View of The Consequences of the Loss of Latin Dual Number Concerning the Dual Genesis of the Fifth Declension in Latin

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIII, zeszyt 6 – 2015 DOI: HTTP://DX.DOI.ORG/10.18290/RH.2015.63.6-5. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. *. KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM G OS W SPRAWIE DUALNEJ GENEZY PITEJ DEKLINACJI ACI+SKIEJ. Celem niniejszego artykuu jest próba wyja nienia genezy pitej deklinacji w jzyku aciskim1. Autor stawia hipotez badawcz, e w jzyku aciskim, podobnie jak w innych jzykach indoeuropejskich, funkcjonowaa niegdy liczba podwójna, która zanika jeszcze w okresie przedliterackim. Zanik liczby podwójnej spowodowa perturbacje w obrbie istniejcych deklinacji i wywoa potrzeb stworzenia nowej, pitej deklinacji. Dualne formy zakoczone na *-|, gen. du. *-|s (< pie. *-eh1, gen. du. *-eh1s), odnoszce si do grupy rzeczowników osobowo-ywotnych, oraz dualne formacje na *-}, gen. du. *-i|s (< pie. *-ih1, gen. du. *-ieh1s), odnoszce si do grupy rzeczowników nieywotnych (przedmiotowych), na skutek procesu kolektywizacji i/lub syngularyzacji otrzymay z reguy status typowy dla singularia tantum, a nastpnie zostay przeniesione do osobnej grupy rzeczowników majcych wspóln cech -|-. Ta wa nie grupa rzeczowników utworzya pit deklinacj w jzyku aciskim. Proces ten moemy sobie wyobrazi nastpujco: pie. *h2e~-ih1 nom. du. Prof. dr hab. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK – profesor Zakadu Latynistyki i Jzykoznawstwa przy Katedrze Filologii Klasycznej Uniwersytetu ódzkiego; adres do korespondencji: Zakad Latynistyki i Jzykoznawstwa, Wydzia Filologiczny, Uniwersytet ódzki, ul. Pomorska 171/173, 90-236 ód; e-mail: ktw@uni.lodz.pl; krzysztof.tomasz.witczak@gmail.com 1 Wspóczesny stan bada nad genez pitej deklinacji aciskiej podsumowuje L. Pultrová (The Latin Deverbative Nouns and Adjectives, Prague 2011, s. 99): „The 5th declension as a whole (leaving aside the root nouns di|s and r|s) is problematic as to origin, the endings are to a considerable extent analogical and above all, it is not clear how to interpret the suffix -|– did it also originate as late as in Latin, or is it inherited?”..

(2) 102. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. n. ‘dwa ostrza’ > praital. *ac} du. n. ‘obosieczny miecz, nó o dwóch ostrzach’, gen. du. *aci|s ac. aci|s, -|i f. ‘ostry brzeg, ostry koniec, ostrze, miecz’. W dalszych wywodach autor postara si obja ni aspekty fonologiczne i semantyczne formacji na -(i)|s poprzez pryzmat hipotezy dualnej.. 1. LICZBA PODWÓJNA W JZYKACH INDOEUROPEJSKICH. W najdawniejszych jzykach indoeuropejskich (m.in. w jzyku greckim, wedyjskim) byy trzy liczby: pojedyncza, podwójna (numerus dualis) i mnoga2. W dobie wspóczesnej wikszo jzyków nalecych do rodziny indoeuropejskiej wykazuje jedynie dwie liczby – pojedyncz i mnog. W jzykach indoeuropejskich liczby podwójnej uywano zazwyczaj przy parach naturalnych (np. stind. ák} du. ‘oczy’, awest. aši, gr. hom. , toch. B. e, lit. akì, stcs. oi du. ‘ts.’; lit. rankì du. ‘rce’, czes. ruce pl. [¡ du.] ‘rce’ < bs. *rankai du. ‘dwie rce’), a niekiedy take przy parach przypadkowych lub sztucznie zaaranowanych (np. gr. hom. ¢£¤¥ du. ‘dwaj mowie’, ¦§§¨ du. ‘dwa konie [w jednym zaprzgu]’, toch. B oksaine du. ‘dwa woy [w jednym jarzmie]’), wzgldnie przy dwóch obiektach tego samego rodzaju, np. toch. B pwri du. ‘dwa ognie’, lit. dví líepi ‘dwie lipy’3. Niekiedy mamy do czynienia z eliptycznym uyciem liczby podwójnej, np. stind. dyv du. ‘niebo i ziemia’ (dosownie ‘dwa nieba’), áhan} du. ‘dzie i noc’ (dosownie ‘dwa dni’); awest. pitar du. (= stind. pitarau) ‘ojciec i matka’ (dosownie ‘dwaj ojcowie’); toch. B. ñaktene du. ‘bóg i jego ona’ (dosownie ‘dwaj bogowie’); gr. hom. ©ª¬£ ‘Ajas i jego brat Teukros’ (dosownie ‘dwaj Ajasy’), ac. oct ‘osiem’ (pierwotnie ‘two sets of four finger-tips’)4. 2 Zob. M. MEIER-BRÜGGER, Indo-European Linguistics, Berlin–New York 2003, s. 251-252; J. CLACKSON, Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge 2007, s. 100-104. 3 Kategori liczby podwójnej w jzykach indoeuropejskich przystpnie przedstawia M. Fritz (Der Dual im Indogermanischen. Genealogischer und typologischer Vergleich einer grammatischen Kategorie im Wandel, Heidelberg 2011). Tame jest przytoczona obszerna literatura przedmiotu. Z dawniejszej literatury warto przywoa dwie prace: J. VENDRYES, Sur le nombre duel, w: J. VENDRYES, Choix d’études linguistiques et celtiques, Paris 1952, s. 91-101; J.W. PAUW, The Dual Number in Indo-European: A Two Stage Development, Los Angeles 1980. 4 Por. R. KENT, The Forms of Latin. A Descriptive and Historical Morphology, Baltimore 1946, s. 16; J. WACKERNAGEL, Altindische Grammatik, t. II, cz. 1, Göttingen 19572, s. 151; E. CAMPANILE, Zum idg. Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 3(1989), s. 121; M. MALZAHN, Toch. B ñaktene „Gotterpaar“ und Verwandtes, „Tocharian and Indo-European Studies” 9(2000), s. 45-52; J. CLACKSON, Indo-European Linguistics..., s. 101..

(3) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 103. Stan zachowania i produktywno liczby podwójnej w poszczególnych jzykach indoeuropejskich jest rozmaity. Wszystkie trzy liczby zostay dobrze zachowane w grupie indoiraskiej (m.in. w jzyku wedyjskim5, awestyjskim i staroperskim) oraz batosowiaskiej (m.in. w jzyku starolitewskim6 i cz ciowo we wspóczesnych dialektach litewskich, w jzyku starocerkiewnosowiaskim i w wielu innych jzykach sowiaskich zarówno historycznych, jak i wspóczesnych7). Inne jzyki indoeuropejskie, m.in. germaskie8, celtyckie9, tocharskie10, ukazuj ju nieco odmienny stan, w którym liczba podwójna jeszcze funkcjonuje, ale ju stopniowo wychodzi z uycia. Podobny stan zanikania liczby podwójnej obserwujemy w jzyku starogreckim11. Nieliczne lady dawnego dualisu pojawiaj si w staroytnych jzykach anatolijskich, por. het. laplapan n. ‘rzsa; wosy na powiece’, laplapi nom. pl. 5. M. MALZAHN, Der nominale Dual im gveda, Wien 1999 (on-line: http://othes.univie. ac.at/3433 /1/Malzahn,_Dual_im_Rigveda.pdf [dostp: 20.12.2015]). 6 Zob. R. LÜHR, Der Dual im Altlitauischen, Vilnius 1998, s. 153-164, Baltistica V priedas. 7 Literatura odnoszca si do zagadnienia liczby podwójnej w jzykach sowiaskich jest obszerna. Godne polecenia s nastpujce prace: A. DOSTAL, Vývoj duálu v slovanských jazycích, zvlášt v polštin, Praha 1954; K.E. NAYLOR, On Some Developments of the Dual in Slavic, „International Journal of Slavic Linguistics and Poetics” 15(1972), s. 1-8; O.F. ŽOLOBOV, Symbolik und historische Dynamik des slavischen Duals / '

(4) )

(5) # "

(6) '

(7)

(8) # " )

(9) , Frankfurt a. M. 1998; zob. take M. FRITZ, Der Dual..., s. 136-154. 8 H. WAGNER, Zum Dual im Germanischen, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 74(1956), s. 177-184; A. SEPPÄNEN, On the Use of the Dual in Gothic, „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” 114(1985), s. 1-41. 9 F. SOMMER, Der keltische Dual, w: Miscellany presented to Kuno Meyer, Halle a. S. 1912, s. 129-141; zob. take M. FRITZ, Der Dual..., s. 171-184. 10 Por. E. LEWY, Zum Dual und zum Tocharischen, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 45(1913), s. 365-368; J. HILMARSSON, The Dual Forms of Nouns Pronouns in Tocharian, Reykjavík 1989, Tocharian and Indo-European Studies. Supplementary Series, vol. 1; zob. take W. KRAUSE, Zum Gebrauch des Parals und des Duals im Tocharisch, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 72(1955), s. 233-234; W. WINTER, Nominal and Pronominal Dual in Tocharian, „Language” 38(1962), s. 111-134; F. KORTLANDT, A Note on the Tocharian Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 5(1991), s. 5-10; D.Q. ADAMS, The Dual in IndoEuropean and Tocharian. „Tocharian and Indo-European Studies” 5(1991), s. 11-44; O. HACKSTEIN, On the Prehistory of Dual Inflection in the Tocharian Verb, „Sprache“ 35(1993), s. 4770; M. MALZAHN, Toch. B ñaktene..., s. 45-52; zob. take M. FRITZ, Der Dual..., s. 104-121. 11 Liczb podwójn w jzyku greckim omawia B. Fero (Studi sul duale in miceneo, nella poesia omerica e nel teatro attico del V secolo. Variazioni morfologiche, dialettali, stilistiche, Bologna 2013; on-line: http://amsdottorato.unibo.it/5940/1/fero-barbara-tesi.pdf [dostp: 20.12.2015]). Inne waniejsze monografie to: E. HASSE, Der Dualis im Attischen, Hannover 1893; A. CUNY, Le nombre duel en grec, Paris 1906; H. HIERCHE, L’emploi du duel dans les formules homériques, Lyon 1987; zob. te W. APPEL, O nietypowym znaczeniu dualisu, „Meander” 38(1983), s. 319327; K.T. WITCZAK, Dioscuri in the Mycenaean Times, „Do-so-mo” 9(2011), s. 57-68..

(10) 104. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. n. (¡ du. na *-ih1) ‘rzsy; wosy rosnce na górnej i dolnej powiece’. Uwaa si, e wyraz het. elzi ‘waga’ (< pie. *h1elt-ih1 du. n. ‘dwie szalki’, por. stir. leth ‘pó’, ac. latus ‘bok’) reprezentuje dawn przedmiotow form dualn12. Liczba podwójna zanika w wikszo ci jzyków pochodnych, cho czstokro pozostawia mniej lub bardziej obfite lady w zachowanej leksyce13. Naley jednak odnotowa , e w dobie wspóczesnej istniej takie jzyki, w których liczba podwójna (numerus dualis) jest w peni produktywn kategori gramatyczn. Do nich zalicza si m.in. jzyk dolnouycki i górnouycki oraz soweski14.. 2. 'LADY LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. Liczba podwójna jako osobna kategoria zanika w acinie i innych italskich jzykach prawdopodobnie ju w okresie prehistorycznym15. Powszechnie uwaa si, e jzyk aciski zachowa stosunkowo nieliczne lady dawnej liczby podwójnej16, gównie w obrbie liczebników, por. ac. duo ‘dwa’ (< ie. *duw ‘2’17 < pie. *duwo-h1), okt ‘osiem’ (< ie. *o~t ‘8’18 < pie. *h3e~to-h1), v}gint}. 12. M. FRITZ, Der Dual..., s. 185-188. 'lady liczby podwójnej w jzykach zachodniobatyckich omawia K.T. Witczak (Traces of Dual Forms in Old Prussian and Jatvingian, w: Colloquium Pruthenicum Primum. Papers from the First International Conference on Old Prussian held in Warsaw, September 30thOctober 1st, 1991, red. W. Smoczyski, A. Holvoet, Warszawa 1992, s. 93-98). 14 L. TESNIÈRE, Les formes du duel en slovène, Paris 1925; A. BELI¯, O dvojini u slovenskim jezicima, Beograd 1932; P.E. HAMP, On the Dual Inflexions in Slovene, „Slavisti°na Revija” 23(1975), s. 67-70; J. TJASA, The Dual in Slovene Dialects, Bochum 2008. 15 Zob. C.D. BUCK, Comparative Grammar of Greek and Latin, Chicago 19597, s. 171. 16 KENT, The Forms of Latin..., s. 16; A.L. SIHLER, New Comparative Grammar of Greek and Latin. New York–Oxford 1995, s. 245-246; M. WEISS, Outline of the Historical and Comparative Grammar of Latin, Ann Arbor–New York 2009, s. 195. 17 Zob. J. POKORNY, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern–München 1959, s. 228-232, s.v. d (u) ‘zwei’; C. TAGLIAVINI, Fonetica e morfologia storica del latino, Bologna 1962, s. 174; W. COWGILL, PIE. *du ‘2’ in Germanic and Celtic, and the nom.-acc. dual of non-neuter o-stems, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 46(1985), s. 13-28; V. BLAŽEK, Numerals. Comparative-Etymological Analysis of Numeral Systems and Their Implications, Brno 1999, s. 163-184; G. MEISER. Historische Laut- und Formenlehre der lateinische Sprache, Darmstadt 20062, s. 170. 18 Zob. J. POKORNY. Indogermanisches..., s. 775, s.v. o t (u) ‘acht’; V. BLAŽEK, IndoEuropean “eight”, „Historische Sprachforschung” 111(1998), s. 209-224; V. BLAŽEK, Numerals..., s. 263-276; G. MEISER, Historische Laut- und Formenlehre..., s. 170. 13.

(11) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 105. ‘20’ (< ie. *w}~t} ‘20’19 < pie. *wi-~t-ih1, oryg. ‘dwie dziesitki’). Dwie formy aciskie maj osobliw odmian deklinacyjn, która moe by przeksztaceniem dawnej deklinacji dualnej w obrbie I i II deklinacji, por. tabel 1. Tab. 1. Odmiana amb oraz duo w jzyku aciskim Przypadek. ac. ‘obaj, obie, oba’. ac. ‘dwaj, dwie, dwa’. Nominativus pl.. amb, ambae, ambo. duo, duae, duo. Genetivus pl.. ambrum, ambrum, ambrum. durum (duum), durum, durum. Dativus pl.. ambbus, ambbus, ambbus. dubus, dubus, dubus. Acussativus pl.. ambs, ambs, ambo. dus (duo), dus, duo. Ablativus pl.. ambbus, ambbus, ambbus. dubus, dubus, dubus. ±ródo: opracowanie wasne.. Prezentowana odmiana zachowuje wprawdzie niektóre oryginalne formy dualne (m.in. w mianowniku), ale nie wykazuje ju dualnych kocówek deklinacyjnych w innych przypadkach, lecz wycznie pluralne. Mamy tu zatem do czynienia z adaptacj i zastpstwem dawnej odmiany dualnej przez odmian pluraln. Ogólnie mona zgodzi si z opini, e lady liczby podwójnej s nieliczne i ograniczaj si gównie do amb ‘oba’20 i liczebników (du, oct, v}gint})21. Dyskusyjna jest sprawa zachowania liczby podwójnej w zakresie formacji nominalnej we wczesnej acinie, por. ewentualn form dualn POMPLIO (= ac. Pompili nom. du. ‘dwaj Pompiliusze’), po wiadczon w dokumencie epigraficznym (CIL I 30): M. C. POMPLIO NO. F. DEDRON HERCOLE ‘Marek i Gajusz Pompiliuszowie, synowie Nowiusza, dali (to) Herkulesowi’. Badacze zwykle kwestionuj interpretacj dualn inskrypcyjnej formy POMPLIO22. 19. Zob. J. POKORNY. Indogermanisches..., s. 1177, s.v.

(12) - t-

(13) ‘zwanzig’; A.L. SIHLER, New Comparative Grammar..., s. 420, 422. 20 J. JASANOFF, Gr. ¢²³¨, Lat. amb´ et le mot indo-européen pour ‘l’un et autre’, „Bulletin de la Société de Linguistique de Paris” 71(1976), s. 123-131; W. MA+CZAK, Proto-indo-européen *ambh(u), *ambhi, w: L. ISEBAERT (red.), Studia etymologica Indoeuropaea memoriae A. J. van Windekens dicata, Leuven 1991, s. 179-186. 21 Zob. WEISS, Outline..., s. 195: „There is hardly a trace of the dual in Latin (except for duo ‘two’, amb ‘both’ and v}gint} ‘twenty’)”. Inne lady dualu (w obrbie czwartej deklinacji aciskiej) próbowa opisa O.A. DANIELSSON, Alte Dualformen im Latein, w: C. PAULI (red.), Altitalische Studien, t. III, Hannover 1884, s. 187-199. 22 A. ZIMMERMANN, Noch ein Fall eines Duals in lateinischen Inschriften?, „Indogermanische Forschungen” 30(1912), s. 219-220. Rzekome lady aciskiego dualu odnajdowane w epigra-.

(14) 106. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. 3. PODSTAWOWE KO+CÓWKI LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKACH INDOEUROPEJSKICH. Uwaa si, e w prajzyku indoeuropejskim spógoska laryngalna *h1 tworzya podstawow kocówk dualn, która w grupie rzeczowników ywotnych moga wystpowa w postaci mocnej (pie. *-eh1 lub alternatywnie pie. *-h1e)23, a w grupie rzeczowników nieywotnych w formie sabej, poprzedzonej elementem wokalicznym *-i- (pie. *-ih1)24. Zakada si, e liczebnik ‘dwa’ przybiera pierwotnie dwie alternatywne formy: pie. *duwo-eh1 ‘dwie (osoby)’ oraz pie. *duwo-ih1 ‘dwie (rzeczy)’, z których nastpnie rozwiny si formy mskie i nijakie: pónoie. *duw m. ‘dwaj’ (skd np. gr. ¤µ¨ m. i f., stind. d(u)v m., awest. duv m., ac. duo m., stcs. d&va m., toch. A wu) oraz *duwoi n. ‘dwa’ (skd np. stind. duvé n., awest. ba| n., stcs. d&v n., toch. A we, B wi). Rodzaj eski, który prawdopodobnie wytworzy si ju po zaniku kategorii ywotno ci, funkcjonujcej jeszcze w jzykach anatolijskich, otrzyma kocówk sab *-ih1, typow dla rzeczowników nieywotnych. Liczebnik ‘dwa’ w formie eskiej przybra zatem form ie. *duwi ‘dwie’ (< pie. *duweh2-ih1), por. stind. duvé, dvé f., awest. ba| f., ac. duae f., stcs. d&v f., lit. dvì f. ‘dwie’ (< * dvìe < bat. *dvai), stang. twá f. ‘dwie’ (< germ. *twai). Jedynie w jzyku greckim forma eska ¤µ¨ zostaa utworzona na wzór formacji mskich. Nie naley si zatem dziwi , e od apelatywu pie. *meh2ter- f. ‘matka’ mona byo utworzy formy dualne na trzy róne sposoby: [1] z kocówk dualn *-| (< pie. *-eh1), np. stind. mtár du. ‘dwie matki’; [2] z kocówk dualn *- (< pie. *-h1e), np. gr. ²¶ ¥ du. ‘dwie matki’; [3] z kocówk dualn *-} (< pie. *-ih1), np. stcs. materi f. du. ‘dwie matki’, lit. móteri f. du. ‘dwie matki’. fice odrzuca R.G. Kent (The Forms of Latin..., s. 31), który wypowiada si nastpujco: „the form POMPLIO has been by some taken as a dual, made after the Greek dual in -¨ (¦§§¨ ‘two horses’), but it is only a singular without the -s”. Zob. te C.D. BUCK, Comparative Grammar..., s. 171: „this is merely the nom. sg. (with final s omitted as often [...]), in formal agreement with the second praenomen, though belonging to both”. 23 W literaturze przedmiotu dopuszcza si te wariant w formie zanikowej (pie. *-1). Schwa opisuje zgoskotwórczy wariant sonantu laryngalnego, tj. *-1. 24 Zob. R.S.P. BEEKES, Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, revised and corrected by M. de Vaan, Amsterdam–Philadelphia 20112, s. 216-217. F. Kortlandt (A Note..., s. 5-8) stara si wykaza , e mianownik liczby dualnej rzeczowników nieoywionych brzmia pocztkowo *-i, ale jego hipoteza nie zyskaa poklasku. atwiej bowiem zaoy , e partykua *i bya pierwotnie wykadnikiem kategorii nieoywionej, a sonant laryngalny *h1 by ogóln cech dualu (tj. zarówno w grupie rzeczowników osobowo-ywotnych, jak i przedmiotowych)..

(15) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 107. Ostatnia kocówka dualna *-ih1 odnosia si pierwotnie do rzeczowników nieywotnych (póniej rzeczowników rodzaju nijakiego), ale feminina zaadaptoway j niekiedy jako podstawow. Nie mona wykluczy , e apelatyw *meh2ter- ju w prajzyku indoeuropejskim przybra zarówno sens osobowo-ywotny (‘matka’), jak i przedmiotowy (np. ‘pie drzewa’, zob. 5.4). W wypadku osnów konsonantycznych wybór by do duy i nie potrafimy przewidzie , jak kocówk dualn preferowa niegdy jzyk aciski i inne jzyki italskie. Autor niniejszej rozprawki stoi na stanowisku, e jzyk aciski utrzyma do pewnego czasu kocówk dualn *-| (< pie. *-eh1), któr moemy wyróni take w jzykach indoiraskich25. Zanik dualu spowodowa, e funkcjonujce w jzyku pralatyskim formacje z cech -| (niegdy dualne) musiay zosta umieszczone w osobnym paradygmacie. Gdyby jednak przyj funkcjonowanie w jzykach italskich wariantu z kocówk dualn *- (< pie. *-h1e), to i tak nie zmienia to sytuacji, gdy samogoska duga *-|- musiaa pojawi si w przypadkach zalenych. Przykadowo, dopeniacz liczby podwójnej w prajzyku indoeuropejskim brzmia *-|s (< pie. *-eh1-s gen. du.), jak tego dowodzi gen. du. w jzyku awestyjskim -å (< ira. *-h)26. Nie ulega zatem wtpliwo ci, e zarówno odmiana liczby podwójny *-| (gen. du. *-|s), jak i paradygmat dualny typu *- (gen. du. *-|s) gwarantowa stabilizacj cechy -|- po zaniku liczby podwójnej w jzykach italskich. W wypadku dualnych form rodzaju nijakiego (i niekiedy eskiego) zakoczonych na *-} (< pie. *-ih1) dopeniacz liczby podwójnej wyglda zapewne podobnie, tj. *-i|s (< pie. *-ieh1-s gen. du.).. 25. Warto tu odnotowa , e jzyki celtyckie (najblisze jzykom italskim) nie daj jasnej odpowiedzi co do kocówki dualu w formacjach nominalnych o osnowie konsonantycznej. Istotnie, staroiryjska forma nom.-acc. du. sieir ‘dwie siostry’ moe by wywodzona z praformy *swesor| (por. stind. svasr du. ‘dwie siostry’), *swesore czy *swesor}; zob. D.Q. ADAMS, The Dual in Indo-European..., s. 12. 26 R.S.P. Beekes (Comparative Indo-European Linguistics..., s. 217) uwydatni, e „[o]nly Avestan has a separate ending [of gen. du.], -å < *-s”, por. awest. mainivå gen. du. ‘dwóch duchów / of two spirits’ < mainy nom.-acc. du. ‘dwa duchy’; awest. narå gen. du. ‘dwóch mów / of two men’ (< ira. *narh gen. du. < ie. *ner|s gen. du. < pie. *h2ner-eh1-s gen. du. ‘[duorum] virorum’). Zob. te R.S.P. BEEKES, A Grammar of Gatha-Avestan, Leiden–New York–København– Köln 1988, s. 127..

(16) 108. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. 4. PRZYCZYNA ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. Zanik liczby podwójnej jako samodzielnej kategorii nastpi zapewne w obrbie pierwszej deklinacji aciskiej (zakoczonej na --), a nastpnie w obrbie drugiej deklinacji aciskiej (zakoczonej na -o-). W zakresie formacji nominalnych ju w okresie przedliterackim pojawia si szczególna innowacja aciska, która spowodowaa istotne perturbacje i gbokie zmiany w zakresie fleksji. Innowacja ta polegaa na porzuceniu dawnych kocówek pluralnych odmiany nominalnej *-s oraz *-s, doskonale zachowanych w innych jzykach italskich, i na adaptacji kocówek pluralnych odmiany zaimkowej *-i (skd ac. -ae) oraz *-oi (skd ac. -}). Tab. 2. Formy mianownika deklinacji na -- w rozwoju historycznym Faza praindoeuropejska. Faza italska. Jzyk aciski. Deklinacja na -eh 2-. Deklinacja na --. I deklinacja aciska. Nom. sg. *-eh2. ital. *-. ac. -. Nom. du. *-eh2-ih 1. ital. *-} (lub *-i). stac. -ai, ac. -ae (zob. duae, ambae). ital. *-s. stac. -ai, ac. -ae (innowacja aciska, wprowadzona na wzór odmiany zaimkowej). Nom. pl. *-eh2-es. ±ródo: opracowanie wasne.. Nowe formy pluralne z kocówk nom. pl. *-i (np. ac. arae, iuvencae wobec osk. aasas pl. ‘stosy, otarze’, umbr. ivengar pl. ‘jaówki’), wprowadzone do jzyka aciskiego, okazay si identyczne z formami dualnymi *-i (por. ac. ambae ‘obie’, duae ‘dwie’). Identyfikacja mianownika liczby podwójnej i mnogiej rodzaju eskiego (i prawdopodobnie niektórych przypadków zalenych) we wczesnej fazie rozwoju jzyka aciskiego (stac. -ai, ac. -ae reprezentoway nom. pl. f. = nom. du. f., por. duae iuvencae) daa wystarczajcy powód do eliminacji eskich form dualnych. W wypadku tematów na -o- mianownik liczby podwójnej dawnych neutrów (nom. du. n. *-oi) utosamiono z mianownikiem liczby mnogiej rodzaju mskiego (nom. pl. m. *-oi, skd stac. -i > -ei > ac. -}). Formy dualne potraktowano zatem jak pluralne, dostrzegajc tu jedynie do czsto spotykane wariacje w zakresie rodzaju. Eliminacja dualu w zakresie II deklinacji przebiegaa dwiema drogami: Latynowie zaczli traktowa form dualn rodzaju nijakiego.

(17) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 109. jako pluraln, a nastpnie na jej bazie starali si utworzy now (wariantow) form rodzaju mskiego, alternatywn w stosunku do rodzaju nijakiego. Tab. 3. Formy mianownika deklinacji na -o- w rozwoju historycznym Faza praindoeuropejska Deklinacja na -o-. Faza italska Deklinacja na -o-. Jzyk aciski II deklinacja aciska. Nom. sg. m. *-os. ital. *-os. stac. -os > ac. -us (m. lub f.). Nom. sg. n. *-om. ital. *-om. stac. -om > ac. -um (n.). Nom. du. m. *-o-eh1. ital. *-. ac. - (amb, oct), wtórnie - (duo). Nom. du. n. *-o-ih1. ital. *-oi. ac. *-} (por. fr|n} ‘wodze, lejce, cugle’ jako nieregularn form nom. pl. od fr|num n.). Nom. pl. m. *-o-es. ital. *-s. stac. -i > -ei > ac. -} (innowacja aciska, wprowadzona na wzór odmiany zaimkowej). Nom. pl. n. *-o-eh2. ital. *-. ac. - (n. pl.). ±ródo: opracowanie wasne.. Moemy przytoczy dwa przykady obrazujce tego typu metamorfoz: 4.1. wyraz ac. fr|num n. ‘wdzido, uzda, lejc’ wykazuje a dwie alternatywne formy pluralne: regularn i czstsz posta fr|na, -rum ‘wodze, lejce, cugle, ryzy’ oraz nieregularn (relatywnie rzadsz) wariacj fr|n}, -rum ‘ts.’27. Druga (nieregularna) posta liczby mnogiej reprezentuje dawny dualis28. Istotnie, lejce skadaj si z dwóch sznurów lub rzemieni sucych do kierowania koniem w zaprzgu, zatem posta dualna (w przeciwiestwie do pluralnej) jest najzupeniej naturalna. Dawny dual fr|n} uleg jednak gruntownej pluralizacji, co wyraao si m.in. pozyskaniem odmiany pluralnej (gen. pl. fr|nrum, dat.-abl. pl. fr|n}s itd.). 4.2. wyraz ac. oculus m. ‘oko’ tworzy regularny nom. pl. ocul}. Jego odpowiedniki indoeuropejskie tworz jednak formy nijakie zarówno w liczbie pojedynczej (np. pol. oko n.), jak i dualnej (por. pol. oczy pl. < ps. *oi du. < pónoie. *okw} du. < pie. *h3ekw-ih1 du. ‘oczy’, por. gr. hom. du. ‘oczy’, lit. akì, stcs. oi du. ‘ts.’. Istnieje prawdopodobiestwo, e nom. pl. m. ocul} jest form zdrobnia utworzon od nom. du. n. *okw} ‘oczy’, a Latynowie. 27. M. PLEZIA (red.), Sownik acisko-polski, t. II, Warszawa 1962, s. 589. Por. M. WEISS, Outline..., s. 195, przypis 9: „A possible trace of the neuter dual in Latin may be seen in fr|num n. ‘rein’, pl. fr|n}”. 28.

(18) 110. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. potraktowali dawny dualis jako msk posta pluraln i od niej utworzyli sekundarny, „mski” nom. sg. oculus29. Formacje nominalne o osnowie -i-, -u-, a take o osnowie konsonantycznej, utrzymay prawdopodobnie osobne formy dualne duej ni analogiczne formacje o osnowie na -- i -o-, cho zapewne eliminacja liczby podwójnej postpowaa do szybko. Pluralizacja dualu w wypadku pierwszej i drugiej deklinacji aciskiej (zakoczonej na -- i na -o-) odbya si zasadniczo bezkolizyjnie. Podobny proces na pewno wystpi w pozostaych osnowach i zazwyczaj pluralizacja polegaa po prostu na dodaniu kocowego -s. Tab. 4: Model pluralizacji form dualnych o osnowie konsonantycznej Faza indoeuropejska *p2ter-s nom. sg. m. ‘ojciec’ *p2ter-h1 e ‘dwaj ojcowie’ *p2ter-eh1 nom. du. m. zob. gr. hom. §¬·¥ du., awest. pitar du., stind. pitár du., toch. B pacere du. *p2ter-es nom. pl. m. ‘ojcowie’. Faza italska. Jzyk aciski. *pt|r sg.. ptr sg. ‘ojciec’. *ptre du. lub *ptr| du.. †ptr| du. ptr|s pl.. *ptrs pl.. ptr|s pl. ‘ojcowie’. ±ródo: opracowanie wasne.. Naley jednak odnotowa , e zanik liczby podwójnej w jzykach indoeuropejskich odbywa si nie tylko przez pluralizacj dawnych dualnych form nominalnych, ale te poprzez ich kolektywizacj lub syngularyzacj, która pojawia si wtedy, gdy dawna odmiana dualna zostaa dostosowana do odmiany liczby pojedynczej. Ten sposób eliminacji form liczby podwójnej, który take pojawi si w jzyku aciskim, omówi poniej na przykadzie formacji aciskich na -i|s. Warto odnotowa , e formacje zakoczone na -|s do. atwo tumacz si na bazie kocówki dualnej *-| (< pie. *-eh1), np. conflg|s f. coll. ‘zbieg rzek’ (< *conflg| du. ‘miejsce zlania si dwóch rzek’), wic nie trzeba ich osobno omawia .. 5. PITA DEKLINACJA A FORMY DUALNE TYPU VGINT. aciski liczebnik gówny v}gint} ‘dwadzie cia’ jest powszechnie uznawany za pozostao dawnej liczby podwójnej. Reprezentuje on archetyp ie. *w}~t} 29. Jest to hipoteza A. Nussbauma, odnotowana w pracy: M. WEISS, Outline..., s. 195, przyp. 9..

(19) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 111. nom.-acc. du. ‘dwadzie cia’ (< pie. *wih1-~t-ih1, dos. ‘dwie dziesitki’), por. gr. dor. ¹º¼¬½, att. ª¼¾½ ‘20’, stind. viatí ‘20’, awest. v}saiti ‘20’, afg. sl ‘id.’, orm. k‘san ‘20’, stirl. fiche ‘20’, toch. A wiki, B ika ‘20’30. Poniewa wszystkie liczebniki aciskie, poczwszy od czterech (ac. quattuor) a do tysica (ac. mille), byy nieodmienne, posta v}gint} zachowaa dualn form mianownika. Dawne formy dualne mogy konkurowa z formami pluralnymi, a niekiedy je zastpowa lub z nimi wspóistnie , jak to ma miejsce w wypadku odnotowanej wariacji fr|n}, -rum obok fr|na, -rum ‘wodze, lejce, cugle, ryzy’ (< ac. fr|num n. ‘wdzido, uzda, lejc’), zob. wyej 4.1. Formy dualne na *-} (< ie. *-ih1), funkcjonujce niegdy w jzyku aciskim, a pozbawione liczby pojedynczej, ulegay niekiedy kolektywizacji i/lub syngularyzacji. Na skutek takiej adaptacji dawne formy dualne musiay zosta. przebudowane morfologicznie i zreinterpretowane pod wzgldem semantycznym. Kolektywizacja i syngularyzacja archaicznych form liczby podwójnych doprowadziy do takiej sytuacji, e zaistniaa konieczno stworzenia nowej deklinacji. W jzyku aciskim pojawiy si bowiem innowacyjne aciskie formacje na -i|s (< *-i-eh1-s), które reprezentuj dawne formacje dualne, przeksztacone na podstawie tematu przypadków zalenych31. Wa nie te formacje day impuls do kreacji pitej deklinacji aciskiej. Wikszo rzeczowników pitej deklinacji naley do singularia tantum32, co jest znamiennym efektem kolektywizacji i syngularyzacji dawnych formacji dualnych. W kilku szczególnych wypadkach dualny charakter niektórych apelatywów aciskich zakoczonych na -i|s moe by z powodzeniem udokumentowany. 30. Porównawczy materia leksykalny zosta w nieco obszerniejszej formie zestawiony w pracach: J. POKORNY, Indogermanisches..., s. 1177; J. RAU, Indo-European Nominal Morphology. The Decads and the Caland System, Innsbruck 2009, s. 18; R. BEEKES, Etymological Dictionary of Greek, t. I, Leiden–Boston 2010, s. 381; zob. take lit. dvì dšimti ‘dwie dziesitki’, dvìdešimt ‘dwadzie cia’. 31 Zob. przypis 26. 32 Por. J. OTRBSKI, J. SAFAREWICZ, Gramatyka historyczna jzyka aciskiego, Warszawa 1937 s. 421: „W liczbie mnogiej rzeczowników deklinacji V uywano bardzo rzadko; cz ciej spotyka si w liczbie mnogiej tylko wyrazy di|s i r|s”. Naley w tym miejscu zauway , e oba wzmiankowane wyrazy pitej deklinacji, mogce tworzy liczb mnog, wykazuj odrbne (tj. niedualne) pochodzenie. Wikszo bowiem badaczy zakada, e te dwa rzeczowniki rdzenne zostay wtórnie doczone do pitej deklinacji. Wyraz ac. r|s. acc. sg. r|m reprezentuje prawidowo przeksztacone postacie ie. *reis, acc. sg. *reym , natomiast ac. di|s opiera si – zdaniem wikszo ci badaczy – na uproszczonym acc. sg. di|m (utworzonym nieregularnie od apelatywu ie. *dy|us, acc. sg. *dy|m < *dy|um ). Zob. R.S.P. BEEKES, The Origins of the Indo-European Nominal Inflection. Innsbruck 1985, s. 38..

(20) 112. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. przez ich drobiazgow analiz semantyczn. Poniej omówimy kilka najbardziej spektakularnych przykadów. 5.1. aciski wyraz aci|s, -i|i f. ‘ostry brzeg, ostry koniec, ostrze, miecz’33 jest powszechnie zestawiany z apelatywami ac. acia, -ae f. ‘ni do szycia’ (dawniej *acia), acmen, -inis n. ‘ostrze, ostry koniec, do’ oraz acus, -us f. ‘iga, iglica; szpilka do wosów’, a take z czasownikiem acu, -ere ‘ostrzy ; wiczy , doskonali , ulepsza ; podnieca , pobudza , rozpala ’ (< pie. *h2e~- ‘by ostrym’). Derywacja dewerbalna jest w peni zrozumiaa w wikszo ci wypadków, cho termin acus f. (osnowa na -u-) ‘iga, iglica; szpilka do wosów’ moe by traktowany jako podstawowy. ac. aci|s f. ‘ostrze (miecza)’ wydaje si reprezentowa dawn posta podwójn *ac} (gen. du. *aci|s, take *aci|- w przypadkach zalenych) ‘dwa ostrza (miecza, noa, topora); dwuostrzowe narzdzie do cicia’ (< ie. *h2e~-ih1 du., gen. du. *h2e~-ieh1s, w przypadkach zalenych *h2e~-ieh1-). Dualny charakter formacji moe by. atwo potwierdzony poprzez semantyk. Termin ac. aci|s f. odnosi si do dwóch ostrych (obustronnych) krawdzi miecza, noa lub topora bojowego, gdy w staroytno ci miecze, noe czy topory bojowe byy – jak wiadomo – obosieczne, natomiast acus f. ‘iga, iglica, szpilka’ ma charakter jawnie syngulatywny, gdy iga czy szpilka ma tylko jedno cieniutkie ostrze. Rozpatrywana para acus vs. acies demonstruje oczywist opozycj pomidzy dawn form syngularn i dualn (pie. *h2e~-us nom. sg. vs. pie. *h2e~-ih1 nom. du.). 5.2. Apelatyw ac. caesari|s, -i|i f. ‘wosy na gowie, czupryna, kdziory’34 naley do grupy singularia tantum, gdy pokazuje znaczenie ewidentnie pluralne, a form jawnie syngulatywn. Tego typu formacja atwo moe by obja niona kolektywizacj dawnej formy dualnej *kaisar}, gen. du. *-i|s (dosownie ‘dwa loczki, dwa kdziory’), utworzonej od zaginionego apelatywu stac. *caesar m. (‘loczek, kdzior’ = stind. késara- m. ‘wosy, grzywa’, késaravant- adj. ‘majcy grzyw’, toch. AB kesr m. ‘wókno, nitka; lwia grzywa’35). Podstawowy wyraz staroaciski zachowa si jedynie w przydomku Caesar36, 33. M. PLEZIA (red.), Sownik acisko-polski, t. I, Warszawa 1959, s. 39. Tame, s. 399. 35 W literaturze przedmiotu zakada si, e wyraz tocharski AB kesr m. ‘wókno, nitka; lwia grzywa’, który jest podstaw formacji dualnej (toch. B) kesrne m. du. ‘dwa wókna’, zosta zapoyczony ze róda indyjskiego; zob. L. ISEBAERT, De Indo-Iraanse bestanddelen in de Tocharische woordemschat. Vraagstukken van fonische productinerferentie, met bijzondere aandacht voor de Indo-Iraanse diafonen a, . Leuven 1980, s. 164; J. HILMARSSON, The Dual Forms..., s. 72. 36 M. DE VAAN, Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages, Leiden– Boston 2008, s. 81. Autor stwierdza jednoznacznie, e rzeczownik ac. caesaries jest „[p]robably formed on the basis of an r-stem *caesar, which might be identical to the name Caesar”. 34.

(21) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 113. a nastpnie zosta utrwalony w rzeczowniku ac. caesar ‘rzymski wadca, imperator’ powstaym w wyniku apelatywizacji nazwy wasnej37. Hipoteza o dualnej genezie ac. caesari|s f. ‘wosy na gowie, czupryna, kdziory’ moe by gruntownie podparta przez zachodniotocharsk (toch. B) form kesrne m. du. ‘dwa wókna / two filaments’ (< *kaisar}- du.)38. 5.3. ac. faci|s, -i|i f. ‘posta , postawa; twarz, oblicze; gowa, pysk; ksztat, wygld, obraz; osoba’39 jest niewtpliwym derywatem od czasownika ac. faci ‘robi , wykonywa , sporzdza , przysposobi , czyni itp.’40. aciski rzeczownik wydaje si reprezentowa prawdopodobn form podwójn *fac} nom. du. ‘(dwa) lica, policzki’ (gen. du. *faci|s), skd na skutek kolektywizacji i syngularyzacji utworzono regularn posta faci|s f. ‘twarz, oblicze’, bazujc – jak w pozostaych wypadkach – na przypadkach zalenych (nom. du. *-ih1, obl. *-ieh1-). 5.4. Wyrazy ac. mteria, -ae f. ‘drewno, pie drzewa, budulec; materia, tworzywo; substancja, element, skadnik’ oraz mteri|s, -i|i f. ‘ts.’41 s w oczywisty sposób motywowane apelatywem ac. mter f. ‘matka’, take ‘pie drzewa’ (< pie. *meh2ter- f. ‘ts.’, por. stind. mtar- f. ‘matka’, gr. ²¶¿¥ f. ‘ts.’, orm. mayr ‘ts.’, alb. motër f. ‘siostra’, toch. A mcar, B mcer ‘matka’42). O ile pierwszy wyraz reprezentuje dawn form kolektywn na *-iy typu gr. att. ³¥À¥ºÀ f. ‘bractwo, stowarzyszenie, zwizek rodowy’, toch. A pratri coll. ‘bracia’, scs.

(22) # f. coll., pol. (wyjtkowe w XVI w.) bratrza f. coll. (< ps. *bratrja, take *bratja f. coll. ‘bra , bractwo; bracia’43), o tyle druga wydaje si wywodzi z dawnego dualu *mter} f. du. ‘dwie matki’ (< pie. dial. *meh2ter-ih1-, gen. du. *meh2ter-ieh1s), por. lit. móteri f. du. ‘dwie matki’ vs. lit. mót f. ‘matka’; stcs. materi f. du. ‘dwie matki’ vs. stcs. mati f. sg. ‘matka’. Wyraz materia, reprezentujcy formalnie dawny rzeczownik zbiorowy, zakada wieloskadnikowy charakter danej substancji. Jeeli jednak jaka substancja skadaa si wycznie z dwóch skadników (np. z miedzi i cyny; z drewna 37. Dzieje apelatywu caesar omawia ostatnio D.R. Piwowarczyk (The Story of Caesar revisited, „Studia Etymologica Cracoviensia” 18(2013), s. 105-110). 38 J. HILMARSSON, The Dual Forms..., s. 72; D.Q. ADAMS, A Dictionary of Tocharian B, Amsterdam–Atlanta 1999, s. 199. Sufiks dualny *-ne jest zazwyczaj uwaany za tocharsk innowacj. Odmienne stanowisko zajmuje w tej sprawie K.T. Witczak (On the Indo-European Origin of the Dual n-Marker in Tocharian, „Lingua Posnaniensis” 53(2011), z. 2, s. 73-77). 39 M. PLEZIA (red.), Sownik..., t. II, s. 487. 40 M. DE VAAN. Etymological Dictionary..., s. 198, s.v. faci . 41 M. PLEZIA (red.), Sownik acisko-polski, t. III, Warszawa 1965, s. 451-452. 42 M. DE VAAN, Etymological Dictionary..., s. 367, s.v. mter. 43 F. S AWSKI (red.), Sownik prasowiaski, t. I, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask 1974, s. 363-364..

(23) 114. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. i metalu; z mki i mleka), to naleao uy wtedy formy podwójnej *mter} du. ‘dwa elementy; dwa skadniki’ (w przypadkach zalenych mteri|-, co sprowadza si do uprzedniego *meh2ter-ih1-, gen. du. *meh2ter-ieh1-s). Innymi sowy, forma kolektywna mteri|s f., utworzona wtórnie na bazie przypadków zalenych, miaa pierwotnie charakter specyficznie dualny. Forma zakoczona na -i|s odnosia si zatem do jakiej dwuskadnikowej substancji. Nie ulega adnej wtpliwo ci, e omawiane wyrazy aciskie pierwotnie nie byy wcale synonimami, lecz paralelnymi formacjami o podobnym znaczeniu: ac. mteria f. ‘substancja (o wielu skadnikach)’ (< ie. *mteriy f. coll.) vs. ac. mteri|s f. ‘substancja [dwuskadnikowa]’ (< ie. *mter} f. du., por. lit. móteri f. du. ‘dwie matki’, stcs. materi f. du. ‘ts.’). Sekundarna identyfikacja semantyczna mteria = mteri|s f. daa doskonay asumpt do kreacji kolejnych (nieuzasadnionych semantycznie) wariacji typu -ia ~ -i|s w jzyku aciskim. Przeprowadzona analiza semantyczna i etymologiczna potwierdzia – jak sdz – pierwotny dualny charakter kilku wybranych apelatywów aciskich zakoczonych na -i|s, gen. sg. -i|i. Nie ulega zatem wtpliwo ci, e posta. przypadków zalenych stanowia wystarczajc baz do wytworzenia si form typowych dla pitej deklinacji, a metamorfoza dawnej odmiany dualnej *-} (gen. du. *-i|s itd.) w kierunku paradygmatu singulatywnego *-i|s, *-i|i znaczco powikszya liczb aciskich formacji na -|- i tym samym daa silny impuls dla pojawienia si pitej deklinacji aciskiej ju w dobie przedliterackiej.. 6. GENEZA PITEJ DEKLINACJI ACI+SKIEJ. Pita deklinacja aciska jest powszechnie uwaana za innowacj acisk (lub moe nawet italsk) o niezbyt jasnej genezie44. Zagadnienie genezy tej deklinacji omówi niedawno Dariusz R. Piwowarczyk, który zestawi najwaniejsze pogldy wypowiedziane do tej pory45. Warto w tym miejscu przywoa. podstawowe opinie dotyczce genezy pitej deklinacji. Za archaizm indoeuropejski uzna pit deklinacj acisk duski lingwista Holger Pedersen, który zestawi j z batyckimi tematami nominalnymi 44. Zob. M. LEUMANN, Lateinische Laut- und Formenlehre, München 1977, s. 285; R.S.P. BEEKES, The Origins..., s. 37-38; L. PULTROVÁ, The Latin Deverbative Nouns..., s. 99. 45 D.R. PIWOWARCZYK, The Origin of the Latin -iÂs/-ia inflection, „Historische Sprachforschung” (artyku przekazany do druku w 2014 r.). Zob. te D.R. PIWOWARCZYK, aciskie formacje na -i|s/-ia z punktu widzenia wspóczesnej indoeuropeistyki, handout, Pozna 2013, s. 1-4. Odczyt wygoszony na konferencji naukowej: Aliter de veteribus (Linguarum Antiquarum Colloquia I), Pozna 6 IV 2013 r..

(24) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 115. na -| i na tej podstawie zaoy istnienie indoeuropejskich tematów na *-| oraz *-y|46. Propozycj Pedersena podway Christian Stang, który do przekonujco wykaza, e batyckie tematy na -| reprezentuj w ogromnej wikszo ci formant ie. *-iy47. Z kolei Steinbauer próbowa obja ni pit deklinacj acisk jako swoist wariacj tematów na *-y (< pie. *-yeh2)48. Przytoczy on liczny zestaw aciskich formacji na -i|s/-ia typu luxuri|s/luxuria oraz przywoa zestawienia typu ac. aci|s f. oraz germ. *agj (zob. stsaks. eggja, stwniem. ekka, niem. Ecke f. ‘kt, róg, naronik’). Zdaniem Steinbauera w jzyku aciskim uksztatowa si archaiczny typ odmiany, zgodnie z którym forma (wzduonego) mianownika brzmiaa *-y|s (< pie. *-y|h2-s)49, podczas gdy forma biernika opieraa si na kocówce *-ym (< pie. *-yeh2-m). Zjawisko to wywoao jakoby liczne warianty typu mteri|s vs. mteria. Peter Schrijver zaoy (bez dostatecznego uzasadnienia), e w prajzyku indoeuropejskim istniay dewerbalne abstrakta na *-i|s (< pie. *-yeh1- < *-ih1) typu wed. ám} f. ‘praca’, ac}- f. ‘moc’, a take denominalne abstrakta bazujce na zblionym paradygmacie *-} (< pie. *-ih2) typu stind. v k}- f. ‘wilczyca’50. Holenderski badacz przyj wielce problematyczny rozwój fonologiczny, który nie wyja nia dostatecznie ani genezy pitej deklinacji aciskiej, ani te licznych wariacji typu mteria ~ mteri|s. Gert Klingenschmitt upro ci hipotez Schrijvera, poniewa przyj tylko jeden przyrostek eski *-ih2, tworzcy dewerbalne i denominalne abstracta, a niecodzienny rozwój fonologiczny (oparty jakoby na formie acc. sg. *-ih2m > *-iim > *-iem) stara si obja ni analogi do odmiany volp|s : volpem51. Zbliony model przyj Dariusz R. Piwowarczyk, który za model „analogiczny” uzna odmian rzeczownika di|s : diem (< pie. *dy|us, acc. sg. *dy|m)52. 46. H. PEDERSEN, La cinquième déclinaison latine, Copenhagen 1926, s. 14-18. C. STANG, Vergleichende Grammatik der baltischen Sprachen, Oslo 1966, s. 201. 48 Prób Steinbauera prezentuje M. Mayrhofer (Indogermanische Grammatik, t. I.2, Heidelberg 1986, s. 133-134). 49 Naley w tym miejscu sumiennie odnotowa , e tzw. prawo Eichnera nie jest powszechnie akceptowane w ród indoeuropeistów. Autor niniejszej rozprawki take nie jest przekonany co do jego wystpowania w prajzyku indoeuropejskim. 50 P. SCHRIJVER, The Reflexes of the Proto-Indo-European Laryngeals in Latin, Amsterdam– Atlanta 1991, s. 379-387, zw. 383. 51 G. KLINGENSCHMITT, Die lateinische Nominalflexion, w: O. PANAGL, T. KRISCH (red.), Latein und Indogermanisch, Innsbruck 1992, s. 127-135. 52 PIWOWARCZYK, aciskie formacje..., s. 3. Autor niniejszej pracy odmiennie zapatruje si na genez apelatywu ac. di|s, -|i f. (m.) ‘dzie’, który – jego zdaniem – kontynuuje form dualn pie. *diw-ih1 nom. du. ‘dwa dni’, utworzon od pie. *diwom n. ‘dzie’ (zob. stind. 47.

(25) 116. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. Piwowarczyk jednak dostrzega istotne niedostatki w rozwaaniach poprzedników i sam wskazywa co najmniej cztery bardzo powane problemy w zakadanej przez siebie ciece rozwojowej. Holenderski lingwista Robert S. P. Beekes susznie uwydatnia, e „the |-stems of the Latin fifth declension had -h1 in the nominative”53, a w innej publikacji wskazuje, e kocówka -h1 jest gównym (a nawet wycznym) wykadnikiem liczby podwójnej54. Dotychczas nie skojarzono obu tych faktów ani te nie zauwaono, e zanik liczby podwójnej w jzyku aciskim moe wiza si z kreacj pitej deklinacji aciskiej. Przegld dotychczasowych pogldów badawczych pokaza niezbicie, e nikt dotychczas nie próbowa obja ni pojawienia si pitej deklinacji aciskiej (na -|-) jako efektu zanikania dawnej odmiany dualnej, której gówn cech by formant *-h1 (w postaci mocnej *-eh1) oraz jego niezwykle popularny wariant *-ih1, odnoszcy si do rodzaju nijakiego (dawniej do grupy rzeczowników nieywotnych). Wywód aciskich wyrazów na -|s (< *-eh1-s ¡ formant dualny *-eh1 ~ *-h1) oraz na -i|s (< *-ieh1-s ¡ formant dualny *-ih1, w przypadkach zalenych *-ieh1-) jest fonologicznie bez zarzutu. Co wicej, dualny charakter niektórych aciskich formacji na -i|s mona wykaza , opierajc si na ich prawdopodobnym rozwoju semantycznym (zob. 5.1.-5.4.).. 7. KONKLUZJE. 1. W najdawniejszych jzykach indoeuropejskich byy trzy liczby: pojedyncza, podwójna i mnoga. Liczba podwójna zanikaa w wikszo ci jzyków pochodnych, a tylko w niektórych z nich pozostawia pewne lady. Liczba podwójna (dualis) pozostaa kategori produktywn w jzyku soweskim, uyckim i w dialektach litewskich. 2. Jzyk aciski doby klasycznej zawiera jedynie skromne lady dawnego dualisu, ograniczajce si do kilku liczebników (ac. duo ‘dwa’, oct ‘osiem’, v}gint} ‘dwadzie cia’). Tylko nieliczne formy zachoway lady dawnej odmiany. divám n., orm. tiv ‘dzie’, ac. biduum n. ‘okres dwóch dni; dwa dni’, triduum ‘okres trzydniowy’), a pojmowan w sensie eliptycznym (‘dzie i noc’), tj. w znaczeniu caej doby. Na skutek syngularyzacji dawnego dualu pojawia si forma italska *divi|s f. (wtórnie m.) sg. ‘dzie, doba’, a nastpnie na skutek pospolitego skrócenia ac. di|s f. m. ‘dzie’, demin. di|cula f., osk. diíkúlús ‘dni’, zicolo m. ‘dzie’. 53 R.S.P. BEEKES, The Origins..., s. 37. 54 TEN

(26) E, Comparative Indo-European Linguistics..., s. 216-217..

(27) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 117. dualnej, por. ac. amb, ambae, ambo ‘obaj, obie, oba’, duo, duae, duo ‘dwaj, dwie, dwa’. 3. Zanik liczby podwójnej w jzyku aciskim, podobnie jak w innych jzykach indoeuropejskich, spowodowa pluralizacj, kolektywizacj lub syngularyzacj form dualnych, czyli ich utosamienie bd z formami liczby mnogiej bd liczby pojedynczej. 4. Dawne aciskie formy dualne zakoczone na *-} (< ie. *-ih1) typu viginti ‘20’ zostay przeksztacone na skutek regularnych procesów morfologicznych w aciskie formacje syngulatywne na -i|s. Zmiana, obserwowana w jzyku aciskim, powielia i zaadaptowaa w formie standardu formant pie. *-ieh1-, który musia funkcjonowa w przypadkach zalenych jako stopie peny dualnego sufiksu *-ih1. Tego typu formacje trafiy nastpnie do nowej, pitej deklinacji aciskiej. 5. Pita deklinacja aciska, bdca zapewne innowacj przedhistoryczn, wydaje si w znacznej mierze pozostao ci dawnej odmiany dualnej. BIBLIOGRAFIA ADAMS D.Q.: The Dual in Indo-European and Tocharian, „Tocharian and Indo-European Studies” 5(1991), s. 11-44. ADAMS D.Q.: A Dictionary of Tocharian B, Amsterdam–Atlanta 1999. APPEL W.: O nietypowym znaczeniu dualisu, „Meander” 38(1983), s. 319-327. BEEKES R.S.P.: The Origins of the Indo-European Nominal Inflection, Innsbruck 1985. BEEKES R.S.P.: A Grammar of Gatha-Avestan, Leiden–New York–København–Köln1988. BEEKES R.: Etymological Dictionary of Greek, t. I–II, Leiden–Boston 2010. BEEKES R.S.P.: Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, revised and corrected by M. de Vaan, Amsterdam–Philadelphia Company 20112. BELI¯ A.: O dvojini u slovenskim jezicima, Beograd 1932. BLAŽEK V.: Indo-European “eight”, „Historische Sprachforschung” 111(1998), s. 209-224. BLAŽEK V.: Numerals. Comparative-Etymological Analysis of Numeral Systems and Their Implications, Brno 1999. BUCK C.D.: A Grammar of Oscan and Umbrian, Boston 1904. BUCK C.D.: Comparative Grammar of Greek and Latin, Chicago (Illinois) 19597. CAMPANILE E.: Zum idg. Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 3(1989), s. 121-124. CLACKSON J.: Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge 2007. COWGILL W.: PIE. *du ‘2’ in Germanic and Celtic, and the nom.-acc. dual of non-neuter o-stems, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 46(1985), s. 13-28. CUNY A.: Le nombre duel en grec, Paris 1906. DANIELSSON O.A.: Alte Dualformen im Latein, w: C. PAULI (red.), Altitalische Studien, t. III, Hannover 1884, s. 187-199. DOSTAL A.: Vývoj duálu v slovanských jazycích, zvlášt v polštin, Praha 1954..

(28) 118. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. FERO B.: Studi sul duale in miceneo, nella poesia omerica e nel teatro attico del V secolo. Variazioni morfologiche, dialettali, stilistiche, Bologna 2013 (on-line: http://amsdottorato. unibo.it/5940/1/fero-barbara-tesi.pdf). FRITZ M.: Der Dual im Indogermanischen. Genealogischer und typologischer Vergleich einer grammatischen Kategorie im Wandel, Heidelberg 2011. HACKSTEIN O.: On the Prehistory of Dual Inflection in the Tocharian Verb, „Sprache“ 35(1993), s. 47-70. HAMP P.E.: On the Dual Inflexions in Slovene, „Slavisti°na Revija” 23(1975), s. 67-70. HIERCHE H.: L’emploi du duel dans les formules homériques, Lyon1987. HILMARSSON J.: The Dual Forms of Nouns and Pronouns in Tocharian, Reykjavík 1989, Tocharian and Indo-European Studies. Supplementary Series, vol. I. ISEBAERT L.: De Indo-Iraanse bestanddelen in de Tocharische woordemschat. Vraagstukken van fonische productinerferentie, met bijzondere aandacht voor de Indo-Iraanse diafonen a, , Leuven 1980. JASANOFF J.: Gr. ¢²³¨, Lat. amb et le mot indo-européen pour ‘l’un et autre’, „Bulletin de la Société de Linguistique de Paris” 71(1976), s. 123-131. KENT R. G.: The Forms of Latin. A Descriptive and Historical Morphology, Baltimore (Maryland) 1946. KLINGENSCHMITT G.: Die lateinische Nominalflexion, w: O. PANAGL, T. KRISCH (red.), Latein und Indogermanisch, Innsbruck 1992, s. 89-135. KORTLANDT F.: A Note on the Tocharian Dual, „Tocharian and Indo-European Studies” 5(1991), s. 5-10. KRAUSE W.: Zum Gebrauch des Parals und des Duals im Tocharisch, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 72(1955), s. 233-234. LEUMANN M.: Lateinische Laut- und Formenlehre, München 1977. LEWY E.: Zum Dual und zum Tocharischen, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 45(1913), s. 365-368. LÜHR R.: Der Dual im Altlitauischen, „Baltistica” V priedas, Vilnius 1998, s. 153–164. MALZAHN M.: Der nominale Dual im Ågveda, Wien 1999. (on-line: http://othes.univie.ac.at /3433/1/Malzahn,_Dual_im_Rigveda.pdf) MALZAHN M.: Toch. B ñaktene “Gotterpaar” und Verwandtes, „Tocharian and Indo-European Studies” 9(2000), s. 45-52. MA+CZAK W.: Proto-indo-européen *ambh(u), *ambhi, w: L. ISEBAERT (red.), Studia etymologica Indoeuropaea memoriae A. J. van Windekens dicata, Leuven 1991, s. 179-186. MAYRHOFER M.: Indogermanische Grammatik, t. I.2, Heidelberg 1986. MEIER-BRÜGGER M.: Indo-European Linguistics, Berlin–New York 2003. NAYLOR K. E.: On Some Developments of the Dual in Slavic, „International Journal of Slavic Linguistics and Poetics” 15(1972), s. 1-8. OTRBSKI J., SAFAREWICZ J.: Gramatyka historyczna jzyka aciskiego, Warszawa 1937. PAUW J. W.: The Dual Number in Indo-European: A Two Stage Development, Los Angeles 1980. PEDERSEN H.: La cinquième déclinaison latine, Copenhagen 1926. PISANI V.: Grammatica Latina storica e comparative, Torino 1974. PIWOWARCZYK D.R.: The Story of Caesar revisited, „Studia Etymologica Cracoviensia” 18(2013), s. 105-110..

(29) KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM. 119. PIWOWARCZYK D.R.: aciskie formacje na -iÂs/-ia z punktu widzenia wspóczesnej indoeuropeistyki, (handout), Pozna 2013 s. 1-4. Odczyt wygoszony na konferencji naukowej: Aliter de veteribus (Linguarum Antiquarum Colloquia I), Pozna 6 IV 2013 r. PIWOWARCZYK D.R.: The Origin of the Latin -i|s/-ia inflection. mss. 2014 s. 1-49. Tekst wysany do druku w czasopi mie „Historische Sprachforschung”. PLEZIA M. (red.): Sownik acisko-polski, t. I-V, Warszawa: PWN 1959-1979. POKORNY J.: Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern–München 1959. PULTROVÁ L.: The Latin Deverbative Nouns and Adjectives, Prague 2011. RAU J.: Indo-European Nominal Morphology. The Decads and the Caland System, Innsbruck 2009. SCHRIJVER P.: The Reflexes of the Proto-Indo-European Laryngeals in Latin, Amsterdam– Atlanta 1991. SEPPÄNEN A.: On the Use of the Dual in Gothic, „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur” 114(1985), s. 1-41. SIHLER A. L.: New Comparative Grammar of Greek and Latin, New York–Oxford 1995. S AWSKI F. (red.): Sownik prasowiaski, t. I, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask 1974. SOMMER F.: Der keltische Dual, w: O. BERGEN, C. MARSTRANDER (red.), Miscellany presented to Kuno Meyer, Halle a. S., 1912, s. 129-141. STANG C.: Vergleichende Grammatik der baltischen Sprachen, Oslo 1966. TAGLIAVINI C.: Fonetica e morfologia storica del latino, Bologna 1962. TESNIÈRE L.: Les formes du duel en slovène, Paris 1925. TJASA J.: The Dual in Slovene Dialects, Bochum 2008. DE V AAN M.: Etymological Dictionary of Latin and the Other Italic Languages, Leiden– Boston 2008. VENDRYES J.: Sur le nombre duel, w: J. VENDRYES, Choix d’études linguistiques et celtiques, Paris 1952, s. 91-101. WACKERNAGEL J.: Altindische Grammatik, t. II.1, Göttingen 19572. WAGNER H.: Zum Dual im Germanischen, „Zeitschrift für vergleichende Sprachforschung” 74(1956), s. 177-184. WALDE A, HOFFMANN J.: Lateinisches etymologisches Wörterbuch, t. I–II, Heidelberg 1938–1954. WEISS M.: Outline of the Historical and Comparative Grammar of Latin, Ann Arbor–New York 2009. WINTER W.: Nominal and Pronominal Dual in Tocharian, „Language” 38(1962), s. 111-134. WITCZAK K.T.: Traces of Dual Forms in Old Prussian and Jatvingian, w: W. SMOCZY+SKI, A. HOLVOET (red.), Colloquium Pruthenicum Primum. Papers from the First International Conference on Old Prussian held in Warsaw, September 30th-October 1st, 1991, Warszawa 1992, s. 93-98. WITCZAK K.T.: Dioscuri in the Mycenaean Times. „Do-so-mo” 9(2011), s. 57-68. WITCZAK K.T.: On the Indo-European Origin of the Dual n-Marker in Tocharian, „Lingua Posnaniensis” 53(2011), z. 2, s. 73-77. ZIMMERMANN A.: Noch ein Fall eines Duals in lateinischen Inschriften?, „Indogermanische Forschungen” 30(1912), s. 219-220. ŽOLOBOV O. F.: Symbolik und historische Dynamik des slavischen Duals / $ ` $ , Frankfurt a. M. 1998..

(30) 120. KRZYSZTOF TOMASZ WITCZAK. KONSEKWENCJE ZANIKU LICZBY PODWÓJNEJ W JZYKU ACI+SKIM G OS W SPRAWIE DUALNEJ GENEZY PITEJ DEKLINACJI ACI+SKIEJ. Streszczenie Zanik liczby podwójnej we wczesnej, przedliterackiej fazie rozwoju jzyka aciskiego wywoa gruntowne zmiany w obrbie deklinacji aciskiej. Formy dualne o osnowie konsonantycznej, które w zakresie rzeczowników ywotnych (póniej rzeczowników rodzaju mskiego i eskiego) charakteryzoway si prawdopodobnie kocówk *-|, gen. du. *-|s (< pie. nom. du. *-eh1, gen. du. *-eh1s), ulegay zazwyczaj pluralizacji (std wtórna aciska kocówka pluralna -|s < nom. du. *-|), a niekiedy take kolektywizacji lub syngularyzacji (nom. sg. -|s < nom. du. *-|). Ten drugi proces spowodowa powstanie pitej deklinacji aciskiej z cech -|-, w obrbie której wystpuj bardzo liczne rzeczowniki pozbawione form liczby mnogiej. Równie dawne aciskie formy dualne zakoczone na *-} (< ie. *-ih1) typu viginti ‘dwadzie cia’ (odnoszce si pierwotnie do grupy rzeczowników nieywotnych, póniej do rzeczowników rodzaju nijakiego) zostay przeksztacone na skutek regularnych procesów morfologicznych w aciskie formacje syngulatywne na -i|s, -i|i, które trafiy do pitej deklinacji. Na bazie tych obserwacji autor stawia hipotez badawcz, e pita deklinacja aciska, pojawia si ju okresie przedliterackim jako rezultat zaniku dawnej odmiany dualnej. Sowa kluczowe: liczba podwójna, pita deklinacja aciska, aciska morfologia.. THE CONSEQUENCES OF THE LOSS OF LATIN DUAL NUMBER CONCERNING THE DUAL GENESIS OF THE FIFTH DECLENSION IN LATIN. Summary The loss of the dual number in the early pre-literary phase of the development of Latin caused massive changes in the Latin declension. The dual forms of consonant stems, which in animate nouns (later masculine and feminine nouns) were probably characterised by the ending *-|, gen. du. *-|s (< PIE nom. du. *-eh1, gen. du. *-eh1s), were generally reinterpreted as plurals (hence the secondary plural ending -|s < nom. du. *-| in Latin) and sometimes as collectives or singulars (nom. sg. -|s < nom. du. *-|). The latter process led to the formation of the fifth Latin declension with the characteristic -|-. This category includes very numerous nouns that have no plural forms (singularia tantum). Also the Old Latin dual forms ending in *-} (< PIE *-ih1) like viginti ‘twenty’ were transformed by regular morphological processes into singulative forms with -i|s, -i|i, which are also in the fifth declension. On the basis of these observations, the author advances the research hypothesis that the fifth Latin declension appeared already in the pre-literary period as a result of the loss of the earlier dual inflection. Key words: dual number, fifth Latin declension, Latin morphology..

(31)