Debata jako metoda nauczania

(1)

Jolanta Bielecka

Debata jako metoda nauczania

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica 5, 279-286

2002

(2)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FO L IA L IT T E R A R IA PO L O N IC A 5, 2002

Jolanta Bielecka

D EB A TA JA K O M E T O D A N A U C Z A N IA

Jednym z podstaw ow ych zadań zreform ow anej szkoły jest przygotow anie uczniów do życia we współczesnym, kom ercyjnym świecie, w yposażenie ich w um iejętności, k tó re pozw olą im w dorosłym życiu sw obodnie „poruszać się” w sferach biznesu, polityki, w ykonyw ać zaw ody w ym agające p o d e jm ow ania decyzji, umiejętności obrony swojego p u n k tu w idzenia. Szkoła w inna przygotow ać ucznia do tego, by um iał on skutecznie przedstaw iać swoje opinie i odpow iadać tym , którzy się z nim nie zgadzają, bronić w artości, które uznaje za słuszne. Z adaniem nauczycieli jest ukształtow anie umiejętności uczniów , dzięki którym będą m ogli w przyszłości osiągać sukcesy w życiu osobistym i zaw odowym .

Jednym z „narzędzi” , któ re służą realizacji tego celu, jest stosow ana od kilku lat w polskich szkołach, aczkolwiek słabo jeszcze rozpow szechniona, m eto d a debaty. N ie jest to jed n a k n ieuporządkow ana dyskusja, m ająca często miejsce n a lekcjach oraz w naszym codziennym życiu. F o rm a ln a d e b a ta m a sw oją specyficzną stru k tu rę, k tó ra m usi być przez m ów ców przestrzegana. D e b a ta zaczyna się od przedstaw ienia tezy - prostego zdania określającego jej tem at, nad którym będą dyskutow ały dwie strony, dw a trzyosobow e zespoły uczniów. Zespół A (od angielskiego słow a affirm ative

- potw ierdzający) broniący tezy i zespół N (od angielskiego słow a negative - negujący) tezę atakujący, p ró b u ją przekonać bezstronnego sędziego (n a

uczyciel), iż jego punkt widzenia jest słuszny, przedstaw iając linię argum entacji n a jego o bronę oraz obalając argum enty przeciw ników . N ie wystarczy jed n ak , by przedstaw iciele każdej ze stro n wygłosili m ow ę n a p o p arcie danej tezy, m uszą oni jeszcze ustosunkow ać się do argum entów strony przeciwnej, porów nać jej p u n k t w idzenia ze swoim i przekonać sędziów o swojej racji. O prócz argum entów strony m uszą przedstaw ić także dow ody n a ich poparcie - opinie ek sp ertó w w danej dziedzinie, sta ty sty k i, fa k ty etc. Jednym z elem entów d eb aty jest przepytyw anie (cross-exam ination). Z aw odnicy

(3)

280 Jolanta Bielecka

m ogą odpowiedzieć na pytania postawione przez m ów ców strony przeciwnej. Pytania mają wyjaśnić punkt widzenia, wykazać błędy w linii argumentacji przeciwników. Informacje uzyskane od „przepytywanego” m ów cy strony przeciwnej m ogą być później wykorzystane w jednym z wystąpień. Mówcy zabierają głos w określonej kolejności, powinni wykorzystać przewidywany na wystąpienie limit czasowy. Każdy zespół m a 8 minut na przygotowanie. Czasem tym drużyna m oże dysponować podczas debaty przed każdym wystąpieniem.

Obowiązująca w debacie modelu Karla Poppera1 (najbardziej popularny w polskich szkołach format debaty) struktura przedstawia się następująco:

Po wysłuchaniu i zapisaniu wszystkich przedstawionych argumentów, sędzia zaznacza na karcie sędziego, który zespół, jego zdaniem, przedstawił poprawny, prawdziwy lub bardziej akceptowalny punkt widzenia na dany temat, wydaje werdykt, który zespół wygrał debatę, uzasadnia swoją decyzję. W klasach, które już kilkakrotnie pracowały m etodą debaty, w roli sędziów m ogą wystąpić uczniowie. Ich liczba winna być nieparzysta. Jeden z uczniów pełni funkcję timekipera, czyli mierzącego czas. Sygnalizuje on, ile minut pozostało m ów com do końca wystąpienia, pilnuje, by nie przekraczali limitów czasowych. Rolę prowadzącego debatę także m ożna powierzyć któremuś z uczniów. W ten sposób w uczestnictwo w debacie zaangażowani są wszyscy uczniowie, a nie tylko przedstawiciele spierających się stron. A oto przykłady tez do debatowania:

- Byłoby lepiej, gdyby w szkole nie było ocen - M oralność je st uzależniona od kultury

1 K arl Popper (1902-1994), jeden z najwybitniejszych myślicieli X X w. W swoim najsłyn niejszym dziele p t. Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie (1945) bronił wartości demokratycznych. Jak o profesor London School o f Ekonom ics stworzył jeden z najlepszych n a świecie wydziałów filozoficznych. Zasłynął przede wszystkim ja k o obrońca now oczesnych koncepcji liberalnych i dem okratycznych o raz krytyk system ów totalitarn y ch . W o statn ich la ta ch życia ostro krytykow ał ujem ną rolę wychowawczą telewizji i dom aga! się kontroli publicznej nad tą instytucją.

Mówca Przemawia Al N3 zadaje pytania Al Przemawia N1 A3 zadaje pytania N1 Przemawia A2 N1 zadaje pytania A2 Przemawia N2 Al zadaje pytania N2 Przemawia A3 Przemawia N3 Czas 6 min 3 min 6 min 3 min 5 min 3 min 5 min 3 min 5 min 5 min

(4)

- R eklam a je st nieetyczna

- Średniowiecze to epoka m roku i zacofania - Polacy są nietolerancyjni

- R om antyzm jest szkodliwy - Nasz świat nie potrzebuje Judym ów - Bułhakow sprofanow ał „Biblię” - L iteratu ra m oralizatorska jest nu d n a - Film zabija w yobraźnię

- Czytanie książek to stra ta czasu.

Z ajęcia prow adzone m etodą debaty pozw alają integrow ać treści różnych przedmiotów. Przykładem lekcji, w trakcie której uczniowie m ogą wykorzystać wiedzę z języka polskiego, historii, języka łacińskiego czy wiedzy o społeczeń stwie jest debata, której teza brzmi: „P ió ro jest silniejsze od m iecza” .

Pierwszy m ów ca drużyny A na p o czątk u swojego w ystąpienia pow inien zdefiniować pojęcia zaw arte w tezie. Stw ierdza on n p., że dla jego drużyny pióro to przenośnia, słowo pisane lub m ów ione, zachow ane też w innej formie np. n a taśm ie m agnetofonow ej. M iecz zaś to sym bol przem ocy, podboju lub podo b n y ak t agresji. M ów ca A l przedstaw ia też kryterium drużyny (w artość, z której w ypływają argum enty). Jest nim np. stwierdzenie, że w artości duchow e, intelektualne są nadrzędne w życiu każdej jed n o stk i i społeczeństwa. N astępnie m ów ca ten przedstaw ia argum enty swojej drużyny. M ogą one być następujące:

- p ió ro jest silniejsze od m iecza, bo dzięki słowu d o k o n u je się postęp cywilizacyjny ludzkości;

- dzięki m ocy słowa m ożliwe jest funkcjonow anie każdej społeczności; - h istoria pozw ala stwierdzić, że m ocarstw a przem ijają, a dzieła kultury oparte n a słowie są wieczne;

- słowo, dzięki którem u pow stają dzieła sztuki, obyczaje, tradycje jest siłą każdego narodu;

- słowo przyczynia się do jednoczenia ludzi n a całym świecie.

Najlepiej w ybrać trzy, cztery argum enty, k tó re następnie m ów ca A l musi poprzeć dow odam i (dane statystyczne, fakty historyczne, opinie a u to rytetów itp.). Z adaniem pierwszego mówcy drużyny N jest ustosunkow anie się do definicji pojęć zaw artych w tezie przedstaw ionej przez przeciw ników . Z reguły definicje o b u d rużyn są p o d o b n e, je d n a k m ó w ca N1 m oże stwierdzić, że definicja drużyny A je st zbyt w ąska, zbyt szero k a lub niepełna. W ówczas j ą uzupełnia. T ak np. w debacie „ P ió ro jest silniejsze od m iecza” m ów ca N1 m oże stwierdzić, że definicja p rzedstaw iona przez adwersarzy jest za szeroka i że dla niego i jego kolegów p ióro oznacza tylko i wyłącznie słowo pisane. M iecz zaś, w ich rozum ieniu, oznacza głównie odparcie agresji, a nie ślepą, b ru taln ą siłę. Po usto su n k o w an iu się

(5)

d o definicji, ew entualnie jej uzupełnieniu, m ów ca N1 przedstaw ia kryterium swojej drużyny, którym jest stwierdzenie, że siła je st w świecie wartością do m in u jącą i decydującą. N astępnie m ów ca N1 m usi u sto su n k o w ać się do przedstaw ionych przez adw ersarzy argum entów , zanegow ać je, podważyć. Potem pow inien zaprezentow ać linię arg u m en taq i swojej drużyny. A rgumenty N m o g ą w tej debacie brzm ieć następująco:

- siła jest czynnikiem tw órczym i stabilizującym w każdym państwie, jest czynnikiem zapew niającym harm onijny rozw ój gospodarczy, kulturalny,

społeczny obywateli;

- wiele system ów politycznych, m o carstw utrzym yw ało się i utrzymuje głównie lub w yłącznie dzięki sile zbrojnej;

- życia ludzkiego nie są w stanie u rato w ać płom ienne przem ówienia, eposy, to m ik i w ierszy w ybitnego poety, ale sam o lo ty , czołgi i dobrze uzbrojone wojsko;

- wielu sław nych w odzów , naukow ców , polityków , a naw et artystów zasłynęło n a w ojnach; człowiek potrzebuje takiej siły w celu osiągnięcia wielkości;

- polity k a jest fo rm ą siły i to o n a kieruje spraw am i m iędzynarodow ym i, naszym życiem.

Oczywiście to, jak ie będą argum enty zależy od członków drużyn. Liczba 3 -4 arg u m en tó w w ydaje się najw łaściw sza, gdyż w p rz y p a d k u bardzo rozbudow anej linii argum entacji, m ów cy nie zd ążą u stosunkow ać się do tego, co usłyszeli od przeciwników. M o g ą też nie zdążyć właściwie przedstawić w łasnych argum entów .

Po w ystąpieniach A l i N1 głos zab ierają A 2 i N2. Ich zadaniem jest odrzucenie argum entów przeciw nika (szczególnie m o cn o pow inien uczynić to N 2), w zm ocnienie kryterium i linii arg u m e n ta q i sw ojego zespołu przez podanie now ych dow odów , rozszerzenie wcześniej p o danych (przez Al i N 1) argum entów . Trzeci m ów cy obydw u zespołów pow inni w swoich w ystąpieniach zw rócić uw agę n a najw ażniejsze zagadnienia dotyczące tezy d eb aty , p rzypom inają stanow isko zespołu odnoszące się do definicji i kry terium . W ykorzystując stru k tu rę deb aty w skazują na najważniejsze argumenty swojej drużyny, w yjaśniają ich wpływ na przebieg debaty, odrzu cają naj ważniejsze argum enty zespołu przeciwnego, wreszcie p odsum ow ują debatę. M ów cy A 3 i N 3 nie pow inni przedstaw iać now ych dow odów .

W debacie przem ów ienia m ów ców p rzep latan e są przepytyw aniam i. O ich roli i znaczeniu była m o w a ju ż wcześniej. Jest to b ard zo ciekawy elem ent d eb aty , p am iętać je d n a k należy, że nie pow inien m ieć decydującego wpływu n a w erdykt sędziego.

Sędzia winien oceniać mów ców , biorąc pod uwagę: organizację wypowiedzi (czy wystąpiły w niej wszystkie konieczne elementy), przedstaw ione argumenty, dow ody, ich jak o ść o raz sposób prezentacji. W ydanie w erdyktu nie oznacza

(6)

końca pracy z uczniami. Nauczyciel powinien wspólnie z nimi przeanalizow ać poszczególne obszary k o n flik tu , argum enty, dow ody. U czniow ie m o g ą zastanow ić się nad strategiam i drużyn i argum entam i oraz zw rócić uwagę na now e zagadnienia, które pojawiły się w w yniku debaty.

M eto d ą debaty m ożna posłużyć się w nauczaniu wielu przedm iotów : języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie, języków obcych. Przydatna jest o n a także do prow adzenia lekcji wychowawczych. T o , ja k i tem at będzie dyskutowany, zależy od inwencji nauczyciela, a także częściowo od możliwości uczniów. D ebatę m ożna z powodzeniem stosować w ostatniej klasie gim nagum oraz we wszystkich klasach liceum. Elem enty debaty dobrze jest w prow adzać wcześniej - w pierwszej i drugiej klasie gim nazjum . Pam iętać jed n ak należy, że nie m ożna posługiw ać się tą m eto d ą zbyt często, ja k zresztą każdą.

W łaściwe korzystanie z debaty rozw ija w uczniach um iejętności, któ re pom agają im nie tylko w nauce. D eb aty kształtują um iejętność krytycznego myślenia. Uczniowie uczą się oddzielać opinie od faktów , bow iem tylko te ostatnie są skutecznym i dow odam i dla przygotow anych sam odzielnie argum entów . U czestnictw o w d ebatach kształtuje w uczniach um iejętności językow e, p oszerza czynny re p e rtu a r leksykalny i frazeologiczny, uczy rozpoznaw ania aktów m ow y i posługiw ania się nim i, stosow ania zabiegów persw azyjnych, p o p raw n eg o fo rm u ło w an ia p y tań i odpow iedzi. D zięki debatom uczniowie uczą się spraw nego i skutecznego uczestnictw a w d ia logu, dyskusji, negocjacjach, przygotow ują się do przyszłych w ystąpień publicznych. J e d n ą z u m iejętności, n a b y w an y ch dzięki p rz y g o to w a n iu i uczestnictwie w debatach jest jasne, przejrzyste, klarow ne form ułow anie sądów. M łodzież uczy się także k o rzy stan ia z niew erbalnych śro d k ó w kom unikacji (m im ika, gest, postaw a ciała), k tó re spraw iają, że wypowiedzi są ciekaw sze i bardziej przekonujące. K onieczność u sto su n k o w a n ia się do argum entów przeciw nika w ym aga od debatujących aktyw nego słuchania i uw ażnego notow ania. D eb ato w an ie w yrabia też um iejętność koncentracji. Uczniow ie nie tylko m u szą uw ażnie słuchać przeciw ników w dyskusji, lecz także koncentrow ać się na w ystąpieniach kolegów ze swojego zespołu, aby odpow iednio wzmocnić ich w ypowiedź lub napraw ić błędy, niedo ciągnięcia w kolejnej mow ie członków drużyny. U czestnictw o w d ebatach kształtuje w uczniach p o n ad to takie cechy, ja k : obiektyw izm , szacunek dla poglądów innych, tolerancja dla odm iennych pun k tó w w idzenia, ró żnych od naszego. Reguły d ebatow ania w ym agają od uczniów przygo tow ania linii argum entacji do ob ro n y i negacji p o staw io n ej tezy. D e batow anie na „ ta k ” i „n ie” sprzyja dogłębnej analizie postaw ionego p ro blemu, ja k rów nież ugruntow aniu w uczniach p rzek o n an ia, iż obydw ie strony każdej dyskusji zasługują na wysłuchanie, zrozum ienie, szacunek. Uczy to też bardziej obiektyw nego i mniej em ocjonalnego p rzedstaw iania swoich racji, kultury dyskusji. W arto też zw rócić uw agę n a to, że d e b a ta

(7)

jest grą zespołow ą. Przygotow anie do w ystąpienia i sam o debatow anie w ym aga od uczniów w spółpracy. W ypow iedzi poszczególnych mówców m uszą stanow ić w spólną prezentację. Skuteczność w ystąpienia całej drużyny w dużej m ierze zależy od um iejętności w spółpracy jej członków . Kolejną zaletą d ebatow ania jest rozbudzanie w uczniach ciekawości intelektualnej, poznawczej. M łody człowiek często nie m a w yrobionego zd an ia n a temat postaw ionej tezy. P rzygotow ując się do udziału w debacie, rozszerza swoje hory zo n ty poznaw cze, jest zm uszony do p rzy g ląd an ia się rozw ażanym kw estiom z różnych stron. Uczniow ie zdobyw ają w trakcie przygotow ań do d eb aty w iedzę z b ard zo w ielu dziedzin. P o n a d to d e b ato w an ie sprzyja sam okształceniu, w ym aga sam odzielnego d o c ieran ia do różnych źródeł inform acji, do częstego korzystania z bibliotek naukow ych, m ediów elekt ronicznych, szczególnie z In tern etu . Uczniowie m uszą często sięgać do literatury fachow ej, uczą się sporządzania opisu bibliograficznego, notow a nia, relacjonow ania, syntetyzow ania poznanego m ateriału , scalania zebra nych inform acji w problem ow e całości. D eb atu jąc m łodzież kształtuje ważne um iejętności interpersonalne, k tó re m o g ą się okazać niezbędne w w ykony w aniu przyszłej pracy zaw odow ej, w k o n ta k ta c h z praco d aw cą, innymi pracow nikam i. N abyte dzięki stosow aniu m etody deb aty um iejętności są szczególnie p rzydatne w w ykonyw aniu zaw odu praw nika, m enedżera, dzien nikarza, nauczyciela, psychologa. D eb ato w an ie przygotow uje m łodych ludzi do przyszłej działalności politycznej, d o aktyw nego, św iadom ego uczestnic tw a w życiu społeczeństw a. M e to d ą d e b a ty m o ż n a p raco w ać zarów no z uczniam i zdolnym i i am bitnym i, ja k i tym i, k tó rz y m a ją trudności z uczeniem się. D ebatow anie sprzyja rozw iązyw aniu problem ów wychowaw czych, podejm ow aniu w spólnych decyzji, integracji zespołu klasow ego.

T ru d n o w ram ach niniejszego szkicu napisać o debacie wszystko. Polecam stosow anie tej m etody n a lekcjach, w trakcie okolicznościow ych uroczystości, im prez szkolnych, n a zajęciach k o ła dyskusyjnego itp . W ykorzystanie d eb aty ja k o narzędzia w p racy nauczyciela, w ychowaw cy daje pozytywne rezu ltaty - ożyw ia lekcję, kształtuje i w zm acnia w uczniach umiejętności, bez k tó ry ch tru d n o jest funkcjonow ać we w spółczesnym świecie.

Id ea d eb ato w an ia sięga daleko wstecz, d o czasów d em okracji ateńskiej. O byw atele A te n dyskutow ali n a tem at now ych praw , p o d a tk ó w , wojen. Pow staw ały szkoły filozoficzne, w k tó ry ch uczono sztuki erystyki i ar gum entacji, ta k , aby obyw atele m ogli pełniej zrozum ieć isto tę prawdy. W średniowiecznej E u ro p ie edukacja uw zględniała elem enty reto ry k i - sztuki przem aw iania. W Rzeczpospolitej szlacheckiej X V I i X V II w. od umiejętności oratorskich zależało nie tylko uchwalenie p raw , lecz także pozyq'a towarzyska krasom ów cy. K o leb k ą now ożytnego d ebatow ania jest niew ątpliw ie parlam ent brytyjski, szczególnie Iz b a G m in, w w ieku X IX d e b a ta przeniosła się do prestiżow ych uniw ersytetów (C am bridge, O xford, E dynburg, G lasgow ). Po

(8)

285 d o tarciu za ocean sztuka przem aw iania zaczęła odgryw ać coraz w iększą rolę w życiu m łodego państw a - Stanów Zjednoczonych. N a pierwszych uniw er sytetach: H a rv a rd a i Yale zorganizow ano tow arzystw a retorów . W czasie kam panii prezydenckiej w 1960 r. pom iędzy J. K ennedym i R. N ixonem d e b a ta telewizyjna pom ogła spopularyzow ać tę form ę dyskusji politycznej. O becnie debaty stają się coraz bardziej popularne. O dbyw ają się M iędzy n arodow e K o n k u rsy D ebat. W 1996 r. brało w nim udział trzydzieści krajów , od Szkocji po Malezję i Południow ą A frykę. W Polsce d e b a ta jak o m eto d a nauczania jest obecna od ro k u 1995. P oczątkow o jej prom ow aniem zajm ow ała się F u n d acja im. Stefana B atorego, a obecnie F u n d a c ja M ło dzieżowej Przedsiębiorczości. M łodzież z całej Polski bierze co ro k u udział w O gólnopolskim K onkursie D ebat Szkolnych w języku polskim i angielskim, a najlepsze drużyny - w M iędzynarodow ym K onkursie D eb at. Istnieją rożne rodzaje d eb at np. p a rla m e n ta rn a , polityczna, je d n a k w polskich szkołach najbardziej p rz y d a tn a w ydaje się p rzed staw io n a przeze m nie m eto d a fo rm atu K a rla Poppera. A ktualnie ok. kilkuset polskich nauczycieli pracuje n a lekcjach m eto d ą debaty, w p o n ad 100 szkołach działają koła debat. K onieczność w prow adzania elem entów retoryki do program ów n a u czania potw ierdza Podstawa programowa kształcenia ogólnego oraz Standardy

wymagań egzaminacyjnych.

Sądzę, że w arto kontynuow ać piękną tradycję deb ato w an ia. M oże dzięki kształtow aniu w m łodych ludziach tej um iejętności wiele sporów i konfliktów współczesnego św iata rozstrzygać będziemy nie przy pom ocy siły, ale słowa, słowa, któ re łączy, a nie dzieli.

Jolanta Bielecka

D IE D EB A TTE ALS D IE M E T H O D E D ER U N TE R W EISU N G ( Z u s a m m e n f a s s u n g )

D er A rtikel wird d er M ethode der D ebatte gewidmet, die seit einigen Jah ren in vielen polnischen Schulen angew andt wird.

Eine D eb atte ist keine freie unordentliche D iskussion, sondern sie h a t eine spezifische S tru k tu r, die von den Sprechern beachtet werden muss. D ie eine M annschaft verteidigt eine These, und die zweite stoßt diese These um. D ie M itglieder d er beiden M annschaften sollen A rgum ente für Verteidigung ihrer Stelle erheben, und auch dam it die A rgum ente der Gegner um stoßen. D iese M annschaft gewinnt, die n ach der M einung des R ichters (Lehrers) den richtigen, ehrlichen und m ehr akzeptablen A nsichtspunkt zu dem bestim m ten T hem a darstellt. D er m it der M ethode der D ebatte geführte U n terrich t erm öglicht Inh alte aus verschiedenen Fächern integrieren, ist also ein Fächer übergreifender U nterricht.

(9)

D er A nteii an D ebatten entwickelt bei Schülern viele Fähigkeiten, die zum Leben in der gegenwärtigen kom m erziellen Welt notw endig sind, d.h. zum Beispiel kritisch zu denken, den Entschluss zu fassen und ihre eigene Stellung zu verteidigen. D eb atten lehren auch erfolgreiche T eilnahm e an dem D ialog und verschiedenen V erhandlungen, bilden die B ereitschaft d er Arbeit im Team , die Fähigkeit der Selbstbildung. D as D ebattieren bereitet junge Leute a u f die Arbeit in vielen Berufen vor, wie z.B. M anager, Journalist, Lehrer, Ju rist und a u f die zukünftige politische Tätigkeit sowie a u f aktive und bewusstsam e Teilnahm e am Leben d er heutigen Gesellschaft.