i o k o l i c z n o ś c i w s k a z y w a n e j p r z e z w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e . J e s t t o n a j c z ę ś c i e j c z a s p r z y b l i ż o n y . W i n n y c h j ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h p r z y i m e k p r z y s y g n a l i z u j e r ó w n i e ż r e l a c j e c z a s o w e , n p . : w j ę z . s t a r o - c e r k i e w n o - s ł o w i a ń s k i m : p r i v e c e r è , w j ę z . g ó r n o ł u ż y c k i m : p H enedcm ju, w j ę z . c z e s k i m : p $ i v e c e r i , w j ę z . r o s y j s k i m : my vam p r i z i t j i p o s ta v im p a m ja t-n i k , w j ę z . s e r b s k o - c h o r w a c k i m : p r i z a l а e к u su n c a , w j ę z . 2 2 b u ł g a r s k i m : p r i v e & e r , w j ę z . m a c e d o ń s k i m : p r i i z -23 d a v a n j e t o na p o t v r d i t e g r a j a n i t e tr e b a li& no da p r i s t v u v a a t P r z y i m e k p r z y w t e j f u n k c j i z n a c z e n i o w e j m o ż e w y m i e n i a ć s i ę z p r z y i m k i e m p o d c z a s , n p . w c zo ra j t a t u ś m ówił p r z y k o l a c j i
II
p o d c z a s k o l a c j i;
d b a sz o i n t e r e s a naw et p r z y o - b i e d z i e || p o d c z a s o b i a d u . G r u p a s y n t a k t y c z n a w y s t ę p u j ą c a z p r z y i m k i e m p r z y w t e j f u n k c j i z n a c z e n i o w e j p e ł n i w z d a n i u r o l ę o k o l i c z n i k a c z a s u , n p . mam m ie d g o ś c ie p r z y w i e c z e r z y l u b p r z y d a w k i o k o l i c z n o ś c i o w e j c z a s u , n p . Poza kilko m a zdawkowymi słowam i p r z y p o w i t a n i u S zc zu k a n ie m ia ł do t e j p o ry o k a z j i porozm aw iać z K a lic k im .V. WSKAZANIE NA POSIADANIE CZEGOŚ, KORZYSTANIE Z CZEGOŚ
W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z p r z y i m k i e m p r z y w s k a z u j e n a t o , c o p o d m i o t p o s i a d a , z c z e g o k o r z y s t a , n p . je s te m p r z y z d r o w i u . W ł ą c z o n e t u z o s t a ł y r ó w n i e ż k o n s t r u k c j e t y p u : p r z y m n i e komenda, p r z y m n i e sła w a , d a j ą c e s i ę p r z e t r a n s f o - r m o w a ć , b e z z m i a n y z n a c z e n i a c a ł e g o z d a n i a , w k o n s t r u k c j e t y p u : je s te m p r z y k o m e n d z i e , p r z y s ł a w i e . I s t n i e j e t u t y l k o r ó ż n i c a s y n t a k t y c z n a . W t e j g r u p i e z n a j d u j e s i ę w i e l e k o n s t r u k c j i , k t ó r e d z i ś n i e s ą j u ż u ż y w a n e . M a t e r i a ł , z o s t a ł t u p o d z i e l o n y n a d w i e p o d g r u p y : a ) k o n s t r u k c j e , k t ó r e w y s z ł y z u ż y c i a ; b ) k o n s t r u k c j e u ż y w a n e w s p ó ł c z e ś n i e . 22 Por. К o p e 6 n y, op. c i t .
1 . K o n s t r u k c j e , k t ó r e w y s z ł y z u ż y c i a
Ia c o y e s t Marcin d a l W olcze pozagu dw a d zeezcze g r z iw e n , a t i penadze p r z i M i r o s ł a w ę o s t a l i ( 1 3 9 6 P o z n 3 1 4 S S t p ) , 0 k tó r e s r z e b r o у o sc h a th y Jan na mya z a lo w a l, p r z i t e m mya yed n a a ze o - s ta w y ly ( 1 4 4 3 Z a p W a r s z n r 7 1 8 S S t p ) A t e ż sn a d ź p o w ie d a ją , by p r z y z ł o c i e byw ał. R e j D z V I I , 3 3 3 , Aby ka żd y s ta n p r z y j e g o w ł a s n o ś c i a c h z o s ta w ił R e j D z V I I , 6 1 0 , Aby ka żd y z o s ta w a ł p r z y s p r a w i e d l i w o ś c i R e j D z V I I , 3 50 ( k o n s t r u k c j e z o s t a d p r z y t y m , p r z y ż y c i u , p r z y s w o i m s ą u ż y w a n e w s p ó ł c z e ś n i e , n a t o m i a s t p o ł ą c z e n i a z i n n y m i r z e c z o w n i k a m i , n p . z o s ta d p r z y m a j ą t k u , p r z y h e r b i e , p r z y s p r a w i e d l i w o ś c i d z i ś u ż y w a n e n i e s ą ; n i e r o ż n a w i ę c m ó w ić t u o w y j ś c i u z u ż y c i a k o n s t r u k c j i j a k o s c h e m a t u s k ł a d n i o w e g o , a l e o i n n y c h u w a r u n k o w a n i a c h l e k s y k a l n y c h t e g o p o ł ą c z e n i a ) , A le j e ś l i p r z y j e d n e j t y l k o masz z o s ta d , r a c z e j p r z y c n o c i e n i ż p r z y nauce z o s ta ń K o c h I I , 2 6 1 , s t ó j c i e mocno p r z y j e d n e j k a t o l i c k i e j w i e r z e S k a r 1 0 2 , P r z y w o l n o ś c i sta w a ją c P o t . I I , 86 , ju żem b y ł p r z y d o b r e j p a m i ę c i P a s 4 0 9 , p r z y k o r z y ś c i i p r z y s ł a w i e z o s ta ń . M o r J 3 6 2 , ja k b y p r z y n i c h n a jw y ższa b y ła w ła d za . K r a s I V , 6 5 , W tr z e c im a k c ie u tr z y m u je s i ę m ój p a ry ż a n in p r z y j e d n e j w i o s c e t y l k o B o h I I , 4 2 5 , P r z y g o r z k i m t y l k o ż a l u p r z y s z ł o z o s ta d K a r p 3 9 6 , N a g ro d zie ь'ат, a z o s ta d p r z y s w o i m z a s z c z y c i e Z a b i , 1 0 7 , I ż e p r z y n a s j e s t dawna w ładza w y b ie ra n ia Węa 1 5 1 , Rzęd z o s t a ł p r z y m n i e M i c k P a n 2 5 1 , A t y , m ój sw a t, p r z y b u k i e c i e Ja k Gaweł. S ł o w I V , 3 0 0 , A le gdyby z o s t a ł a p r z y b a r o n i e K r z e - ezowskim [ . . . ] p rz y w lo k ła b y s i ę t r z e c i a do m e ty . P r u s I , 2 7 8 , Pani Bar bara b y ła o t y l e p r z y s i ł a c h , że sama o b ja ś n ił a go swoim d o b i t nym głosem D ą b r I I I , 5 3 0 , S t a d p r z y i d e i , k tó r a s i ę z r e a l i zow ała, można t y l k o z za m kn iętym i oczam i. N a ł k I , 2 0 8 .
2 . K o n s t r u k c j e , k t ó r e s ą u ż y w a n e t a k ż e w s p ó ł c z e ś n i e
Zna, co l e p i e j , a p r z e d s ię p r z y g o r s z y m z o s ta j e K o c h I , 1 7 2 , Z o sta łem t ą r a z ą p r z y d a w n y m m o i m n a z w i s k u Grumdrypp K r a s I V , 9 5 , ta k w i e l k i e z y s k i p r z y ż y c i u go u
tr z y m a ć n ie m ogły K a r p 8 4 5 , o n i je d n a k o b s ta w a li p r z y s w o i m H o f f 1 1 6 , owi r a c z e j p r z y z m y s ł a c h n i e z d r o w y c h b ę d ą c , n a d z i e i j e d n e j s z u k a l i . N o r w i d 1 , 199 , gdy pcm Ł ę c k i z o s t a n i e b e z g r o s z a p r z y d u s z y , je g o u ro c z a có rka [ . . . ] w y jd z ie za barona a lb o m a rsza łk a P r u s I , 2 7 1 , j a z o s ta n ę p r z y m o i m d z i w a c t w i e D ą b r I V , 8 5 1 , Pan K a te lb a w i e d z i a ł , ż e u p i e r a ć s i ę p r z y s w o i m z d a n i u , t o n ie zaw eze zn a c z y z y s k iw a ć na powadze. D ą b r I I , 1 9 6 , o b sta w a n ie p r z y s p r a w i e p r z e c i e ż od dawna p r z e p a d łe j. N a ł k I I , 1 7 5 , I p r z y t y m p r z e k o n a n i u p o z o s ta ł h e lle n iz m , że c z ło w ie k tw o rz y swe s z c z ę ś c i e T a t a r 6 4 , c z y pan s ą d z i , p a n ie p u łk o w n ik u , ż e A n g lic y z o s ta w ią nas p r z y ż y c i u ? D ó b r 4 7 6 .
W t e j g r u p i e z n a l a z ł y s i ę w y r a ż e n i a p r z y i m k o w e z a k w a l i f i k o w a n e p r z e z a u t o r ó w Sło w n ika ję z y k a p o ls k ie g o pod r e d . W ito ld a D orosze w skieg o d o g r u p y o d d z i e l n e j ' u z u p e ł n i e n i e s t r o j u , u n i f o r m u ( b r o ń 2 4 w t y m c h a r a k t e r z e ) ' , n p . c h a d z a ł p r z y z e g a r k u . Moim z d a n i e m n i e ma ż a d n e j r ó ż n i c y s e m a n t y c z n e j p r z y i m k a p r z y m i ę d z y k o n s t r u k c j a m i c h o d z i ć ( b y ć ) p r z y z e g a r k u , p r z y s z a b l i , p r z y b u k i e c i e a p o ł ą c z e n i a m i b y ć ( z o s t a ć ) p r z y c n o c i e , p r z y w o l n o ś с i , p r z y d o b r y c h o b y c z a j a c h . W t a k i c h z w i ą z k a c h p r z y i m e k p r z y p o j a w i a s i ę d z i s i a j w j ę z y k u p o t o c z n y m r z a d k o . U t r w a l i ł y s i ę t y l k o p e w n e s f r a z e o l o g i z o - w a n e p o ł ą c z e n i a , n p . b y ć p r z y z d r o w y c h z m y s ł a c h , zachow ać p r z y ż y c i u . W j ę z y k u p o t o c z n y m w y s t ę p u j ą r ó w n i e ż k o n s t r u k c j e u w a r u n k o w a n e r e k c j ą c z a s o w n i k a , n p . u p ie r a ć s i ę p r z y c z y m , o b sta w a ć p r z y c z y m . W i n n y c h j ę z y k a c h s ł o w i a ń s k i c h p r z y i m e k p r z y t a k ż e w y s t ę p u j e w t e j f u n k c j i z n a c z e n i o w e j , n p . w j ę z . c z e s k i m : b y t p r i p e -n Ъ z i с h, w j ę z . u k r a i ń s k i m : p r y r o z u m i b u t y , p r y 2 5 ' 26 z d o r o v j u , w j ę z . m a c e d o ń s k i m : t o j ne e p r i p a r i . P r z y i m e k p r z y w t e j f u n k c j i z n a c z e n i o w e j m o ż e w y m i e n i a ó s i ę n i e k i e d y z p r z y i m k i e m u , n p . gdyby z o s t a ł a p r z y b a r o n i e K r z e e z o w e k i m [ k la c z ] || u b a r o n a K r z e s z o w- 8 к i e g o. 24 S ło w n ik ję z y k a p o ls k ie g o , r e d . W. Dor os z e ws ki , . 25 Por. К o p e 6 n y, op. c i t . 26 P o r . R e c n i k . . .
G r u p y s y n t a k t y c z n e z p r z y i m k i e m p r z y w t y m z n a c z e n i u mogą p e ł n i ć n a s t ę p u j ą c e f u n k c j e s k ł a d n i o w e : 1) d o p e ł n i e n i a , n p . u p ie r a ł s i ę p r z y s w y c h s ą d a c h ; 2 ) o k o l i c z n i k a a k c e s o r y j n e g o , n p . P r z y e ł a w i e ma ka żd y mocno s t a ć ; 3 ) p r z y d a w k i d o p e ł n i a j ą c e j , n p . o b sta w a n ie p r z y s p r a w i e p r z e c ie ż od dawna p r z e p a d łe j; 4 ) p r z y d a w k i o k o l i c z n o ś c i o w e j a k c e s o r y j n e j , n p . sta w a n ia śm ia ł o p r z y k r ó l u i o j c z y ź n i e .
V I. WSKAZANIE NA PRACÇ, CZYNNOŚĆ WYKONYWANĄ PRZY KI M S, PRZY CZYMŚ
W y r a ż e n i e p r z y i m k o w e z p r z y i m k i e m p r z y w s k a z u j e n a t o , z c z y m , z k i m w i ą ż e s i ę c z y j a ś p r a c a , w y k o n y w a n a c z y n n o ś ć , n p . I z e mayą m yeczy p y ln o s c z y p r z y b г а с z i e n y m o c z n y c h у t e z p r z y s y o s t r a c h (.1 4 8 4 R e g 719 S S t p ) , K sią d z w s z y s tk o chce m ie ć w k ło p o c i e , S t o i by w o jt p r z y r o b o c i e R e j D z I , 5 8 , A lbo p r z y w i d ł a c h p o c z ą ć , a lb o p r z y k w a t e r c e P o t I I 1 1 4 , N ik t m ię je d n a k p r z y p o d ł e j n ie z a s t a ł r o b o c i e W ę g 5 7 , M ę żc zy źn i p a lą l u l k i , k o b ie t y p r z y p r ą t k a c h M i c k P a n 1 3 5 , bo co by z o s ta ł o c za su od p o s łu g p r z y ż o n i e , to p ie ś c iłb y m j e j d z i e c i n ę . P r u s I , 2 2 9 , Pan m usi m ie ć dużo z a j ę c i a p r z y t a P i m m a g a z y n i e P r u s I , 8 6 , N a tych m ia st wybieyT po L u d w iczkę, k tó r a bywała ró w n ie ż babką p r z y p o ł o ż n i c a c h . D ą b r I , 6 3 , żonę pana w id zia łe m t y l k o c i ą g l e samą a lb o p r z y d z i e c k u . D ą b r I I I , 5 1 6 , j a pomogę p r z y t y m p r a n i u . D ą b r I I I , 5 53 , Chyba j e j n ie s z ł o o t ę tr o c h ę j e d z e n ia i ro b o tę p r z y r o d z o n e j m a t c e . N a ł k I I , 7 9 , ż o ł n i e r z p r z y d z ie lo n y j e j [ . . . ] do pomocy p r z y d ź w i g a n i u n o szy z n ik n ą ł g d z i e ś m o m en ta ln ie. B r a t I I , 1 8 2 , Kolumb n ie w ie , że mózg Zygmunta p r a c u je s p o k o jn ie j a k p r z y m a t u r a l n y m z a d a n i u z m a tem a tyki. B r a t 1 , 1 5 0 . T a f u n k c j a p r z y i m k a p r z y u z a l e ż n i o n a j e s t o d z n a c z e n i a n a d - r z ę d n i k a , z k t ó r y m ł ą c z y s i ę w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e . C z a s o w n i k i l u b r z e c z o w n i k i , k t ó r e s ą p r z e z w y r a ż e n i e p r z y i m k o w e o k r e ś l a n e , n a z y w a j ą c z y n n o ś c i z w i ą z a n e z p r a c ą l u b w y k o n y w a n i e m j a k i e j ś c z y n n o ś c i , n p . mózg Zygmunta p r a c u je s p o k o jn ie j a k p r z y m a t u r a l n y m z a d a n i u . R ó w n i e ż w j ę z . c z e s k i m , p r z y i m e k p r z y w y s t ę p u j e w t e j f u n k c j i z n a c z e n i o w e j , n p . Pomćhal o t c i p H h o s p o d a ï s tv i2 7 . ^ P r i r u â n i s l o v n i k . . .
