Nowy podręcznik teologii fundamentalnej

Marian Rusecki

Nowy podręcznik teologii

fundamentalnej

Collectanea Theologica 57/1, 159-166

1987

57(1987) fa sc . I

NOWY PODRĘCZNIK TEOLOGII FUNDAMENTALNEJ

K to c h o ć b y p o b ie ż n ie śle d z i d z ie je a p o lo g e ty k i i. te o lo g ii f u n d a m e n ta l­ nej,. t e n o r ie n tu je się, ja k ie k o le je lo s u p rz e c h o d z iła ta —· czy te ·— d y s c y ­ p lin a . O d r a z u n a le ż y s tw ie rd z ić , że p o d w z g lę d e m e p is te m o lo g ic z n y m i m e ­ to d o lo g ic z n y m te o lo g ia f u n d a m e n ta l n a r ó ż n i się od a p o lo g e ty k i, ch o cia ż w ię k sz o ś ć a u to r ó w u w a ż a , że te r m i n „ te o lo g ia f u n d a m e n ta l n a ” je s t le p s z y od „ a p o lo g e ty k a ” o ra z że te te r m i n y o k r e ś la ją tę s a m ą d y s c y p lin ę te o lo g ic z n ą .

J a k o s a m o d z ie ln a d y s c y p lin a n a u k o w a u k s z ta łto w a ła się w I p o ło w ię X IX w ., c h o c ia ż z a s a d n ic z e z rę b y s t r u k t u r a l n e p o w s ta w a ły ju ż z n a c z n ie w c z e ś n ie j. W k o n te k ś c ie o ś w ie c e n io w e j filo z o fii k w e s tio n u ją c e j m o żliw o ść i re a ln o ś ć o b ja w ie n ia B ożego, a ty m sa m y m n a d p rz y r o d z o n ą g e n e z ę i b o sk i c h a r a k t e r r e lig ii c h r z e ś c ija ń s k ie j, d a w a ła o n a w sp o só b s y s te m a ty c z n y o d ­ p o w ie d ź n a te i in n e tr u d n o ś c i z w ią z a n e z w y z n a w a n ą w ia r ą c h rz e ś c ija ń s k ą . W y k ła d te j d y s c y p lin y z a w ie r a ł się w tr z e c h t r a k t a t a c h : d e m o n s t r a t i o r e ­ l i g i o s a

,

C h r i s t i a n a i c a t h o l i c a . Z je d n e j s tr o n y b y ła o n a n a s t a w i o n a n a p o ­ z y ty w n y w y k ła d u z a s a d n ia ją c y n a d p r z y r o d z o n ą g e n e z ę r e lig ii c h r z e ś c ija ń ­ sk ie j, a z d r u g ie j p o le m ic z n ie w o b e c te z n a u k o w y c h i filo z o fic z n y c h k w e s tio n u ją c y c h w ia r ę i je j p o d s ta w y . N ie k ie d y je d n a k a s p e k t p o le m ic z n y w y s u w a ł się n a p la n p ie rw s z y , co b y ło z re s z tą z ja w is k ie m ty p o w y m d la c a łe j te o lo g ii p o s łu g u ją c e j się m e to d ą a p o lo g e ty c z n ą .

W o k re s ie S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o II, a n a w e t ju ż z n a c z n ie w c z e ś n ie j u ś w ia d o m io n o so b ie je j je d n o s tr o n n e i p r z e s ta r z a łe n a c h y le n ie w s to s u n k u do d u c h a d ia lo g ic z n o - e k u m e n ic z n e g o o ra z n ie k o h e r e n tn o ś ć p r z e d m io tu i p e w ­ n ą n ie d o jrz a ło ś ć m e to d o lo g ic z n ą . W z w ią z k u z ty m p o ja w iły się g ło sy — w c a le n ie ta k ie r z a d k ie — że je s t or.a d y s c y p lin ą n ie s p e łn ia ją c ą sw y c h z a d a ń , a n a w e t z b y te c z n ą . P o w s ta ł ja k b y sp e c y fic z n y „ k o m p le k s a p o lo g e ­ t y k i ” . czy te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j. W n ie k tó r y c h k r a j a c h z a c h o d n ic h p o z b a ­ w io n o j ą s t a tu s u d y s c y p lin y u n iw e r s y te c k ie j. W ty c h k r a j a c h je j p rz e d m io t częścio w o z a c z ę ły p rz e jm o w a ć in n e d y s c y p lin y te o lo g ic z n e , g łó w n ie n a u k i b ib lijn e i te o lo g ia d o g m a ty c z n a .

P o n a d to — ja k s ą d z o n o — sk o ń c z y ła się e r a p o d rę c z n ik ó w . W te o lo g ii za c z ę to p rz e c h o d z ić od s y s te m a ty k i do te m a ty k i. O d n o siło się to ta k ż e do te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j.

ks. M A R IA N R U SE CK I, L U B L IN

R en esan s te o lo g ii fu n d a m en ta ln ej

T y m c z a s e m po lic z n y c h d y s k u s ja c h n a d s ta tu s e m e p is te m o lo g ic z n o -m e - to d o lo g ic z n y m te j d y s c y p lin y od l a t 7 0 -ty c h z a c z y n a ją się p o ja w ia ć — i to w e w s z y s tk ic h k r ę g a c h ję z y k o w y c h — c o ra z c z ęściej o p ra c o w a n ia p o d rę c z n ik o ­ w e, ch o c ia ż w te j m a t e r ii p r y m w io d ą c h y b a N iem cy ; w s p o m n ie ć t u m o ż n a c h o ć b y .trz y to m o w y p o d rę c z n ik F u n d a m e n t a l - t h e o l o g i e A. K o l p i n g a , . p r o te s ta n c k ie g o te o lo g a W. J o e s t a, k tó r y o p ra c o w a ł ró w n ie ż F u n d a m e n ­ ta l th e o l o g ie , z a p o w ie d z ia n ą c z te ro to m o w ą p r a c ę p o d re d . W. K e r n a , H. J. P o t Łr a e y. e r a, M. S e c k l e r a ■ p t. H a n d b u c h d e r F u n d a m e n t a l - th e o lo g ie , k tó r e j p ie r w s z y to m R e li g io n , D er M e n s c h f r a g t n a c h G ott, 1984, ju ż się u k a z a ł, o ra z n a jn o w s z y p o d rę c z n ik , b ę d ą c y p rz e d m io te m n in ie js z e g o o m ó w ie n ia i re c e n z ji — je d y n ie od s tro riy m e to d o lo g ic z n e j — d łu g o le tn ie g o , o b e c n ie ju ż e m e r y to w a n e g o , p r o f e s o r a t e j d y s c y p lin y n a u n iw e r s y te c ie m o

-k s . M A R IA N R U S E C K I

n a c h ijs k im , H . F r i e s a 1. J u ż te n m o m e n t n a k a z u je z w ró c e n ie u w a g i n a to dzieło, g d y ż w y sz ło on o sp o d p ió r a p o w s z e c h n ie z n a n e g o i c e n io n e g o , tw ó rc z e g o i d o jrz a łe g o p ro f e s o ra , b ę d ą c ta k ż e ja k b y u k o ro n o w a n ie m je g o n ie ­ z w y k le b o g a te j d z ia ła ln o ś c i n a u k o w e j.

J e s t ró w n ie ż d r u g i m o m e n t n a k a z u ją c y s p e c ja ln e z a in te r e s o w a n ie się ty m d z ie łe m , a m ia n o w ic ie to, że H. F r ie s b y ł — i je s t —■ b a rd z o m o c n o z a a n g a ż o w a n y w e w s p ó łc z e s n y r u c h e k u m e n ic z n y i w y tr a w n y m z n a w c ą te o lo g ii e k u m e n ic z n e j, co p rz y d o ty c h c z a so w y m , c zęsto k o n fe s y jn y m , p o d ­ c h o d z e n iu do a p o lo g e ty k i czy te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j n ie je s t b ez z n a c z e ­ n ia . Z r e s z tą — ja k ju ż o ty m w s p o m n ia n o — p o d a d r e s e m a p o lo g e ty k i n ie t a k d a w n o p a d a ły z a r z u ty d o ty c z ą c e je j n ie e k u m e n ic z n o ś c i i fo r m u ło w a n o o sk a rż e n ie , że je s t p rz e s z k o d ą w d ia lo g u e k u m e n ic z n y m . B io rą c to p o d u w a g ę P. N e u n e r w z a p o w ie d z ia c h w y d a w n ic z y c h (B ü c h e r d e r G e g e n w a r t , F r ü h j a h r 1985, s. 1), a w ła ś c iw ie w p ie r w s z y m o m ó w ie n iu te j k s ią ż k i i k r ó t k ie j re c e n z ji, p isze, że p r a c a H . F r ie s a s ta n ie się p o d s ta w o w y m p o d ­ r ę c z n ik ie m w c ią g u s z e r e g u n a jb liż s z y c h la t, a n a w e t p o z o s ta n ie n a d łu g o d z ie łe m s z ta n d a ro w y m . O ty m o c z y w iśc ie tr u d n o w y ro k o w a ć , g d y ż ż y w o t p o d rę c z n ik ó w je s t ró ż n y , a le z c a łą p e w n o ś c ią n a le ż y o n a do d z ie ł rz e te ln ie , a p r z y ty m w s z e c h s tro n n ie o p ra c o w a n y c h p o d w z g lę d e m n a u k o w y m , co s ta n o w i r e a l n ą p o d s ta w ę , b y s ą d N e u n e r a u z n a ć za w y so c e p ra w d o p o d o b n y . M o żn a do te g o d o d ać, że p r a c a H. F r i e s a je s t z w a r ta i z w ię z ła ■— choć p o z o rn ie w y d a w a ć b y s ię m ogło, że 580 s tr o n je s t z a p rz e c z e n ie m p o w y ższeg o , a le g d y w e ź m ie się p o d u w a g ę w sp ó łc z e s n y s t a n ro z w o ju te j d y s c y p lin y o ra z w ie lo to m o w e o p r a c o w a n ia in n y c h a u to r ó w , s ą d t e n s ta je się w ia ro g o d n y .

Z a n im p rz e jd z ie się do k r ó tk ie g o z a p r e z e n to w a n ia p o d s ta w o w y c h z a ło ­ ż e ń i tr e ś c i d z ie ła — c h o c ia ż g łó w n ie t u b ę d z ie ch o d z ić o p ro b le m y e p is te - m o lo g ic z n o -m e to d o lo g ic z n e , i to ty lk o n ie k tó r e — w a r to z w ró c ić jeszcze u w a g ę n a f a k t, k tó r y s y g n a liz u je sa m a u to r w p rz e d m o w ie , że d ziś tr u d n o so b ie w y o b ra z ić p o d rę c z n ik w s z e c h s tro n n ie o p ra c o w a n y p rz e z je d n e g o a u ­ to r a , g d y ż w ie d z a szc z e g ó ło w a n a p o sz c z e g ó ln y c h o d c in k a c h t a k s ię r o z ­ b u d o w a ła , iż je s t rz e c z ą n ie z w y k le tr u d n ą , a n a w e t n ie m o ż liw ą , b y je d e n c z ło w ie k m ó g ł s tw o rz y ć s p ó jn ą i z w a r tą s y n te z ę o b e jm u ją c ą c a ło k s z ta łt w sp ó łc z e s n e g o r o z u m ie n ia c h o ć b y g łó w n y c h te m a tó w t e j g a łę z i w ie d z y te o ­ lo g ic z n e j. W is to c ie rz e c z y k a ż d y ze z n a w c ó w m a o p a n o w a n y ja k iś w y c in e k w ie d z y te o lo g ic z n o - fu n d a m e n ta ln e j, z w y k le w ą s k i je j z a k re s , i d la te g o d o b ry p o d rę c z n ik m o że dziś b y ć d z ie łe m ty lk o z b io ro w y m . H . F r ie s s tw o r z y ł n a w e t k ie d y ś p r o j e k t ta k ie g o p o d rę c z n ik a . J e d n a k ż e do jeg o r e a l iz a c j i n ie doszło. W z w ią z k u z ty m a u to r c z u ł lę k , czy p o d o ła z a d a n iu m o n o a u to r s tw a . Z a n a m o w ą w y c h o w a n k ó w i w y d a w c y p o d ją ł s ię te g o tr u d u , ch o c ia ż n ie b ez o p o ró w . J u ż za to m o ż n a m u b y ć w d z ię c z n y m . Z re s z tą r a c j e p rz y to c z o n e p o w y ż e j w y r a ź n ie ś w ia d c z ą , że b y ł o n do te g o z a d a n ia p rz y g o to w a n y , i to b a rd z o d o b rz e . O c z y w iśc ie te g o t y p u p r a c a n ie s ie ze so b ą i p e w n e n i e ­ b e z p ie c z e ń s tw a . H is to rio z b a w c z a k o n c e p c ja te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j J a k m ó w i w s p o m n ia n y ju ż P. N e u n e r, o b ją ł o n je d n y m s p o jrz e n ie m ca ły la s , g d y n ie m ó g ł w id z ie ć k a ż d e g o p o szc z e g ó ln e g o d rz e w a ; la s je s t czy m ś w ię c e j n iż p r o s tą s u m ą p o sz c z e g ó ln y c h d rz e w . C ało ść je s t b o w ie m n o w ą ja k o ś c ią w s to s u n k u do p o sz c z e g ó ln y c h je j części i u ż y c z a im d o d a tk o w e g o z n a c z e n ia . C h o d z i t u b o w ie m o sw o is tą s y n te z ę w sp ó łc z e s n e g o s t a n u w ie ­ d z y te o lo g ic z n o f u n d a m e n ta ln e j i o p e w n ą k o n c e p c ję , k tó r ą w z a le ż n o śc i o d p u n k tu w id z e n ia m o ż n a o k re ś lić ja k o a n tr o p o lo g ic z n ą , p e r s o n a lis ty c z n ą 1 H e in r ic h F r i e s , F u n d a m e n t a l t h e o l o g i e , G ra z -W ie n -K ö ln 1985, V e r ­ la g S ty r ia , s. 580.

lu b h is to rio z b a w c z ą , a n a w e t w p e w n y m s e n s ie i e k u m e n ic z n ą : a n t r o ­ p o l o g i c z n ą . , g d y ż z w y k le je g o p u n k te m w y jś c ia do d a ls z y c h ro z w a ż a ń je s t c z ło w ie k i jeg o u w a r u n k o w a n ia o n to lo g ic z n e , e g z y s te n c ja ln e , h is to r y c z ­ nej k u ltu r o w e , ś w ia to p o g lą d o w e i m e n ta ln o ś c io w e ; p e r s o n a l i s t y c z n ą , b o w ie m m o d e le m p o z n a w c z y m w je g o te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j je s t p o z n a n ie oso b o w e czy r a c z e j p o z n a n ie m ię d z y o so b o w e ; h i s t o r i o z b a w c z ą , p o n ie ­ w a ż d z ie je o b ja w ie n ia , c z y li je g o s ta w a n ie się w h is to rii, u m ie sz c z a w p e r ­ s p e k ty w ie z b a w c z e j e k o n o m ii B o żej; w re s z c ie e k u m e n i c z n ą , g d y ż p ra w ie w s z y s tk ie z a g a d n ie n ia te o lo g ic z n o f u n d a m e n ta łn e , z w ła sz c z a je d n a k e k le z jo ­ lo g ic z n e , z a w ie r a ją te n a s p e k t.

C zy je d n a k ta k s z e ro k ie o k r e ś le n ia jeg o k o n c e p c ji te o lo g ii f u n d a m e n ­ ta l n e j n ie d y s k w a lif ik u j ą je j w ogóle, je ś li n ie m o ż n a je j o k re ś lić je d n y m m ia n e m ? Z p e w n o ś c ią n ie , g d y ż p o w y ż sz e a s p e k ty w z a je m n ie się im p li k u ją i d o p e łn ia ją o ra z są w y ra z e m w s p ó łc z e s n e g o m y ś le n ia te o lo g ic z n e g o . B yć m o że, z a k ła d a ją c w sp ó łc z e s n e te n d e n c je te o lo g ic z n e i p o d s ta w o w e k a te g o r ie m y ś lo w e u ż y w a n e d la w y r a ż e n ia tr e ś c i te o lo g ic z n y c h , w y s ta r c z y ła b y n a z w a „ w s p ó łc z e s n a te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a ” c z y — ja k to u c z y n ił a u to r ·— „ te o ­ lo g ią f u n d a m e n ta l n a ” , je d n a k ż e te g o ty p u o k r e ś le n ia są z b y t s z e ro k ie i n ie ­ d o s ta te c z n ie s p e c y f ik u ją c e tę d y s c y p lin ę , g d y id z ie o je j k o n c e p c ję i ro d z a j a r g u m e n ta c ji s to s o w a n e j; p o n a d to są z b y t c zęsto s to s o w a n e d la w y r a ż e n ia teg o , co d z ia ło się i d z ie je n a g ru n c ie te j n a u k i te o lo g ic z n e j. W y d a je się, że p r z y d a ło b y się b liższe o k re ś le n ie ty t u ł u lu b p r z y n a jm n ie j w y r a ż e n ie teg o w p o d ty tu le . G d y b y a u to r to u c z y n ił, z n a c z n ie u ła tw iłb y le k t u r ę — z w ła ­ szc z a s tu d e n to m , k tó r z y z a c z y n a ją s tu d iu m t e j d y s c y p lin y : p o z w o liło b y od r a z u u c h w y c ić p o d s ta w o w y a s p e k t i z a s a d n ic z y p r o f il w id z e n ia te j d y s c y ­ p lin y o ra z ro d z a j s to s o w a n e j a rg u m e n ta c ji. G d y b y p is z ą c e m u re c e n z ję p rz y s z ło z d e c y d o w a ć się n a b liż sz e o k re ś le n ie te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j z a ­ p r e z e n t o w a n e j p rz e z F r ie s a , n a jc h ę tn ie j n a z w a łb y ją h is to rio z b a w c z ą , gdyż to o z n a c z e n ie w sp o s ó b n a jw y r a ź n ie js z y im p lik u je in n e a s p e k ty w y ż e j w s p o m n ia n e , ch o c ia ż n ie b y ło b y te ż b łę d e m n a z w a n ie je j „ a n tr o p o lo g ic z n ą ”, lecz n ie z u p e łn ie w z n a c z e n iu R a h n e ro w s k im . B yć m o ż e d a ls z e d y s k u s je n a d ty m d z ie łe m p o z w o lą n a je d n o z n a c z n ą je g o s p e c y f ik a c ję , ch o c ia ż n ie w y ­ d a je się, a b y w y s z ła o n a p o z a w y ż e j z a k re ś lo n ą .

Z w ią zek teo lo g ii fu n d a m en ta ln ej z teologią

P rz e jd ź m y do k r ó tk ie g o z a p r e z e n to w a n ia d z ie ła , w s k a z a n ia je g o n ie ­ w ą tp liw y c h o sią g n ię ć o ra z p e w n y c h b ra k ó w , ja k ic h n ie u s tr z e g ł się a u to r . J u ż n a p o c z ą tk u u d e r z a b a rd z o k r ó tk i, bo z a le d w ie d w u s tr o n ic o w y , w stę p , k tó r y w in ie n s ta n o w ić m e to d o lo g ic z n e w p ro w a d z e n ie do c a łe j p ra c y . J e s t to n ie w ą tp liw ie z n a c z n y b r a k , z w ła sz c z a g d y w s p o m n i się je d n o to m o w e w p r o w a d z e n ia o c h a r a k t e r z e c z y sto m e to d o lo g ic z n y m ks. W. K w i a t k o w ­ s k i e g o , A. K o l p i n g a o ra z k ilk u n a s t o - czy k ilk u d z ie s ię c io s tr o n ic o w e

A. T a n q u e r e y a , В. G o e b e l a, J. М у ś к о w а, Е. K o p c i a , W. H ł a d o w s k i e g o i w ie lu in n y c h . J e s t to tr o c h ę n ie m iłe ro z c z a r o w a n ie , t y m b a rd z ie j, że a u to r d o b rz e o r ie n tu je się w ty c h p ro b le m a c h , c z e m u n ie ­ je d n o k r o tn i e d a ł w y r a z w w ie lu a r t y k u ła c h p o ś w ię c o n y c h ty m tr u d n y m , a l e is to tn y m z a g a d n ie n io m . C z y ż b y w z g lą d p ra k ty c z n y , że s tu d e n c i z w y k le ty c h p ro b le m ó w n ie lu b i ą ja k o z b y t te o r e ty c z n y c h , m ia ł o ty m z a d e c y d o ­ w a ć ? C zy n ie je s t to r a c z e j w s k a z ó w k a , że im r a c z e j n a le ż y p o św ię c ić n ie c o w ię c e j u w a g i? T y m b a r d z ie j, że w ła ś n ie w s tę p w p r o w a d z a c z y te ln ik a w o d ­ p o w ie d n ie w id z e n ie d a ls z e j p r o b le m a ty k i. P o w y ż sz e u w a g i n ie o z n a c z a ją b y ­ n a jm n ie j, że w ą tk i e p is te m o lo g ic z n o -m e to d o lo g ic z n e czy m e ta n a u k o w e są n ie o b e c n e w d z ie le H . F rie s a . O w szem , p o ja w ia ją się c zęsto p r z y o m a w ia n iu p o sz c z e g ó ln y c h z a g a d n ie ń , co je s t a b s o lu tn ie z ro z u m ia łe , je d n a k ż e ja k o ro z ­ p ro s z o n e g u b ią się, z w ła sz c z a d la n ie w p ra w io n e g o jeszcze c z y te ln ik a .

Ы. F r ie s w o k r e ś la n iu rz e c z o w y m te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j w y c h o d z i z e ty m o lo g ii i o k r e ś la ją ja k o d y s c y p lin ę b u d u ją c ą p o d s ta w y d la te o lo g ii; c h o d z i o u s ta le n ie z a ło ż e ń i w a r u n k ó w m o ż liw o śc i n a u k o w e g o u p r a w ia n i a te o lo g ii w ogóle. W y n ik a to z m e to d o lo g ic z n y c h z a p o tr z e b o w a ń s a m e j te o ­ lo g ii; n ie m o że się o n a o p ie r a ć n a z a ło ż e n ia c h sz tu c z n y c h czy z e w n ę tr z n y c h w o b e c n ie j, d la te g o m u s i ją e p is te m o lo g ic z n ie u s p r a w ie d liw ia ć d y s c y p lin a te o lo g ic z n a i p o d s ta w o w a , a ta k ą je s t w ła ś n ie te o lo g ia f u n d a m e n ta ln a . T u a u t o r w id z i te o lo g ic z n y c h a r a k t e r te j d y s c y p lin y .

B liższy z w ią z e k te o lo g ii f u n d a m e n ta ln e j z te o lo g ią w y n ik a z p r o b le m a ­ ty k i w ia ry . T e o lo g ia f u n d a m e n ta l n a z a jm u je się p o d s ta w a m i, cz y li w ia r o - g o d n o ś c ią w ia r y i to s ta n o w i n a jb a r d z ie j s p e c y fic z n y cel je j b a d a ń , te o lo g ia zaś je s t m e to d y c z n ą r e f le k s j ą n a d w ia r ą i je j k o r e la te m , czy li o b ja w ie n ie m B o ż y m ja k o z a s a d ą k a ż d e j teo lo g ii, o ra z o p o ś r e d n ik u o b ja w ie n ia , czyli K o śc ie le ja k o je g o p rz e k a z ic ie lu . P o d s ta w y w ia ry , k tó r y m i z a jm u je się te o ­ lo g ia f u n d a m e n ta l n a , n ie n a le ż ą cjo sa m e g o p r z e d m io tu w ia ry , g d y ż są one p rz e d m io te m lu d z k ie g o p o z n a n ia i ra c jo n a ln e g o o sąd u . J e d n a k ż e są o n e is to tn e o ty le , iż w a r u n k u ją a k t w ia ry . W ty m w z g lę d z ie id z ie o n w y ra ź n ie z a s ły n n y m s f o r m u ło w a n ie m św . A u g u s ty n a , p r z y jm o w a n y m ta k ż e p rz e z św . T o m a sz a z A k w in u : N e m o c r e d e r e t, n is i v i d e r e t ess e c r e d e n d u m . Z d a je o n so b ie je d n a k s p r a w ę z teg o , że w ia ro g o d n o ś ć i r a c j o n a ln e p r z e s ła n k i w ia r y n ie z a s tą p ią sa m e g o a k tu w ia ry , je d n a k ż e są o n e is to tn e d la p o p r a w ­ n e g o p o jm o w a n ia w ia r y i b e z p ie c z n e g o w ie rz e n ia . T a k r o z u m ia n ą te o lo g ię f u n d a m e n ta l n ą o d ró ż n ia o n od a p o lo g e ty k i, k tó r a w e d łu g n ieg o je s t p e w n ą m e to d ą m y ś le n ia te o lo g ic z n e g o p o le g a ją c ą n a u s p r a w ie d liw ia n iu (r a c jo n a ln y m ? ) i o b ro n ie p r a w d w ia r y sto s o w n e j d o k o n k r e tn y c h e p o k h is to ry c z n y c h . To m y ś le n ie a p o lo g e ty c z n e (b ę d ą c e ta k ż e w y m ia r e m m y ś le n ia te o lo g ic z n e g o ) je s t w in te g r o w a n e w te o lo g ic z n o f u n d a - m e n t a ln ą r e f le k s j ę w ie rz ą c e g o n a d p o d s ta w a m i w ia r y i te o lo g ii. W ty m s e n s ie te o lo g ia f u n d a m e n ta l n a b y ła b y w ie lk o ś c ią tr a n s c e n d e n ta ln o te o lo g ic z n ą . F r i e s n ie p r z e c iw s ta w ia w sp o só b r a d y k a ln y a p o lo g e ty k i te o lo g ii f u n d a ­ m e n ta ln e j, z d a ją c so b ie z a p e w n e s p r a w ę z ic h h is to ry c z n e g o ro z w o ju o ra z o b o p ó ln y c h z w ią z k ó w . Z ty m m y ś le n ie m m o ż n a się o c z y w iśc ie zgodzić, je d n a k ż e g d y id z ie o ró ż n ic e p o m ięd zy n im i, n ie u k a z a ł on ic h w sp o só b z a d o w a la ją c y i w y c z e rp u ją c y , ty m b a r d z ie j n a le ż a ło b y to p o k a z a ć , że a u t o r m y ś l a p o lo g e ty c z n ą d o s trz e g a z a ró w n o ' w S ta r y m ja k i N o w y m T e s ta m e n c ie .

P o r o z w a ż a n ia c h n a t u r y e p is te m o lo g ic z n e j i m e to d o lo g ic z n e j p rz e jd ź m y do k r ó tk ie g o o m ó w ie n ia s t r u k t u r y d z ie ła K . F rie s a . S k ła d a się ono z tr z e c h p o d s ta w o w y c h części.

W iara p u n k tem w y jścia

P ie r w s z ą p o d s ta w o w ą część s ta n o w ią ro z w a ż a n ia o w ie rz e , k tó r a s ta n o w i p u n k t w y jś c ia je g o te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j. W te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j m o ż liw y je s t d w o ja k i p u n k t w y jś c ia , o c z y w iśc ie b io r ą c p o d u w a g ę g łó w n y p r z e d m io t te j d y s c y p lin y : a lb o h is to ry c z n y i lo g ic z n y (f a k t o b ja w ie n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o , k tó r e g o w ia ro g o d n o ś ć s t a r a ła b y się u z a sa d n ić ), a lb o e g z y ­ s t e n c ja l n y i k o n k r e tn y , czy li w ia r a . F r ie s o b ie r a te n d ru g i. W ła ś c iw ie n ie je s t to n o v u m n a te r e n ie te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j, b o w ie m w ie lu a u to r ó w ju ż p rz e d n im go o b ie ra ło . J e d n a k ż e b y ły to k r ó t k ie u w a g i o w ie rz e , p o ­ d o b n ie z re s z tą j a k i w te d y , g d y w ia r a s ta n o w iła p u n k t d o jś c ia ja k o w y n ik ro z w a ż a ń o w ia ro g o d n o ś c i o b ja w ie n ia . C h o c ia ż -a k t w ia r y s ta n o w i k o r e l a t o b ja w ie n ia , to je d n a k w d o ty c h c z a s o w e j te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j n ie p o ś w ię ­ c a n o m u w ię c e j m ie js c a ; co w ię c e j, w w ie lu u ję c ia c h p o d rę c z n ik o w y c h n ie w c h o d z ił on w s t r u k t u r ę p r z e d m io tu te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j. Z a s łu g ą F r ie s a je s t w ię c n ie ty le u c z y n ie n ie w ia r y p u n k te m w y jś c ia , ile ś m ia łe w łą c z e n ie je j do p r z e d m io tu te j d z ie d z in y w ie d z y te o lo g ic z n e j i p o ś w ię c e n ie te m u p r o ­ b le m o w i p o n a d 90 . s t r o n sw e g o d zieła.

W s w y c h r o z w a ż a n ia c h o w ie rz e k o n c e n tr u je się n ie n a je j tr e ś c i i n a d ­ p r z y r o d z o n e j s t r u k tu r z e , a le n a a n tr o p o lo g ic z n y c h w y m ia r a c h w ia ry , by o s ta te c z n ie d o jś ć do w n io s k u o ic h w s p ó łb r z m ie n iu ze s t r u k t u r ą w ia r y r o ­ z u m ia n e j te o lo g ic z n ie , a n a w e t w z a je m n y m się d o p e łn ia n iu . A k t w ia r y w z n a c z e n iu a n tr o p o lo g ic z n y m i e g z y s te n c ja ln y m je s t a k te m n a w s k ro ś o so b o w y m u m o ż liw ia ją c y m p o z n a n ie d r u g ie j o so b y i n a w ią z a n ie z n ią p e r ­ s o n a ln e g o k o n ta k t u , o c zy w iście p o d w a r u n k ie m o tw a r c ia się n a n ią . W ś w ie tle p e r s o n a ln e j a n a liz y b y tu i e g z y s te n c ji lu d z k ie j o k a z u je się, że c z ło w ie k z n a t u r y je s t o tw a r t y n a d r u g ą o so b ę i O so b ę B ożą, a w ia r a je s t w sp o s ó b n ie o d łą c z n y z w ią z a n a z is tn ie n ie m c z ło w ie k a ; ty m s a m y m n a le ż y do p o d s ta w o w y c h s t r u k t u r is tn i e n ia c z ło w ie k a ja k o c z ło w ie k a . W ia r a r e l i ­ g ijn a p o d w z g lę d e m s t r u k t u r y p s y c h ic z n e j c z ło w ie k a n ie ró ż n i s ię od w ia r y n a tu r a ln e j . C z ło w ie k z n a t u r y sw e j o tw a r t y je s t n a p e łn ię B y tu O so b o w eg o , k tó r y p rz y c z y n ia się do p e r s o n a liz a c ji o so b y lu d z k ie j. W ia r a r e l i g i j n a — j a k to F r ie s p o k a z u je n a p rz y k ła d z ie a n a liz y te k s tó w b ib lijn y c h S ta r e g o i N o w eg o T e s ta m e n tu — p o s ia d a ta k ż e c h a r a k t e r s p o tk a n ia i d ia lo g u . W p ra w d z ie p a r t n e r e m c z ło w ie k a w ty m s p o tk a n iu je s t o so b a B oża, z n a t u r y s w e j n ie w id z ia ln a , je d n a k ż e m a n i f e s t u ją c a się w ró ż n e g o r o d z a j u z n a k a c h — a n a lo g ic z n ie j a k lu d z k ie „ j a ” z n a t u r y s w e j n ie w id o c z n e m a n i f e s t u je sw ą p o d m io to w o ść w ró ż n e g o r o d z a ju z n a k a c h (lin g w is ty c z n y c h i p o z a lin g w i- sty c z n y c h ) ·— w k tó r y c h w y c h o d z i n a p rz e c iw c z ło w ie k o w i i z a p ra s z a go do z b a w c z e g o d ia lo g u ze so b ą. P rz y ję c ie z a p ro s z e n ia B ożego je s t ty m ła t w i e j ­ sze, iż c z ło w ie k je s t o tw a r t y n a sło w o — z w ła sz c z a n a p e łn ię S ło w a — i je s t z n a t u r y s łu c h a c z e m sło w a. D z ię k i te m u , że w ia r a w z n a c z e n iu a n t r o ­ p o lo g ic z n y m i te o lo g ic z n y m p o s ia d a p o d o b n ą s tr u k t u r ę , d la te g o — z d a n ie m o m a w ia n e g o a u to r a — is tn ie je m ię d z y n im i w ię ź w e w n ę tr z n a , co n ie p o ­ z o s ta je b e z z n a c z e n ia d la te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j i te o lo g ii, b o w ie m o p e ­ r u j ą o n e p o ję c ie m je d n o z n a c z n y m . R o z w a ż a n ia sw e o w ie rz e a u to r k o ń c z y r e f le k s j a m i n a d ro z w o je m te o lo g ii w ia r y w h is to r i i m y ś li te o lo g ic z n e j. W p ra w d z ie są on e d ość s k r ó to w e i n ie c o w y b ió rc z e , to je d n a k c h y b a w y ­ s ta r c z a ją c e d la s tw o r z e n ia o g ó ln eg o o b r a z u ro z w o ju te j p ro b le m a ty k i. D ru g a część p o d rę c z n ik a z o s ta ła p o ś w ię c o n a o b ja w ie n iu b ę d ą c e m u g łó w ­ n y m p rz e d m io te m te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j (s. 153— 317). Z o s ta ła o n a p o d z ie ­ lo n a n a tr z y n ie r ó w n e p o d części.

P o ję c ie o b ja w ien ia B ożego i jeg o w iarogod n ość

W ia ra , k tó r a je s t p u n k te m w y jś c ia te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j F r ie s a , p o z w a la s p o jrz e ć n a c a łą rz e c z y w is to ś ć ja k o o b ja w ie n ie B oże. W d o ty c h ­ c z a so w e j te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j c zęsto m ó w iło się w ty m m ie js c u o o b ja ­ w ie n iu k o s m ic z n y m . M o n a c h ijs k i f u n d a m e n ta l is ta n ie u ż y w a te g o o k r e ś le ­ n ia . M ó w i n a to m ia s t o o b ja w ie n io w y m w y m ia r z e c a łe j rz e c z y w is to śc i. R z e ­ c z y w isto ść s tw o r z o n a m o że b y ć t a k o d c z y ty w a n a i in t e r p r e to w a n a . Ś w ia d c z y 0 ty m h is to r ia r e lig ii u k a z u ją c a , że lu d z k o ś ć w te n sp o só b o d c z y ty w a ła r z e c z y w is to ś ć s tw o r z o n ą i d o sz ła do n a w ią z a n ia k o n ta k t u z T y m , k tó ry , o b ja w ia się p o p rz e z s w o je d z ieła. W a rto w ty m m ie js c u z w ró c ić u w a g ę n a f a k t, że in n i a u to r z y o m a w ia ją c tz w . o b ja w ie n ie k o s m ic z n e o g ra n ic z a li się g łó w n ie do a n a liz y ś w ia ta fiz y k o -b io lo g ic z n e g o , z k tó re g o p o p rz e z r o z u m o ­ w a n ie p rz y c z y n o w o -s k u tk o w e lu d z ie r o z p o z n a w a li S tw ó rc ę i n a w ią z y w a li

z N im k o n ta k t, p o d c z a s g d y F r i e s — n ie z a n ie d b u ją c te g o m o m e n tu — p o s z e d ł k o n s e k w e n tn ie d a le j i w y k a z a ł, że B óg o b ja w ił się p rz e z c a łe s tw o rz e n ie , a w ię c i p o p rz e z c z ło w ie k a , k tó r y z o s ta ł s tw o r z o n y n a o b ra z 1 p o d o b ie ń s tw o B oże. O n w ię c w sp o só b n a jd o s k o n a ls z y s p o ś ró d w s z y s tk ic h s tw o r z e ń u ja w n ia S tw ó rc ę . Z d a n ie m a u t o r a ś w ia d c z y o ty m fa k t) że ty lk o c z ło w ie k (o czy w iście p o z a B o g iem ) w y r a ż a się w sło w ie, p o s łu g u je się j ę ­ zy k ie m , p o s ia d a su m ie n ie . O b ja w ie n ie się B o g a p o p rz e z s tw o r z e n ie s u p o n u je ró w n ie ż , że i h is to r ia p o s ia d a o b ja w ie n io w y c h a r a k t e r .

1 6 4 k s . M A R IA N R U S E C K I

N a s tę p n ie a u to r o m a w ia s z c z e g ó ln e o b ja w ie n ie h is to ry c z n e ja k o p o d s t a ­ w ę i h o ry z o n t c h r z e ś c ija ń s k ie j w ia ry . W te r m in o lo g ii d a w n ie js z e j m ó w iło się o o b ja w ie n iu c h rz e ś c ija ń s k im ; w y d a je się, że b y ło to p o d e jś c ie ja ś n ie js z e i p re c y z y jn ie js z e . P r z y ta k i m s f o r m u ło w a n iu p r o b le m u F r ie s m a n i e w ą tp l i ­ w ie n a u w a d z e a n tr o p o lo g ic z n y i p is te o lo g ic z n y p u n k t w y jś c ia s w o je j te o ­ lo g ii f u n d a m e n ta l n e j.

T r a k t a t o o b ja w ie n iu ro z p o c z y n a o n od k w e s tii m o ż liw o śc i o b ja w ie n ia . W e w s p ó łc z e s n e j te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j w z a s a d z ie p o m ija się z a g a d n ie n ie m o ż liw o śc i i k o n ie c z n o ś c i o b ja w ie n ia ja k o ju ż p r z e s ta r z a łe . M o n a c h ijs k i p ro f e s o r p o w y ż sz y p ro b le m ro z w a ż a n ie ty lk o od s tr o n y , p o g lą d ó w k w e s tio ­ n u ją c y c h m o żliw o ść o b ja w ie n ia , a le i od s tr o n y c z ło w ie k a ja k o is to ty o tw a r te j n a rz e c z y w is to ść tr a n s c e n d e n t n ą , s z u k a ją c e j s e n s u i z b a w ie n ia . N ie u s trz e g ł s ię o n p r z y ty m — ch o c ia ż z a s a d n ic z y a s p e k t ro z w a ż a ń je s t n ie c o in n y ·— p e w n y c h p o w tó rz e ń w s to s u n k u do ro z w a ż a ń o a n tr o p o lo g ic z n y m w y m ia r z e w ia r y i o b ja w ie n io w e g o w y m ia r u c z ło w ie k a .

O o b ja w ie n iu n a d p r z y r o d z o n y m w śc is ły m te g o sło w a z n a c z e n iu p isz e o m a w ia ją c jeg o re a liz o w a n ie się w h is to r ii Iz r a e la ( J a h w e B o g ie m Iz r a e la , P a n e m h is to rii, Ś w ię ty m I z r a e la , S tw o rz y c ie le m n ie b a i z iem i, „ P rz y s z ło ś c ią ” I z r a e la ) i w J e z u s ie C h ry s tu s ie . P rz y o m a w ia n iu te g o o s ta tn ie g o z a g a d n ie ­ n ia a u t o r z w ra c a u w a g ę n a w y p e łn ie n ie się o b ie tn ic B o ży ch w C h r y s tu s ie „ t u ” i „ te r a z ” o ra z n a d o p e łn ie n ie o b ja w ie n ia się B o g a w s tw o r z e n ia c h i o b ja w ie n ie n a k rz y ż u . N a s tę p n ie p rz e c h o d z i do o m ó w ie n ia c h ry s to lo g ii t r a n s c e n d e n ta ln e j, k tó r a o s ta te c z n ie d a je te o lo g ic z n ą i n t e r p r e t a c j ę b o sk ie g o p o s ła n n ic tw a J e z u s a .

W św detle ro z w a ż a ń F r i e s a n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że o b ja w ie n ie w C h r y s tu s ie w a k tu a l n e j h is to r ii z b a w ie n ia ja w i się ja k o p e łn ia o b ja w ie ­ n ia B ożego. J e d n a k ż e s a m to k p ro w a d z e n ia w y w o d u — j a k się w y d a je — n ie z a w sz e je s t w y ra ź n y , p r z y n a jm n ie j w ś w ie tle d o ty c h c z a s o w y c h o p ra c o ­ w a ń p o d rę c z n ik o w y c h . P o m ija o n b o w ie m lu b s ta w ia n ie w y r a ź n ie w ie le k la s y c z n y c h p ro b le m ó w d o ty c z ą c y c h ś w ia d o m o śc i d e k la r a c y jn e j i m o ty w a ­ c y jn e j J e z u s a (np. o b ja w ie n io w y c h a r a k t e r ży cia , o so b y i c z y n ó w J e z u s a ; t y t u ł y m e s ja ń s k ie b ę d ą c e czy to w y ra z e m J e g o ro sz c z e ń , czy te ż ro z p o z n a ­ n ia w N im M e s ja s z a P a ń sk ie g o ). W p ra w d z ie i m p l i c i t e są te z a g a d n ie n ia o b e c n e w jeg o d z iele, to je d n a k w p o d r ę c z n ik u n a le ż a ło b y je s ta w ia ć w y ­ ra ź n ie . T r u d n o b o w ie m liczy ć n a d o jrz a ło ś ć i p e łn e ro z e z n a n ie w t e j p r o ­ b le m a ty c e z a c z y n a ją c y c h d o p ie ro s tu d io w a ć tę d y s c y p lin ę . N a le ż y z a u w a ż y ć , że częścio w o p r z y n a j m n i e j te z a r z u ty m o g ą b y ć z ła g o d z o n e w ś w ie tle o s t a t­ n ie j p a r t i i te j części p o d rę c z n ik a , w k tó r e j o m a w ia n a u k ę s o b o ró w w a t y ­ k a ń s k ic h p o św ię c o n ą p o ję c iu o b ja w ie n ia B ożego.

Z te o lo g ic z n o f u n d a m e n ta ln e g o p u n k tu w id z e n ia n a jis to tn ie js z y m ja w i się p ro b le m w la ro g o d n o ś c i o b ja w ie n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o . N ie p o m ija go i H . F rie s . W p ro s t p r z y ta c z a d w a a r g u m e n ty : z c u d ó w i z m a r tw y c h w s ta n ia C h ry s tu s a . A r g u m e n t z p r o r o c tw je s t u w z g lę d n io n y p rz e z n ie g o ta k ż e p rz y o m a w ia n iu p e łn i o b ja w ie n ia w C h ry s tu s ie . S zczeg ó ło w o a n a liz u ją c jeg o d z ie ­ ło m o ż n a b y z n a le ź ć i in n e , je d n a k ż e w p r o s t n ie p isz e o n ich . M o m e n t u z a ­ s a d n i a ją c y — j a k się w y d a je — w o m a w ia n y m p o d r ę c z n ik u n ie n a le ż y do n a jm o c n ie js z y c h ; p o z a d u ż ą s k r ó to w o ś c ią w s p o m n ia n y c h w y ż e j a r g u m e n tó w je s t ic h n ie w ie le , a w ś w ie tle w s p ó łc z e s n e g o ro z w o ju n a u k b ib lijn y c h i te o ­ lo g ic z n y c h m o ż n a b y ic h p rz y to c z y ć z n a c z n ie w ię c e j. Co p r a w d a a r g u m e n ­ t a c j a te o lo g ic z n o f u n d a m e n ta ln a p o d w p ły w e m o w y c h f a k t o r ó w u le g ła z n a c z n e j e w o lu c ji, s ta ła się b a r d z ie j s k o m p lik o w a n a i z n iu a n s o w a n a , to je d n a k n ie z a n ik ła . W y d a je się, że u p o d s ta w p o d e jś c ia a u to r a do te g o p r o b le m u le g ła p r z y jm o w a n a p rz e z n ie g o k o n c e p c ja n a u k i s p r o w a d z a ją c a się do f u n k c j i d e s k r y p ty w n e j i w y ja ś n ia ją c e j, a — j a k w ie m y — p e łn i

o n a ta k ż e in n e . O s ta te c z n ie o p o w ia d a się on c h y b a za h e r m e n e u ty c z n y m r o z u m ie n ie m n a u k te o lo g ic z n y c h . S tą d te ż r a c z e j n a te j p ła s z c z y ź n ie n a l e ­ ż a ło b y sz u k a ć u n ie g o u z a s a d n ie ń .

K o śció ł p rzek a zic ielem o b ja w ien ia

C zęść tr z e c ia (s. 321— 522) p o d rę c z n ik a z o s ta ła p o ś w ię c o n a z a g a d n ie n iu K o śc io ła , a le w a s p e k c ie te o lo g ic z n o f u n d a m e n ta ln y m ja k o p rz e k a z ic ie la o b ja ­ w ie n ia B ożego. O ile h is to rio z b a w c z ą p e r s p e k ty w ę ro z w a ż a ń a u t o r a w id a ć b y ło w y r a ź n ie ju ż p rz y o m a w ia n iu o b ja w ie n ia , o ty le w ty m tr a k t a c i e s ta je się o n a o c z y w ista . Z d a n ie m F r ie s a K o śc ió ł is tn ie je od p o c z ą tk u p o w s ta n ia w s p ó ln o ty w ia r y i w ie rz ą c y c h . W id z ia ln y m i te g o z n a k a m i b y li p a tr ia r c h o w ie , M o jżesz, sę d z io w ie , k ró lo w ie , p ro ro c y . J e d n a k ż e o K o śc ie le w p e łn y m te g o sło w a z n a c z e n iu ja k o z a w ie r a ją c y m z b a w c z ą rz e c z y w is to ś ć o b ja w ie n ia , k tó r ą p r z e k a z u je i a k tu a liz u j e w c zasie i p r z e s tr z e n i, m o ż n a m ó w ić d o p ie ro o d J e z u s a C h r y s tu s a . K o śc ió ł S ta r e g o P r z y m ie r z a b y ł b o w ie m c a łk o w ic ie z o r ie n to w a n y n a N ieg o ja k o Z b a w ic ie la i je g o T w ó rc ę . W N im s p e łn iły s ię e s c h a to lo g ic z n e i a p o k a lip ty c z n e o c z e k i­ w a n ia Iz r a e la o n a d e jś c iu K r ó le s tw a B ożego; O n się z n im u to ż s a m ia ł. W N im o no n a d e sz ło . O n je p r z e p o w ia d a ł i re a liz o w a ł.

K o śc ió ł z a c z ą ł się k s z ta łto w a ć ju ż za z ie m sk ie g o ż y c ia J e z u s a (p o w o ła ­ n ie u c z n ió w , u s ta n o w ie n ie D w u n a s tu i p o w o ła n ie P io t r a — a u to r w ie le m ie js c a p o ś w ię c a te k s to w i M t 16, 17— 19, w k tó r y m m o w a o b u d o w a n iu K o ścio ła), to je d n a k p o w s ta ł o n o s ta te c z n ie w w y n ik u z m a r tw y c h w s ta n ia C h r y s tu s a i z e s ła n ia D u c h a Ś w ię te g o .

W o s ta tn ie j, d łu g ie j p a r t i i te j części d z ie ła F r ie s o m a w ia n a jp i e r w k s z ta łto w a n ie się p ie r w o tn y c h s t r u k t u r K o śc io ła w c z a s a c h a p o s to ls k ic h , a n a s tę p n ie z a g a d n ie n ie su k c e s ji- p r y m a c ja l n e j i a p o s to ls k ie j. P r z y o m a w ia n iu ty c h p ro b le m ó w b a rd z o w y r a ź n ie i m o c n o d o ch o d zi do g ło s u a s p e k t e k u m e ­ n ic z n y . W ą tk ie m z a s a d n ic z y m je s t p y ta n i e o p o ję c ie u r z ę d u w K o śc ie le p ie r w o tn y m i je g o r o z u m ie n ie w e w s p ó łc z e s n y c h K o śc io ła c h c h r z e ś c ija ń s k ic h . W a sp e k c ie e k u m e n ic z y n y m o m a w ia ta k ż e u r z ą d p r y m a c ja l n y w K o śc ie le i je g o n ie o m y ln o ś ć , s to s u n e k M a g i s t e r i u m E c c le s ia e do P is m a Ś w ię te g o . R o z w a ż a n ia sw e k o ń c z y r e f l e k s j ą n a d r e la c ją : K o śc ió ł i K o ścio ły .

U w a g i k o ń c o w e

W sw y m p o d r ę c z n ik u F r ie s n ie u n ik a z a g a d n ie ń tr u d n y c h . W ła ś c iw ie n ie m a l k a ż d y p r o b le m s t a r a się u k a z a ć w k o n te k ś c ie n a jn o w s z y c h d y s k u ­ sji. Z w y k le p r z y ta c z a o p in ie s k r a jn e i u k a z u je , g d z i e . le ż ą g r a n ic e w ła ś c i­ w e g o ro z w ią z a n ia . C z y n i to w sp o só b k la r o w n y i d o jrz a ły . N ie k ie d y d o b ó r ty c h o p in ii je s t je d n a k n ie c o a r b i t r a ln y ; je s t o n z r e s z tą u z a le ż n io n y od p u n k tu w id z e n ia o ra z od ś ro d o w is k a n a u k o w e g o , w k tó r y m ta k ie czy in n e p r o b le m y m o g ą by ć ż y w sze i b a r d z ie j p o tr z e b n e . U k ła d p o d rę c z n ik a je s t lo g ic z n y i p o p ra w n y . W p ra w d z ie w sz c z e g ó ła c h m o ż n a n ie k ie d y d y s k u to w a ć n a d k o le jn o ś c ią p o sz c z e g ó ln y c h z a g a d n ie ń , to je d n a k n ie z m ie n ia to o w e j g lo b a ln e j o cen y . R a ż ą c a je s t je d n a k d y s p r o p o r c ja n ie k tó r y c h p a r t i i w c h o ­

d z ą c y c h w s k ła d części czy — j a k je n a z y w a a u t o r — k sią g . P o n a d to p o ­ t r a k to w a ł on n ie k tó r e b a rd z o is to tn e d la te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j z a g a d n ie ­ n ia b a rd z o sk ró to w o , n p . c u d i z m a r tw y c h w s ta n ie . M o n a c h ijs k i p ro f e s o r w sw y m p o d r ę c z n ik u p o m in ą ł c a łk o w ic ie p ro b le m h is to ry c z n o ś c i J e z u s a z N a z a r e tu i h is to r y c z n e j p r a w d y E w a n g e lii. O ile p r o b le m p ie r w s z y m o ż n a z n a u k o w e g o p u n k t u w id z e n ia u z n a ć z a rozw iąza*- n y , c h o c ia ż w n ie k tó r y c h k r ę g a c h ję z y k o w y c h E u r o p y je s t o n je s z c z e p o d ­ n o sz o n y , o ty le z a g a d n ie n ie d ru g ie je s t c ią g le d y s k u to w a n e i n ie sp o só b je p o m in ą ć c a łk o w ic ie .

k s . M A R IA N R U S E C K I

W s u m ie — m im o p o c z y n io n y c h u w a g k r y ty c z n y c h — p o d rę c z n ik H . F r i e s a n a le ż y c h y b a u z n a ć z a je d e n z n a jle p s z y c h , ja k ie się u k a z a ły w o s ta tn im czasie. D la te g o d o b rz e b y ło b y , g d y b y d o c z e k a ł się on p o lsk ie g o p r z e k ła d u . O d c z a só w w o jn y n ie m a m y w P o ls c e a n i je d n e g o p r z e k ła d u p o d r ę c z n ik a z z a k r e s u te o lo g ii f u n d a m e n ta l n e j. D y s p o n u je m y w p ra w d z ie 3— 4 ro d z im y m i p o d rę c z n ik a m i, to je d n a k tr u d n o te n s t a n u z n a ć za w p e łn i z a d o w a la ją c y . P r z e k ła d p o d r ę c z n ik a F r ie s a z n a c z n ie w z b o g a c iłb y n a s z s t a n p o s ia d a n ia w ty m w z g lę d z ie i s ta n o w iłb y z n a c z n ą p o m o c t a k d la w y k ła d a ­ ją c y c h t ę d y s c y p lin ę , j a k i. j ą s tu d iu ją c y c h . S ta n o w iłb y ró w n ie ż c e n n e ź ró d ło in f o r m a c ji ta k ż e d la in te r e s u ją c y c h s ię te o lo g ią o ra z p o m o c w p o g łę ­ b ia n iu i u m a c n ia n iu w ia r y c h rz e ś c ija ń s k ie j.