[105]
Ryszard Majer*
AKTYWIZACJA OSÓB STARSZYCH W
ĝRODOWISKU
MIEJSKIM JAKO FORMA PRZECIWDZIA
àANIA
WYKLUCZENIU SPO
àECZNEMU
„BezczynnoĞü niszczy ciekawoĞü i pasjĊ, a nasze zobojĊtnienie prowadzi do wyludnienia Ğwiata, w którym nie dostrzegamy juĪ Īadnego powodu do dziaáania. ĝmierü zamieszkuje w nas i otaczających nas rzeczach”.
[Beauvoir, 2011] Streszczenie. Proces wykluczenia spoáecznego moĪe w sposób szczególny dotykaü starzejące siĊ dynamicznie spoáeczeĔstwo Polski, szczególnie Ğrodowiska miejskie. WĞród czynników wpáy-wających na ekskluzjĊ zalicza siĊ czynniki ekonomiczne, zdrowotne i Ğrodowisko zamieszkania.
Inkluzja spoáeczna seniorów powinna byü prowadzona na wszystkich poziomach polityki spoáecznej, ale szczególną rolĊ peáni samorząd terytorialny. To na poziomie lokalnym moĪna trafnie diagnozowaü przyczyny wykluczenia oraz budowaü system w którym szereg podmiotów dziĊki procesom aktywizacji bĊdzie wáączaáo najstarszych mieszkaĔców do wspólnoty. Proces aktywizacji powinien byü zaprogramowany, realizowany i monitorowany, bo tylko wówczas bĊdzie procesem skutecznym, który stworzy realną szansĊ na przeciwdziaáanie wykluczeniu spo-áecznemu seniorów. W artykule prezentujĊ we wprowadzaniu teoretyczne aspekty wykluczenia spoáecznego i zadania procesu inkluzji. W czĊĞci poĞwiĊconej moĪliwoĞciom oddziaáywania sa-morządu terytorialnego na politykĊ spoáeczną, prezentujĊ przykáad CzĊstochowy jako miasta, które zbudowaáy program wsparcia seniorów. W czĊĞci trzeciej prezentuje wyniki badaĔ dokona-nych na podstawie arkuszy monograficzdokona-nych Bank Inicjatyw Senioraldokona-nych, w Ğwietle których moĪna oceniü skalĊ dziaáaĔ aktywizujących lokalną spoáecznoĞü osób starszych.
Sáowa kluczowe: wykluczenie spoáeczne, lokalna polityka spoáeczna, polityka wobec staroĞci.
1. Od wykluczenia do aktywizacji – wprowadzenie
Proces starzenia siĊ ludnoĞci, oznaczający wzrost odsetka ludzi starych w spoáeczeĔstwie – nazywany takĪe starzeniem siĊ demograficznym, jest proce-sem nieodwracalnym, z którym nigdy wczeĞniej nie mieliĞmy do czynienia aĪ na tak szeroką skalĊ. Doceniając pozytywne skutki tego procesu oznaczające prze-cieĪ spadek umieralnoĞci i wydáuĪenie trwania Īycia – jakĪe poĪądane przez nas wszystkich, B. Szatur-Jaworska proponuje wrĊcz by starzenia siĊ ludnoĞci nie
definiowaü jako jeden z problemów spoáecznych a wyzwanie które niesie ze sobą rozwój gospodarczy, technologiczny i spoáeczny, [Szatur-Jaworska, 2011]naleĪy zwróciü jednak uwagĊ Īe implikuje on szereg zjawisk, które we wáaĞciwym czasie nie ograniczone i minimalizowane mogą prowadziü do szere-gu negatywnych skutków, wĞród których na pierwszym miejscu naleĪy dostrzec procesy wykluczenia i marginalizacji osób starszych.
Obecne we francuskiej polityce spoáecznej juĪ w latach szeĞüdziesiątych dwudziestego wieku pojĊcie wykluczenia spoáecznego jest táumaczeniem okre-Ğlenia exclusion, które w polskim przekáadzie oznacza wykluczenie ze spoáe-czeĔstwa zorganizowanego. Początkowo obejmowaáo ono osoby nie objĊte ubezpieczeniem spoáecznym m.in. narkomanów, jednak z czasem zostaáo roz-szerzone na inne grupy spoáeczne m.in. dáugotrwale bezrobotnych. Przez szereg lat ekskluzjĊ traktowano zamiennie z ubóstwem pojawiającym siĊ w związku z przeobraĪeniami spoáeczno- politycznymi [Fidelus, 2011]. A. Giddens traktuje wykluczenie spoáeczne jako efekt szeregu rodzaju upoĞledzeĔ spoáecznych w wyniku których osoba lub grupa nie moĪe uczestniczyü w Īyciu spoáecznym, gospodarczym i politycznym [Giddens,2004]. Z powyĪej przytoczonym spojrze-niem na kwestiĊ wykluczenia koresponduje ze zdefiniowanym przez J. Grotow-ską-Leder obszarami wykluczenia tj.
x ekonomicznym gdzie wykluczenie oznacza ograniczenie lub zupeány brak aktywnoĞci w procesach wytwarzania, pracy a takĪe konsumpcji;
x politycznym – przejawiającym siĊ w nieuczestniczeniu w decyzjach poli-tycznych w ich ksztaátowaniu i podejmowaniu,
x spoáecznym –przejawiającym siĊ w ograniczeniu kontaktów, spoáecznych, rodzinnych, sąsiedzkich, ale takĪe niekorzystaniu z instytucji kulturalnych i oĞwiatowych [Grotowska-Leader, 2005].
B. Szacka w swoim „Wprowadzeniu do socjologii” postrzegaáa wykluczenie i marginalizacjĊ spoáeczną jako niemoĪnoĞü korzystania ze swoich uprawnieĔ, traktując zjawisko wielopáaszczyznowo choü sprzyjające wytworzeniu subkultu-ry to jednak podkreĞliáa Īe wykluczeni nie tworzą grupy w socjologicznym tego sáowa ujĊciu [Szacka,2003].
Z pozycji pedagogiki T. Pilch wyjaĞniaá, Īe wykluczenie to: „pojĊcia ozna-czające stany i procesy w strukturze spoáecznej, okreĞlające jednostki i grupy ograniczone w moĪliwoĞciach korzystania z powszechnie dostĊpnych dóbr i form Īycia zbiorowego oraz funkcjonujące poza powszechnymi zasadami oby-czaju, prawa i porządku spoáecznego. Sytuacja marginalizacji oznacza istnienie w strukturze spoáecznej wzglĊdnie trwaáych grup i Ğrodowisk, które swój status upoĞledzonych i nieobecnych w powszechnym nurcie Īycia publicznego bądĨ zaakceptowaáy, bądĨ odziedziczyáy i traktują go jako nieprzezwyciĊĪalny, nor-malny, zaĞ swoją aktywnoĞü ograniczają do swoistej wymiany swojego upoĞle-dzenia na korzyĞci wynikające z publicznej dobroczynnoĞci lub dystrybucji
po-mocy instytucji paĔstwowych. Proces marginalizacji jest spychaniem jednostek, grup, a nawet caáych spoáecznoĞci w sytuacje upoĞledzenia spoáecznego przez lokalne lub globalne procesy ekonomiczno-spoáeczne, w efekcie których zostają one pozbawione moĪliwoĞci samodzielnego funkcjonowania materialnego, są skazane na izolacjĊ kulturowi) i zamkniĊcie w krĊgu trudno przezwyciĊĪalnych barier do samodzielnoĞci i samo rozwoju. Klasycznym przykáadem procesu marginalizacji jest tzw. spirala upad ku ludzi dotkniĊtych trwaáym bezrobociem. Bezrobotny nie tylko traci podstawy bytu materialnego swojego i rodziny, lecz takĪe jest skazany na powolną redukcjĊ kontaktów spoáecznych, aktywnoĞci kulturowej, atrofiĊ wiĊzi spoáecznych, wreszcie izolacjĊ towarzyską, sąsiedzką i rodzinną” [Pilch, 2004].
W podstawowym dokumencie rządowym dotyczącym kwestii polityki spo-áecznej w odniesieniu do wykluczenia spoáecznego czyli Narodowej Strategii Integracji zjawisko to jest traktowane jako sytuacja uniemoĪliwiająca lub utrud-niające danej osobie lub grupie osób, korzystanie z peánienia ról spoáecznych, oraz dóbr publicznych i infrastruktury, gromadzenia zasobów i zdobywania do-chodów w sposób godny. Sami autorzy dokumentu zwracają uwagĊ na trzy waĪne elementy definicji. Po pierwsze „sytuacjĊ wykluczającą” bĊdącą splotem czynników czy warunków wykluczających. Po drugie „jednostkĊ wykluczaną, czyli osobĊ lub grupĊ znajdujące siĊ w sytuacji wykluczającej I po trzecie „zgodne z prawem spoáeczne funkcjonowanie, korzystanie z zasobów publicz-nych i zabezpieczanie wáasnej egzystencji w godny sposób”, co w wyniku sytu-acji wykluczającej jest uniemoĪliwione lub znacznie utrudnione. Perspektywa dokumentu rządowego sygnalizuje jedynie najwaĪniejsze problemy które deter-minują proces wykluczeni. Badacze problemu wskazują przede wszystkim na problemy:
x biologiczne (ograniczenie wáasnych zdolnoĞci, stanu zdrowia , sprawnoĞci); x rynkowe (ograniczenie na rynku pracy, związane z niskim wyksztaáce-niem, kwalifikacjami niedostosowanymi do lokalnych potrzeb);
x kulturowe (mniejszoĞci rodzinne, etniczne, osoby dotkniĊte uzaleĪnienia-mi oraz osoby doĞwiadczające rozmaitych problemów Īyciowych związanych z zaburzeniami charakterologicznymi, depresjami) [Fidelus,2011].
R. Szarfenberg analizując szereg definicji wykluczenia spoáecznego syste-matyzuje je w cztery podstawowe grupy. W pierwszej umieszcza problemy związane z uczestnictwem w Īyciu spoáecznym lub zbiorowym, dochodzi do niego m.in. gdy jednostka pozostająca czáonkiem lokalnej spoáecznoĞci nie moĪe uczestniczyü w normalnych aktywnoĞciach spoáecznych z powodów bĊdących poza jej kontrolą a chciaáaby ona w nich uczestniczyü. W drugiej grupie lokuje problemy z prawami spoáecznymi i socjalnymi, gdzie jednostce odmawia siĊ dostĊpu do podstawowych praw socjalnych gwarantujących jednostce korzysta-nie z wolnoĞci obywatelskiej wyraĪające siĊ w uczestnictwie w Īyciu
spoáecz-nym i ekonomiczspoáecz-nym. Trzeci obszar definicji obejmuje problemy z dostĊpem który jest bądĨ ograniczony bądĨ utrudniony do zasobów i dóbr w tym instytucji spoáecznych rynku pracy i konsumpcji. Wreszcie ostatni obszar dotyczy wielo-wymiarowej i relatywnej deprywacji cechującej siĊ duĪym subiektywizmem ale zazwyczaj charakteryzujące siĊ postĊpującym uboĪeniem jednostki lub grupy [Szarfenberg 2010].
Dodajmy, Īe stosowany zamiennie z wykluczeniem spoáecznym termin marginalizacja spoáeczna jest rozumiany proces prowadzący do stanu marginal-noĞci- marginesowoĞci lub jako stan nieuczestniczenia jednostek albo teĪ caáych grup spoáecznych w instytucjonalnym porządku spoáecznym albo teĪ uczestniczą w nim w sposób ograniczony. Jednostki lub grupy bądĨ to same nie mogą reali-zowaü przynaleĪnych im uprawnieĔ bądĨ go siĊ im odmawia. W skrajnych przypadkach dáugotrwaáy proces marginalizacji spoáecznej prowadzi do zmiany ról spoáecznych, utraty sensu Īycia [LeszczyĔska-Rajchert, 2006].
WĞród grup podlegających procesowi wykluczenia spoáecznego wskazuje siĊ dzieci i máodzieĪ ze Ğrodowisk zaniedbanych, dzieci wychowujące siĊ poza rodziną, kobiet samotnie wychowujące dzieci, kobiety pozostające poza rynkiem pracy, ofiary patologii Īycia rodzinnego, osoby o niskich kwalifikacjach, osoby bezrobotne, Īyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych, niepeáno-sprawni i chronicznie chorzy, osoby chorujące psychicznie, starsze osoby sa-motne, opuszczający zakáady karne, imigranci, osoby naleĪące do mniejszoĞci etnicznych [Fidelus, 2011]. Autorzy Narodowej Strategii Integracji Spoáecznej dla Polski, wskazali zarówno grupy spoáeczne podatne na wykluczenie, jak i grupy powaĪnie zagroĪone wykluczeniem. Osoby starsze- samotne znalazáy siĊ w pierwszej z grup JednoczeĞnie w priorytetach dokumentu wskazano wydáuĪe-nie przeciĊtnego trwania Īycia w sprawnoĞci – HALE (Healthy Life Expectancy) – wskazując poziom Ğredni przyjĊtego wskaĨnika [NSIP,2003]. B. Szatur- -Jaworska, analizując obszary wykluczenia osób starszych zwróciáa uwagĊ na wieloĞü ich páaszczyzn (polityczną, ekonomiczną, spoáeczną i ĞwiadomoĞciową) oceniając, Īe sam proces ekskluzji wobec nich wystĊpuje w nierównomiernym natĊĪeniu, zagroĪenie marginalizacja jest zróĪnicowane nie tylko pod wzglĊdem przedmiotowym ale i podmiotowym, wreszcie wskazaáa by caáy proces odnosiü do norm obowiązujących poszczególne fazy Īycia czáowieka. Jako Ĩródáa wy-kluczenia osób starszych autorka wskazaáa:
x brak samodzielnoĞci w codziennym funkcjonowaniu spowodowany cho-robami i niepeánosprawnoĞcią;
x niskim poziomie wyksztaácenia;
x ograniczeniu pozycji w rodzinie związanej z dokonującą siĊ transformacją systemowa;
x ograniczeniami obecnego rynku pracy;
x kulcie máodoĞci, skutkującej wypieraniem obrazu staroĞci i Ğmierci ze ĞwiadomoĞci spoáecznej [Szatur-Jaworska,2005].
Proces inkluzji spoáecznej seniorów powinien byü szeroki i zróĪnicowany, realizowany z udziaáem jak najliczniejszej grupy partnerów spoáecznych. U. Sobkowiak wskazując na obszary wyzwaĔ poszczególnych podmiotów Īycia publicznego wobec seniorów wskazuje przede wszystkim na takie procesy jak:
x przygotowywanie (do staroĞci, do pracy z seniorami); x rozwijanie (oferty dla seniorów, form wielopokoleniowych);
x ksztaátowanie;(odpowiedniego wizerunku staroĞci, wiĊzi miĊdzypokole-niowych);
x ograniczanie;(przyczyn kwestii spoáecznych dotykających osób starszych, skutków kwestii spoáecznych dotykających osób starszych) [Sobkowiak,2008].
Analizując ww. konstrukcjĊ dochodzimy do wniosku, Īe kluczem do sku-tecznego przeciwdziaáania wykluczeniu osób starszych jest ich aktywizacja obecna zarówno w procesach przygotowania, rozwijania i ksztaátowania lokalnej spoáecznoĞci wobec staroĞci i seniorów. AktywnoĞü warunkująca zaspokojenie wszystkich potrzeb czáowieka, kluczowa dla ogrywania ról spoáecznych i funk-cjonowania w Ğrodowisku, moĪe byü traktowana jako formalna (charakteryzują-ca siĊ uczestnictwem w stowarzyszeniach, w klubach, koáach zainteresowaĔ) nieformalna (kontakt wewnątrz rodziny, utrzymywanie wiĊzi przyjacielskich) i wreszcie samotnicza (zainteresowania indywidualne, oglądanie telewizji) [DziĊgielewska, 2006].
2. Przypadek CzĊstochowy: Planowanie obciąĪenia czy rozwoju? Przeciwdziaáanie wykluczeniu spoáecznemu jest procesem wielopáaszczy-znowym i powinien byü realizowany na wszystkich moĪliwych do realizacji poziomach polityki spoáecznej. Zwracając jednak uwagĊ na postĊpujący od kil-kunastu lat takĪe w naszym kraju proces decentralizacji polityki spoáecznej, czyli odejĞcie od welfare state do welfare pluralism, coraz wiĊksze znaczenie takĪe w obszarze przeciwdziaáania ekskluzji spoáecznej ma spoáecznoĞü lokalna. Nie tylko diagnozowanie wybranych problemów spoáecznych jest trafniejsze na poziomie gminy czy powiatu ale takĪe analiza samych potrzeb i deficytów infra-struktury spoáecznej, oraz wreszcie realna ocena podejmowania dziaáaĔ które bĊdą skutecznie te problemy rozwiązywaáy. SpoáecznoĞü lokalna, w których moĪe nastĊpowaü proces diagnozowania i rozwiązywania pojawiających siĊ problemów spoáecznych – ze wzglĊdu na áączące ją wiĊzi spoáeczne jest bardzo wraĪliwa na powstawanie i warunkuje rozwój procesu wykluczenia spoáecznego. W efekcie prowadząc do postĊpującego rozwarstwienia i zmian w istniejącej strukturze spoáecznej i przeobraĪeĔ samych wiĊzi spoáecznych [BáĊdowski,
2007]. PamiĊtając, Īe spoáecznoĞci lokalne są trwaáym elementem struktury spoáecznej, jej przedstawicielstwem politycznym i instytucjonalnym są gminy wiejskie i miejskie, o których bĊdziemy mówili dalej, które poprzez swoją re-prezentacjĊ realizacją cele waĪne dla rozwoju danej wspólnoty cele, akcepto-walne i prowadzące do jej rozwoju [Piekara,1994]. WĞród celów definiowanych z reguáy przez normĊ prawną znajduje siĊ obszar ksztaátowania warunków by-towych czy teĪ organizacja zaspakajania potrzeb Ğrodowiska lokalnego gáownie poprzez zadania jakie realizują podmioty samorządu terytorialnego. Takie ujecie roli spoáecznoĞci lokalnej odzwierciedla takĪe definicja samorządu w ujĊciu A. Sztando: „samorząd terytorialny naleĪy okreĞliü jako obligatoryjny związek mieszkaĔców danego terytorium wspólnie zajmujących sie swoimi sprawami publicznymi o znaczeniu lokalnym oraz jako formĊ decentralizacji administracji paĔstwowej, wykonywanej, na podstawie wáaĞciwych ustaw, przez miejscowe, niezawisáe organy. Istnienie oraz rola samorządu nie jest aktem bezpoĞredniej woli wspomnianych mieszkaĔców lecz wynikiem dziaáalnoĞci ustawodawczej. Drogą ustaw paĔstwo przekazuje samorządowi okreĞlony zestaw obowiązków, praw i Ğrodków materialnych pozostawiając sobie role nadzorcy” [Sztando, 1998]. Przeciwdziaáanie kwestiom związanym z wykluczeniem spoáecznym, z uwagi na margines swobody jaką pozostawiá ustawodawca samorządowcom w realizacji poszczególnych zadaĔ, jest w rezultacie rozpiĊte miĊdzy traktowa-niem ich jako obciąĪeniem a dziaáalnoĞcią niezbĊdną dla rozwoju Ğrodowiska lokalnego. Pierwszy z modeli traktuje wiąĪe ekskluzjĊ mieszkaĔców obciąĪe-niami, koniecznoĞci wydatków które raczej siĊ nie zwrócą. W efekcie takiego podejĞcia otrzymujemy dziaáania ratownicze i interwencyjne, nie wiele wycho-dzące poza zakres zadaĔ przewidzianych przez ustawy o pomocy spoáecznej, rehabilitacji i aktywizacji zawodowej niepeánosprawnych czy teĪ materialnego wspierania i aktywizacji bezrobotnych. Na drugim kraĔcu takiego postrzegania rzeczywistoĞci spoáecznej lokuje siĊ model traktowania integracji spoáecznej jako inwestycji prorozwojowej, która jest trwaáym elementem ogólnej polityki rozwoju spoáeczno- gospodarczego danego Ğrodowiska lokalnego. Efektem ta-kich myĞlenia o przeciwdziaáaniu wykluczeniu spoáecznemu jest m.in. indywi-dualne podejĞcie do konstruowanej strategii rozwoju ale takĪe strategii rozwią-zywania problemów spoáecznych, wspieranie przedsiĊbiorczoĞci, rozwój infra-struktury technicznej i spoáecznej, oparcie dziaáaĔ nie tylko na jednostkach sa-morządu terytorialnego ale takĪe organizacjach pozarządowych jak równieĪ podmiotach komercyjnych [Rysz-Kowalczyk, 2010].
Postrzeganie rzeczywistoĞci spoáecznej przekáada siĊ na praktykĊ. W Ğro-dowiskach lokalnych w których wykluczanie spoáeczne traktowane jest jako nieuchronny ciĊĪar samorządowcy nie wychodzą w programowaniu polityki spoáecznej poza katalog aktów prawa lokalnego wynikających bezpoĞrednio z ustaw i rozporządzeĔ. Spotykamy w takich Ğrodowiskach obowiązkowo
przyjmowane przez Rady Miast i Gmin strategie rozwiązywania problemów spoáecznych, programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, czy programy przeciwdziaáania przemocy w rodzinie. Tam gdzie potrzeby mieszkaĔców traktowane są jako wstĊp do realizacji zadaĔ spoáecznych, spoty-kamy uregulowania niestandardowe, wykraczające swym zakresem poza regula-cje centralną. Do takich wáaĞnie rozwiązaĔ naleĪy zaliczyü programy aktywiza-cji i wsparcia osób w wieku senioralnym [Krzyszkowski, Przywojska, brw.; Majer, 2011] Jednym ze Ğrodowisk w którym taki program przyjĊto jest CzĊsto-chowa.
CzĊstochowa miasto poáoĪone w województwie Ğląskim, jest obecnie pod wzglĊdem administracyjnym, miastem na prawach powiatu, co oznacza, Īe wy-konuje w odniesieniu do swoich mieszkaĔców zarówno zadania z zakresu samo-rządu gminnego jak i powiatowego. W ustroju tego typu jednostki, podstawowe znaczenie ma ustawa o samorządzie gminnym, bo to ona nadaje charakter wáa-dzy wykonawczej i uchwaáodawczej. Stojący na czele samorządu miejskiego prezydent – peániący funkcjĊ jednoosobowego organu wykonawczego jest wy-bierany w wyborach powszechnych, tak zresztą jak licząca 28 radnych, Rada Miasta CzĊstochowy bĊdąca organem uchwaáodawczym miasta. CzĊstochowa zaj-mując 15 971 ha jest oĞrodkiem miejskim, który zamieszkuje nieco ponad 238 ty-siĊcy mieszkaĔców, których liczba ostatnio doĞü systematycznie spada – tylko w latach 2006–2009 liczba mieszkaĔców zmniejszyáa siĊ niemal o 6 tysiĊcy osób.
Porównując CzĊstochowĊ z pozostaáymi 64 miastami na prawach powiatu w kraju, jej pozycja jest mocno zróĪnicowana w zaleĪnoĞci od analizowanego obszaru i tak, jeĞli chodzi o bezrobocie, to ze wskaĨnikiem 10,3% plasuje siĊ na 39 pozycji (od – 2,9% na pierwszej pozycji do 21,5%. na pozycji 65). W przy-padku osób w gospodarstwach domowych objĊtych pomocą spoáeczną, liczo-nych, jako odsetek ogóáu mieszaĔców, zajmuje pozycjĊ stosunkowo niską – 14 z wartoĞcią 4,1% (najniĪsza wartoĞü w zestawieniu to 0,4%, natomiast na pozycji 65 wartoĞü ta osiąga 13,3%) Na realizacjĊ polityki spoáecznej, samorząd czĊsto-chowski przeznaczyá w 2009 roku 15,6% swojego budĪetu, co stanowiáo kwotĊ 123 395,9 tys. zá. WartoĞü ta obejmuje wydatki kwalifikacji budĪetowej w dziale „pomoc spoáeczna i pozostaáe zdania w zakresie polityki spoáecznej [Statystyczne Vademecum Samorządowca, 2010]. Wedáug zebranych danych na dzieĔ 1.01.2010 r. liczba mieszkaĔców CzĊstochowy w wieku 60 lat i wiĊcej wynosiáa 54.046 osób, co stanowiáo 22% ogóáu mieszkaĔców miasta.
Analizując dokumenty programowe lokalnej polityki spoáecznej dotyczące kwestii osób starszych, dostrzegamy zainteresowanie kwestią seniorów juĪ na poziomie Strategii Rozwoju Miasta CzĊstochowy. W celu szczegóáowym 2.2.2. zdefiniowanym jako „Zapewnienie potrzebującym dostĊpnoĞci i poprawa stan-dardów jakoĞci usáug medycznych oraz rozwój systemu profilaktyki zdrowot-nej” odnajdujemy jeden z kierunków dziaáaĔ sformuáowany jako „Rozwój
sys-temu opieki dáugoterminowej i geriatrycznej – dostosowanie zakresu usáug me-dycznych do potrzeb wynikających ze zmian struktury demograficznej ludnoĞci miasta” [CzĊstochowa 2025,2009]. RównoczeĞnie warto zauwaĪyü, Īe autorzy dokumentu juĪ na etapie jego przyjĊcia postulowali budowĊ programu opieki na rzecz mieszkaĔców w wieku poprodukcyjnym.
Kluczowym aktem prawnym ksztaátującym lokalną politykĊ spoáeczną w CzĊstochowie jest: „Strategia Rozwiązywania Problemów Spoáecznych Mia-sta CzĊstochowy na lata 2007–2013” która zostaáa przyjĊta jako zaáącznik do Uchwaáy Rady Miasta CzĊstochowy nr 232/XX/2007 z dnia 13 grudnia 2007. Dokument zawiera podstawowe elementy przynaleĪne tego typu aktom tj. czĊĞü wstĊpną, dane ogólne dotyczące miasta, diagnozĊ problemów spoáecznych i czĊĞü programową. Sami autorzy tak zdefiniowali jego charakter: „Strategia przedstawia aktualną sytuacjĊ spoáeczną miasta, formuáuje cele oraz wskazuje kierunki dziaáaĔ zmierzających do osiągniĊcia pozytywnych wskaĨników rozwo-ju spoáecznego, do minimalizacji i likwidacji problemów socjalno-spoáecznych jego mieszkaĔców. Strategia sáuĪyü bĊdzie jako punkt odniesienia dla dziaáaĔ o charakterze rozwojowym, podejmowanych m.in. z zasobów Ğrodków wáasnych miasta oraz Ğrodków zewnĊtrznych, w tym funduszy unijnych” [Strategia RPS Miasta CzĊstochowy, 2007]. Dokument w pierwszym celu strategicznym sfor-muáowanym jako . „Aktywna polityka prorodzinna wskazuje w odniesieniu do seniorów cel operacyjny piąty definiując go jako „Zapewnienie profesjonalnego wsparcia dla osób starszych i ich aktywizacja” WĞród dziaáaĔ przewidziano m.in.:
x rozwój Ğrodowiskowych form opieki;
x wzbogacanie oferty Ğwiadczonej przez placówki wsparcia dziennego; x dostosowanie systemu opieki zdrowotnej do potrzeb osób starszych; x rozwój wolontariatu oraz pracy socjalnej na rzecz pomocy seniorom; x realizacja programu „Wnuczek-wnuczka”, jako sposób na lepszą jakoĞü Īycia seniora;
x wspieranie organizacji pozarządowych w realizacji opieki nad osobami starszymi;
x wsparcie finansowe i rzeczowe osób najbardziej potrzebujących pomocy (zasiáki staáe, celowe, okresowe i inne);
x organizowanie imprez integracyjnych, np. „Lato seniora”;
x zwiĊkszenie uczestnictwa osób starszych w rekreacji, kulturze i wypo-czynku;
x rozwijanie zorganizowanych form aktywnoĞci dla osób starszych celem wypeánienia czasu wolnego i przeciwdziaáania izolacji spoáecznej.
Dokumentem ksztaátującym politykĊ spoáeczną wobec osób starszych jest „CzĊstochowski Program Wsparcia Seniorów na lata 2010–2013. Jako cel gene-ralny programu wskazano: „Zintegrowany system wsparcia, opieki i integracji czĊstochowskich seniorów oparty na partnerskiej wspóápracy samorządu miasta
CzĊstochowy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami dziaáający-mi w obszarze wsparcia spoáecznego” WĞród celów strategicznych wskazano jako najwaĪniejsze:
x Wspieranie aktywnoĞci seniorów;
x Wspieranie seniorów w realizacji ról rodzinnych;
x Dostosowywanie warunków Īycia seniorów i oferty usáug spoáecznych do zmieniających siĊ ich potrzeb i moĪliwoĞci;
x Dostarczanie wsparcia seniorom w sytuacjach kryzysowych;
x Poprawa spoáecznego obrazu staroĞci [CzĊstochowski Program Wsparcia Seniorów, 2010].
Cele strategiczne zostaáy uszczegóáowione celami operacyjnymi, którym przyporządkowano realizatorów programu – miejskie jednostki organizacyjne oraz partnerów gáównie organizacje pozarządowe, do kaĪdego z nich przypo-rządkowano takĪe wskaĨniki oraz Ĩródáo ich pozyskiwania. W ramach przygo-towanego dokumentu przedstawiono rozwiązania które w zaáoĪeniu miaáy akty-wizowaü czĊstochowskich seniorów.
ZaáoĪono Īe aktywizacja seniorów bĊdzie siĊ odbywaáa w przynajmniej kil-ku páaszczyznach tj. poprzez .:
x wzbogaceni oferty w zakresie organizacji czasu wolnego; x rozwój wolontariatu seniorów;
x wspieranie i organizowanie dziaáaĔ z wykorzystaniem potencjaáu intelek-tualnego i zawodowego osób starszych;
x rozwój Uniwersytetów Trzeciego Wieku;
x rozszerzanie ulg dla seniorów w korzystaniu z instytucji i placówek miej-skich.
Tak jak w innych obszarach programowych wskazano realizatorów dziaáaĔ tj. miejskie jednostki organizacyjne – odpowiedzialne za realizacjĊ Programu, oraz organizacje pozarządowe i parafie – jako partnerzy. PrzyjĊte wskaĨniki realizacji zadaĔ programowych to:
x iloĞü ofert wspierających aktywnoĞü seniorów; x liczba osób korzystających z oferty;
x iloĞü zorganizowanych akcji wraz z liczbą odbiorców;
W toku prac nad dokumentem programowym poszczególne instytucje wska-zywaáy moĪliwoĞci podejmowania konkretnych dziaáaĔ w ramach aktywizowa-nia seniorów co zastaáo ostatecznie ujĊte w ksztaát tabeli. Z uwagi na róĪnorod-noĞü zaprezentowanych rozwiązaĔ przytoczymy ją w caáoĞci:
Tabela 1. Propozycje aktywizacji osób starszych w CzĊstochowie
Zadanie/projekt Dziaáania WskaĨniki
Program uduchowiony
senior imprezy kulturalne – teatr, muzea, filharmonia, liczba odbiorców, Sport bliski seniorom dzieĔ sportu czĊstochowskich seniorów
(spartakiada),
marsze z kijkami – szkolenie, klub jogi dla seniorów, wypoĪyczalnia rowerów, wycieczki krajoznawcze kursy taĔca, samoobrony, joga, aerobic, zajĊcia na basenie, iloĞü imprez, iloĞü klubów, iloĞü kursów, iloĞü zajĊü, liczba osób korzystających z realizowanych zadaĔ, Kawiarenka dla seniora kawa za záotówkĊ, iloĞü miejsc
i korzystający z oferty, „Maraton filmowy dla
seniorów” seanse filmowe w OĞrodku Kultury Filmowej- bezpáatny wstĊp dla seniorów, projekcje filmowe,
iloĞü imprez i liczba odbiorców, „Máodzi duchem
w bibliotece” dni otwarte w czĊstochowskich bibliotekach, iloĞü akcji i liczba uczestników, „Zróbmy to razem” warsztaty plastyczno-edukacyjne dla dziadków
i wnuków
iloĞü zajĊü i liczba uczestników, „DzieĔ Seniora” koncerty, spotkania,
imprezy okolicznoĞciowe, wycieczki,
liczba odbiorców, Promocja wolontariatu
wĞród seniorów oferty wolontariatu dla seniorów, imprezy z udziaáem wolontariuszy, iloĞü ofert wolontariatu wraz z liczbą uczestników, „Galeria Seniora” prezentacje moĪliwoĞci, umiejĊtnoĞci
i zdolnoĞci,
wystawy prac wykonanych przez seniorów,
iloĞü imprez i liczba odbiorców, liczba uczestników, Quiz dla seniorów konkursy z zakresu literatury, przedmiotów
Ğcisáych, sztuki, polityki, iloĞü konkursów i liczba uczestników, ZajĊcia w Uniwersytetach
Trzeciego Wieku spotkania integracyjne, iloĞü spotkaĔ i liczba uczestników, „Radosna estrada” koncerty miĊdzypokoleniowe, iloĞü imprez i liczba
odbiorców, „Nowoczesny Senior” kursy obsáugi komputera,
kawiarenka internetowa dla seniorów, kursy obsáugi telefonów komputerowych
i innych urządzeĔ technicznych, warsztaty jĊzykowe,
iloĞü kursów i warsztatów, liczba uczestników, „Karta seniora” zniĪki dla seniorów w obiektach sportowych
i instytucjach kultury, liczba instytucji udzielających ulg, liczba korzystających
z oferty,
ħródáo: CzĊstochowski Program Wsparcia Seniorów 2010–1013, Zaáącznik do Zarządzenia nr 2932/10 Prezydenta Miasta CzĊstochowy z dnia 19 listopada 2010 r.
Obok powyĪszych propozycji w dokumencie znalazáy siĊ projekty poszcze-gólnych organizacji i podmiotów samorządowych, które te w sprzyjających oko-licznoĞciach – gáownie finansowych i organizacyjnych mogáyby realizowaü. Konstruując program zaáoĪono, Īe poszczególne podmioty bĊdą mogáy apliko-waü o Ğrodki na realizacje projektów, toteĪ proszono o skalkulowanie poszcze-gólnych dziaáaĔ, biorąc pod uwagĊ zarówno nakáady na cele inwestycje, wypo-saĪenie jak i utrzymanie bieĪące – jeĞli projekt zakáadaá ciągáoĞü dziaáaĔ. W sumie znalazáy siĊ w dokumencie 26 projekty, w ramach jednego z nich Miejski OĞrodek Pomocy Spoáecznej w CzĊstochowie zaproponowaá przepro-wadzenie kampanii zachĊcającej osoby starsze do zdrowego trybu Īycia. W pro-jekcie „ĩyj zdrowo w kaĪdym wieku” zaáoĪono nastĊpujące cele:
x UĞwiadomienie osobom starszym, Īe jakoĞü Īycia w tym okresie zaleĪy w duĪej mierze od nich samych;
x Ukazanie Īycia, jako najwyĪszej wartoĞci;
x Przekonanie osób starszych, Īe staroĞü warto spĊdziü w sposób godny i twórczy – motywowanie do dziaáania;
x Usprawnienie i aktywizacja osób starszych poprzez Ğrodki artystycznego wyrazu;
x Poszerzenie wiedzy na temat kultury i sztuki; x Integracja osób starszych;
x Rozwijanie umiejĊtnoĞci interpersonalnych wĞród seniorów.
ZaáoĪono Īe osoby po 60. roku Īycia, uczestnicy zajĊü warsztatowych i uczestnicy spotkaĔ w ramach cyklu „Spotkania ze sztuką” bĊdą odnosili szereg korzyĞci ze spotkaĔ m.in.
motywacjĊ do zmian (zadbają o lepszą jakoĞü swojego Īycia),uĞwiadomienie szkodliwoĞci uzaleĪnieĔ, wzrost poczucia wáasnej wartoĞci, zapobieganie uzaleĪnieniom akceptacja zmian zachodzących w okresie staroĞci – akceptacja staroĞci. W ramach projektu zaáoĪono wspóápracĊ z Muzeum CzĊstochowskim w którym zamierzano wydzieliü pomieszczenia do zajĊü dla seniorów, przewidziano nabór do projektu poprzez odpowiednią jego promocjĊ. Po zakoĔczeniu czynnoĞci organizacyjnych zaáoĪono przeprowadzenie spotkaĔ warsztatowych pn. „BILANS ĩYCIA, CZYLI TEORIA CEBULOWA SZCZĉĝCIA” które miaáy na celu: pogáĊbienie ĞwiadomoĞci dotyczącej przeĪywania satysfakcji z wáasnego Īycia, poznanie hierarchii czynników szczĊĞcia oraz technikami pozytywnego przewartoĞciowania.
Puste na co dzieĔ wnĊtrza muzealne miaáy te dziaáania wspomagaü oraz zamierzano je wykorzystaü do cyklu zajĊü związanych z poznaniem sztuki m.in.: zapoznanie z technikami malarskimi, nauka podstaw rysunku, szkicowanie z natury,
malarstwo na przestrzeni wieków: prezentacja twórczoĞci wielkich malarzy, których dzieáa znajdują siĊ w muzeum,
prelekcje z zakresu historii sztuki, prezentacje multimedialne; zbiory muzeum czĊstochowskiego, wystawy i wernisaĪe – spotkania z czĊstochowskimi artystami.
ZaáoĪono realizacjĊ projektu trzy razy w tygodniu w godzinach od 15 do 18. Planując Ğrodki finansowe zaplanowano koszty osobowe (animator – 400 záo-tych miesiĊcznie), materiaáy biurowe i organizacyjne oraz promocja projektu (600 zá. miesiĊcznie) wreszcie koszty dziaáalnoĞci klubowej (kawa herbata etc 500 zá. miesiĊcznie). Kalkulacje dokonano w zaáoĪeniu, Īe Muzeum jako jed-nostka miejska, udostĊpni bezpáatnie swój lokal na dziaáalnoĞü klubową, i uczestniczy nie bĊdą musieli kupowaü biletów wstĊpu kaĪdego dnia.
3. Seniorzy zaktywizowani
Tak przygotowane projekty stanowią swego rodzaju bank pomysáów, goto-wych do realizacji w Ğrodowisku miejskim. Ich realizacja jest moĪliwa pod wa-runkiem posiadania odpowiednich – dodajmy czĊsto nieznacznych Ğrodków finansowych oraz partnerstwa w dziaáaniu z innymi pomiotami samorządowymi i pozarządowymi. Czy zapisane w programie dziaáania są realizowane, i czy rzeczywiĞcie przyjecie dokumentu, na szczeblu samorządu CzĊstochowy za-owocowaáo eksplozją projektów realizowanych na rzecz seniorów, by nieustan-nie ich aktywizowaü i zachĊcaü do szeregu aktywnoĞci. Piszący te sáowa z koĔ-cem 2011 roku, przygotowaá kwestionariusz ankiety pn. „Bank Inicjatyw Senio-ralnych”, w ramach którego próbowaá dokonaü oceny podejmowanych dziaáaĔ. Ankieta trafiáa do wszystkich jednostek w mieĞcie , które powinny byü zaanga-Īowane w prowadzenie dziaáaĔ aktywizujących seniorów, zarówno placówek samorządowych jak i organizacji pozarządowych. W porównaniu z innymi mia-stami województwa Ğląskiego – do których takĪe skierowano zapytanie inicja-tywy pro senioralne wypadają w CzĊstochowie i licznie i róĪnorodnie.
Dziaáania o bardzo szerokim zasiĊgu n na rzecz osób starszych prowadzi Bi-blioteka Publiczna w CzĊstochowie to tutaj realizowany jest program „Máodzi duchem w Bibliotece" W ramach którego zorganizowano m.in.:
x cotygodniowe warsztaty dla seniorów p.n. "Komputeromania" (podstawy obsáugi komputera i internetu) – Filia Muzyczna w CzĊstochowie;
x cykliczne spotkania Klubu 50+ dziaáającego przy Filii nr 10 w CzĊsto-chowie;
x konkursy literackie m.in.: "Jack London – jeĨdziec na koniu", "Woáodyjowski, Zagáoba i inni";
x "Spieszmy siĊ" – Filia nr 13 w CzĊstochowie;
Obok powyĪszych dziaáaĔ zakupiono m.in. ok. 30 audiobooków umoĪliwia-jących osobom starszym i niedowidzącym kontakt z literaturą . Komentując realizowany program wskazano m.in.: „Od kilku lat w bibliotekach cz
Ċstochow-skich zwrócono uwagĊ na problem wzrastającej liczby czytelników w wieku
se-nioralnym, czĊsto niepeánosprawnych, mających szczególne, okreĞlone potrzeby. Biblioteka Publiczna w CzĊstochowie obsáuguje grupĊ ok. 5 000 takich osób. Starając siĊ wyjĞü naprzeciw ich potrzebom coraz wiĊcej filii bibliotecznych posiada udogodnienia architektoniczne wspomagające obsáugĊ tej grupy uĪyt-kowników (podjazdy, toalety, porĊcze, barierki ochronne)” [BIS. Sygn. Cz. 1]
Przy domu Miáosierdzia im,. Jana Pawáa II prowadzony przez Caritas Archi-diecezji CzĊstochowskiej funkcjonuje Klub Seniora zrzeszający ok. 30 uczestni-ków. Spotkania klubowe odbywają siĊ raz w tygodniu, a uczestniczy mogą uczestniczyü m.in. w zajĊciach z nauki jĊzyka angielskiego i spotkaniach oko-licznoĞciowych. Przy Dziennym Domu Pobytu – jedynej takiej placówce funk-cjonującej w CzĊstochowie, dziaáa od 2005 Klub Seniora prowadzony przez Stowarzyszenie Profilaktyki i Wspierania Rodzin Prometeusz zrzeszający w swoich szeregach ok. 30 uczestników, dodajmy Īe w zajĊciach DDP uczestni-czy ok. 50 osób [ BIS. Sygn. Cz. 11].
Dom Pomocy Spoáecznej prowadzony przez Zgromadzenie Braci Alberty-nów, realizacje projekt „Razem àatwiej” którego celem jest integracja miesz-kaĔców placówki z otoczeniem miejskim. Jak wskazują organizatorzy projektu jednym z jego celów jest „zmiana nastawienia, doĪycia, poznanie nowych ludzi i otwarcie siĊ na spoáecznoĞü lokalną” [BIS. Sygn. Cz. 4]. Podobny charakter ma projekt realizowany przez Dom Pomocy Spoáecznej przy ul Kontkiewicza w CzĊstochowie pn. „GodnoĞü seniora” W jego ramach zaplanowano wyjazdy rekreacyjne, wycieczki, czynny udziaá w Īyciu kulturalnym miasta oraz aktyw-noĞü na zajĊciach terapeutycznych realizowanych na terenie placówki. Jak wskazują jego autorzy: „Z planowanych dziaáaĔ udaáo siĊ zrealizowaü tylko te, do realizacji których wystarczaá wkáad wáasny dps. Projekt nie otrzymaá Īadnego dofinansowania, wobec czego jego program musiaá ulec znacznej modyfikacji. Zorganizowano dwa wyjazdy rekreacyjne do Záotego Potoku oraz trzy wyjĞcia do kawiarni w ramach czĊstochowskiego programu „Kawiarenka dla Seniora”. Poza tym MieszkaĔcy byli aktywizowani na terenie dps podczas licznych zajĊü terapeutycznych” [ BIS. Sygn.Cz.5]. Miejska Galeria Sztuki w CzĊstochowie zainicjowaáa, jak to okreĞla „rodzinny projekt edukacyjno – warsztatowy „Zróbmy to razem” adresowany do dwóch pokoleĔ: dziadków i wnucząt (od 5 do 10 lat). Zamierzeniem organizatorów byáo stworzenie warunków do dziaáania twórcze-go, w wyniku którego powstaje wspólne dzieáo. Warsztaty mają odrĊbne tematy, na kaĪdych wykonana jest inna praca artystyczna. Prowadzone są przez specjalistów od edukacji artystycznej oraz wolontariuszy. Realizowane byáy od lipca do wrzeĞnia i objĊáy swym zasiĊgiem niemal 200 uczestników [BIS. Sygn.Cz.7].
Filharmonia CzĊstochowska seniorom legitymującym siĊ kartą rencisty lub emeryta oferuje udziaá w koncertach w cenie ulgowej w sezonie artystycznym 2011/2012 jest to kwota 15 zá, Jeszcze wiĊkszą ulgĊ zapewnia seniorom uczĊsz-czającym na uniwersytety III wieku (w sezonie 2011/2012 jest to bilet w cenie 9 záotych) [BIS. Sygn.Cz. 6].
Bank Czasu Seniora – projekt socjalny dziaáaĔ wolontarystycznych realizo-wany przez Miejski OĞrodek Pomocy Spoáecznej w CzĊstochowie opiera siĊ na samopomocy, polegającej na wymianie usáug pomiĊdzy jego uczestnikami. W zaleĪnoĞci od swoich umiejĊtnoĞci i zasobów uczestnicy banku deklarują, jakie rodzaje usáug mogą Ğwiadczyü na rzecz innych, a osoby koordynujące jego dziaáalnoĞü na bieĪąco kierują taką pomoc do potrzebujących, zgodnie ze zgáa-szanym zapotrzebowaniem. Usáugi Ğwiadczone na rzecz innych czáonków banku czasu są odnotowywane – najczĊĞciej jednostką rozliczeniową jest zwykáa go-dzina, niezaleĪnie od rynkowej wartoĞci usáugi. "Zarobione" w ten sposób go-dziny moĪna nastĊpnie "wydaü" na potrzebną w danej chwili pomoc, której udzieli któraĞ z osób naleĪących do systemu, oferująca interesującą nas usáugĊ. Projekt mający na celu aktywizacjĊ osób starszych, przeáamanie samotnoĞci moĪliwoĞü samopomocy. Projekt zostaá rozpoczĊty w ostatnim kwartale 2011, stad trudno na razie mówiü o jego zasiĊgu i efektach [ BIS. Sygn. Cz.9].
Sprawdzony takĪe w innych oĞrodkach miejskich projekt MOPS w CzĊsto-chowie „Kawiarenka dla seniora” pozawala seniorom aktywnie uczestniczyü w Īyciu towarzyskim na równi z innymi mieszkaĔcami. MoĪliwoĞü skorzystania z oferty kawy lub herbaty za symboliczną záotówkĊ, likwiduje bariery finanso-we. W projekcie uczestniczą z jednej strony restauratorzy, którzy zgadzają siĊ na okreĞlonych zasadach przyjmowaü w swoich lokalach seniorów. Z drugiej stro-ny seniorzy, którzy na podstawie pobrastro-nych w siedzibie OĞrodka bonów mogą uczestniczyü w akcji. W projekcie uczestniczy 8 restauratorów i obejmuje ok. 300 seniorów [BIS. Sygn.Cz.10].
Program Aktywny senior realizowany jest Miejski OĞrodek Sportu i Rekre-acji Na ofertĊ skáadają siĊ zajĊcia páywalni, m.in., callanetics, zajĊcia z choreote-rapii, organizowane są wycieczki m.in. do Ojcowskiego Parku Narodowego. W ramach projektu odbyáa siĊ Senioriada'2011 – Sportowa Olimpiada Seniorów Regionu CzĊstochowskiego, którą wspóáorganizowaáy m.in. Uniwersytet Trze-ciego Wieku przy Akademii Jana Dáugosza.
Organizator szacuje w sumie 3872 wejĞü na zajĊcia w ramach programu co daje na samą páywalnie ponad 500 wejĞü miesiĊcznie w pozostaáych zajĊciach uczestniczyáo okoáo 400 osób [ BIS. Sygn.Cz.12].
W ramach aktywizacji na uwagĊ zasáuguje dziaáalnoĞü Stowarzyszenia Pla-styków im. Dudy Gracza, które poprzez wystawy i konkursy animuje grupĊ nie tylko ok. 60 swoich czáonków ale zachĊca do dziaáaĔ ogóá seniorów z umiejĊt-noĞciami plastycznymi [BIS. Sygn.Cz.13].
Teatr im. Adama Mickiewicza proponuje w ramach cyklu „ĝrody studenckie w Teatrze” bilety na spektakle w obniĪonej cenie 15–18 zá w szczególnoĞci są one adresowane dla sáuchaczy Uniwersytetów III Wieku. Spektakle są zawsze poáączone z poczĊstunkiem, którego fundatorem jest regionalny producent wody mineralnej – Jurajska. Inną formą oferty kulturalnej dla osób starszych jest zain-augurowany jeszcze w 2003 r. czĊstochowski "Salon Poezji" FormuáĊ Salonu oparta jest na prostym zamyĞle: co miesiąc aktorzy teatru, albo goĞcie zaprosze-ni czytają poezjĊ wybranych autorów. Aktorom akompaniują zaprzyjaĨnieni muzycy. W Salonie goszczono m.in. Piotra Cyrwusa, Jerzego Stuhra, Janusza "YaninĊ" IwaĔskiego, Piotra MachalicĊ i innych. Spotkania odbywają siĊ raz w miesiącu w foyer lub na scenie kameralnej teatru [ BIS. Sygn.Cz.15].
Szkoáy nie dysponują zbyt szeroką oferta adresowaną do seniorów, do nie-licznych naleĪy projekt „Przyjazna biblioteka” który zostaá uruchomiony w ra-mach przez Techniczne Zakáady Naukowe. W jego ramach umoĪliwia siĊ eme-rytowanym pracownikom TZN-u oraz osobom starszym mieszkającym w okoli-cach szkoáy nieodpáatne korzystanie ze szkolnego centrum multimedialnego i zasobów biblioteki. Osoby zainteresowane mogą uzyskaü kartĊ biblioteczną i wypoĪyczaü dostĊpne pozycje ksiąĪkowe, jak równieĪ korzystaü z bĊdącej w posiadaniu biblioteki prasy [BIS. Sygn.Cz.17].
OdrĊbną ofertĊ proponują starszym mieszkaĔcom CzĊstochowy, popularne takĪe w innych Ğrodowiskach miejskich Uniwersytety III Wieku, funkcjonujące na koniec 2011 roku przy Akademii Jana Dáugosza w CzĊstochowie, Akademii Polonijnej i Politechnice CzĊstochowskiej, skupiaáy w swoich szeregach ponad 1200 uczestników.
Organizacje pozarządowe, tak waĪne w ksztaátowaniu Ğrodowiska miejskie-go dla osób starszych proponują gáownie dziaáalnoĞü samopomocową i klubową. Zarówno Zarząd OkrĊgowy Polskiego Związku Emerytów i Rencistów, Polskie Towarzystwo Diabetyków, Stowarzyszanie CzĊstochowskich Amazonek, sku-piające w swoich organizacjach takĪe osoby w wieku senioralnym, specjalizują siĊ w spotkaniach Ğrodowiskowych dla swoich czáonków i Ğwiadczeniu im nie-zbĊdnej pomocy [KĊpa, 2011].
4. Podsumowanie
PrzyjĊcie lokalnego programu wsparcia seniorów w CzĊstochowie i inicja-tywy, które są realizowane, byü moĪe nie satysfakcjonują do koĔca, pozostawia-ją pewien niedosyt i implikują pytania: czy te dziaáania są wystarczające, czy są skuteczne, czy ich efekty na trwale przeciwdziaáają wykluczeniu spoáecznemu osób starszych? Nie ulega wątpliwoĞci, Īe okres dwóch lat funkcjonowania pro-gramu to zbyt krótki czas, by oceniaü jego efektywnoĞü, tym niemniej zmiany
wydają siĊ byü juĪ widoczne. Temat staroĞci zostaá w CzĊstochowie wywoáany i wyĞwietlony, poszczególne podmioty Īycia publicznego – nie tylko przy okazji programu poznają siĊ – ale zaczynają wspóádziaáaü, co jest tak waĪne [Mirow-ska,2008} dla realizacji spójnej polityki spoáecznej w Ğrodowisku lokalnym. Przeciwdziaáanie ekskluzji seniorów w Ğrodowisku miejskim poprzez ich akty-wizacje, jest tym áatwiejsze im bardziej rozbudowaną infrastrukturą instytucjo-nalną dane Ğrodowisko dysponuje. OczywiĞcie oferta poszczególnych jednostek musi byü dostosowana do wieku odbiorców i ich moĪliwoĞci osobistych. Im szersza bĊdzie oferta tym áatwiej dostosuje siĊ do indywidualnych potrzeb po-szczególnych odbiorców i tym wiĊksza grupa skorzysta, przeáamując m.in. osa-motnienie oraz zmieniając wáasny model i obraz staroĞci.
Literatura
Beauvoir, de S. 2011, StaroĞü. Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa, s. 511.
Bank Inicjatyw Senioralnych – arkusze monograficzne – Sygnatura CzĊstochowa (w skrócie BIS, Sygn Cz.)1.3,11,4,5,7,6,9,10,12,13,14,17,15.
BáĊdowski P., Warszawa 2007, Samorząd lokalny wobec ubóstwa i wykluczenia spoáecznego. [w:] PaĔstwo, samorządy, organizacje pozarządowe i wspólnoty lokalne wobec ubóstwa i wyklu-czenia spoáecznego. (red.), P. Broda-Wysocki, Wydawnictwo IPiSS, s. 12–13.
CzĊstochowa 2025. Strategia Rozwoju Miasta, Zaáącznik do Uchwaáy Nr 520/XLV/2009 Rady Miasta CzĊstochowy z dnia 24 sierpnia 2009, s. 33. 48.
CzĊstochowski Program Wsparcia Seniorów 2010–1013, Zaáącznik do Zarządzenia nr 2932/10 Prezydenta Miasta CzĊstochowy z dnia 19 listopada 2010 r. s. 44–46, 55.
DziĊgielwska M., 2006, AktywnoĞü spoáeczna i edukacyjna w fazie staroĞci. [w:] Podstawy geron-tologii spoáecznej. (red.) B. Szatur Jaworska, P. BáĊdowski, M. DziĊgielewska, Oficyna Wy-dawnicza Aspra-JR, Warszawa s. 161, s. 169– 181.
Fidelus A., 2011, Dziaáania insercyjne wobec osób wykluczonych i marginalizowanych spoáecznie. [w:] Oblicza wykluczenia i marginalizacji spoáecznej. (red.) A. Fidelus. Wydawnictwo UKWS, Warszawa s. 80–81, 82–83. 83–84.
Giddens A., 2004, Socjologia, PaĔstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa,s. 738,
Grotowska-Leder J., 2005, Ekskluzja spoáeczna, aspekty teoretyczne i metodologiczne, [w:] Ekskluzja i inkluzja spoáeczna. Diagnoza- uwarunkowania-kierunki dziaáaĔ. (red.), J. Grotowska-Leder, K. Faliszek, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, ToruĔ, s. 29.
KĊpa R., 2010, Partnerstwo dla CzĊstochowy. Diagnoza sytuacji czĊstochowskich organizacji pozarządowych, Urząd Miasta CzĊstochowy, CzĊstochowa.
Krzyszkowski J., Przywojska J., brw., Lokalne strategie rozwiązywania problemów spoáecznych jako instrument decentralizacji polityki spoáecznej, [w:] Strategie w polityce spoáecznej, red. M. GrewiĔski, A. Karwacki, Mazowieckie Centrum Polityki Spoáecznej, Warszawa,
LeszczyĔska Rajchert A., 2006, Zapobieganie spoáecznemu wykluczeniu osób starszych. [w:] Wykluczenie i marginalizacja spoáeczna. Wokóá problemów diagnostycznych i reintegracji psychospoáecznej. (red.), K. Biaáobrzeska, S. Kawula, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, To-ruĔ, s.240.
Majer R., 2011,Programowanie lokalnej polityki spoáecznej w Ğrodowisku miejskim. [w:] Wspóá-czesne tendencje w pomocy spoáecznej i pracy socjalnej. (red.), M. GrewiĔski, J. Krzyszkowski, Mazowieckie Centrum Polityki Spoáecznej, Warszawa.
Mirowska M., 2008, Wspóápraca socjalna instytucji polityki spoáecznej. [w:] Praca socjalna i polityka spoáeczna, obszary wspóádziaáania wobec wykluczenia spoáecznego. (red.), K.
Ma-rzec-Holka, A. Rutkowska, M. Joachimowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, s. 181–187.
Narodowa Strategia Integracji Spoáecznej dla Polski, 2003, s. 23 http://www.cie.gov.pl/publikacje/cd-sprawni-w-pracy/doc/26%20-%20NSIS.pdf pobrano 2 marca 2012.
Piekara A., 1994, Prawnoustrojowe uwarunkowania identyfikacji mieszkaĔców ze swoim miejscem zamieszkania. [w:] Województwo w zmienionej strukturze terytorialno-administracyjnej. (red.)’ M. Kallas, Fundacja im. F. Eberta, Warszawa. s. 38.
Pilch T., 2004, Marginalizacja spoáeczna. [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. (red.), T. Pilch, Wydawnictwo Akademickie ĩak, Warszawa, s. 61–62.
Rysz-Kowalczyk B., 2010, Samorząd terytorialny wobec ubóstwa i wykluczenia spoáecznego. Model instytucjonalno-prawny. [w:] Polityka publiczna wobec ubóstwa i wykluczenia spo-áecznego, (red.), R. Szarfenberg, C. ĩoáĊdowski, M. Theiss, IPS Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa, s. 146–147.
Sobkowiak U., 2008, Przeciwko marginalizacji seniorów, [w:] Praca socjalna i polityka spo áecz-na, obszary wspóádziaáania wobec wykluczenia spoáecznego. (red.), K. Marzec-Holka, A. Rutkowska, M. Joachimowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Byd-goszcz, s. 266.
Statystyczne Vademecum Samorządowca 2010, 2010., Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice. Strategia Rozwiązywania Problemów Spoáecznych Miasta CzĊstochowy na lata 2007–2013, Zaáącznik
do Uchwaáy Rady Miasta CzĊstochowy nr 232/XX/2007 z dnia 13 grudnia 2007 s. 6, 95–97. Szacka B., 2003, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna naukowa, warszawa s.311.
Szarfenberg R.. 2010, Marginalizacja i wykluczenie spoáeczne – panorama jĊzykowo – teoretycz-na. [w:] Ubóstwo i wykluczenie spoáeczne. Perspektywa poznawcza. (red.), R. Szarfenberg, C. ĩoáĊdowski, M. Theiss, Instytut Polityki Spoáecznej UW, Dom Wydawni-czy Elipsa, Warszawa s.131–133.
Szatur-Jaworska B., ToruĔ 2005, Uwagi o ekskluzji i inkluzji na przykáadzie polityki spoáecznej wobec ludzi starych. [w:] Ekskluzja i inkluzja spoáeczna. Diagnoza-uwarunkowania- kierunki dziaáaĔ, (red.), J. Grotowska-Leder, K. Faliszek, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, s. 68–71. Szatur-Jaworska B., 2009, Starzenie siĊ ludnoĞci– zadania dla pracy socjalnej. [W:] Aktywizacja –
integracja –spójnoĞü spoáeczna. W poszukiwaniu innowacyjnych rozwiązaĔ w obszarze poli-tyki spoáecznej i pracy socjalnej. (red.), K. Wódz, K. Faliszek, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, ToruĔ s.51.
Sztando A., 1998, Oddziaáywanie samorządu lokalnego na rozwój lokalny w Ğwietle ewolucji modeli ustrojowych gmin. [W:] Samorząd Terytorialny 11/1998, s. 14.
Ryszard Majer
ACTIVATION OF THE ELDERLY IN AN URBAN ENVIRONMENT AS A FORM OF COUNTERACTING SOCIAL EXCLUSION
Abstract
The process of social exclusion influences especially the dynamically aging Polish society, particularly elderly persons living in an urban environment. There are many factors influencing the exclusion from the society, which include: the economic, health and living environment factors. Social inclusion of the seniors should be conducted on all levels of the social policy, however the most important role should be played by the local governments. Only on the local level it is possi-ble to recognize the reasons for social exclusion and create a system in which a number of entities will include the eldest citizens to the society by way of a process of social activation. The process of activation should be programmed, realized and monitored, because only then it will become
a successful process which will create a real chance to counteract social exclusion of seniors. In the introduction to the article, the author presents the theoretical aspects of social exclusion and the goals of the inclusion process. In the part devoted to the abilities of influencing social policies by the local government, the author presents an example of CzĊstochowa as a city that has created a senior aid program. In the third part of the article the author presents the results of the studies based on the monographic sheets of the Senior Initiative Bank, according to which, the range of the activation activities for the local senior society can be evaluated.
