View of Ryszard Łużny's Reflection on Spirituality in his Research in the Field of Biblical Studies

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI Tom LXI,. ANNA WONIAK. HUMANISTYCZNE zeszyt 7 – 2013. . ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO NA TEMAT DUCHOWO

(2) CI. Wszystkie rzeczy maj swój czas i swym zamierzonym biegiem przemija wszystko pod so cem (Kohelet, 3, 1-9). Istotne pytanie Ryszarda unego: „Czy rusycystyka moe suy ewangelizacji?”, jakie stao si przedmiotem konferencji powiconej jego badaniom naukowym w zwizku z 15. rocznic jego mierci, zostao sformuowane i postawione w przeomowym i decydujcym momencie naszych polskich dziejów. Pojawio si bowiem w epoce ideologicznego zwrotu i przewartociowa , kiedy ujawniay si ukryte niegdy w spoecze stwie nastroje sprzeciwu, buntu i odrzucenia systemu socjalistycznego. Wygoszone na konferencji Instytutu Filologii Rosyjskiej U

(3) w Sosnowcu, odbywajcej si w dniach 30 marca-1 kwietnia 1979 r.1, pytanie to zostao powtórzone i rozwinite w publikacji prof. unego, zamieszczonej w nielegalnym wówczas niezalenym pimie modych katolików „Spotkania” z 1979 roku, nr 72. Wybrzmiao ono jeszcze podczas innych naukoPROF. DR HAB. ANNA WONIAK – kierownik Katedry Literatury Rosyjskiej w Instytucie Filologii Sowia skiej KUL; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: anewoz@kul.lublin.pl 1 Zob. W. K o w a l c z y k, Profesor Tadeusz Koakowski jako badacz sacrum w literaturze rosyjskiej, „Roczniki Humanistyczne” 43(1995), z. 7, s. 227. 2 R. u n y, [R u s y c y s t a], Czy rusycystyka moe suy ewangelizacji?, „Spotkania”. Niezalene pismo modych katolików, lipiec 1979, nr 7, s. 34-39. Przedruk [w:] „Spotkania”, nr 7-8,.

(4) 66. ANNA WONIAK. wych zgromadze slawistów wschodnich na pocztku lat 80. Byo wówczas pytaniem anonimowego [Rusycysty] oddziaujcym „jak grom z jasnego nieba”3, szokujcym pytaniem o dyscyplin, postrzegan zazwyczaj w ideologicznej otoczce, tym razem jednak poczon ze sfer zupenie inn, bowiem z warstw znacze chrzecija skich; owo pytanie zderzao pojmowanie rusycystyki niejako z misj religijn, ewentualnoci czy te wrcz powinnoci ewangelizowania i tak, jak rozumia to Ryszard uny, oznaczao wartoci duchowe i chrzecija skie. By moe wówczas i teraz pozostaje ono nadal pytaniem retorycznym? Pytania retoryczne wszake w dzisiejszej zglobalizowanej rzeczywistoci brzmi cigle retorycznie, a przy tym przez nikogo nie chc by ju syszane… W poruszajcym wiadomo rusycystów pytaniu unego kry si wic jeszcze jeden istotny aspekt jego mylenia o slawistyce, mianowicie ten wany i nony wtek, jaki przepoi od tego przeomowego czasu waciwie dalsze jego poszukiwania i dokonania naukowe, pojawi si w wielu studiach i pracach, zaistnia w jego rozlegych badaniach nad literatur i kultur nie tylko Rosjan, ale take Ukrai ców i Biaorusinów. T now warto w badaniach rusycystycznych, jak równie szerzej – slawistycznych, obecno zadumy nad sakralnoci, t „woln” rusycystyk, i jej oswobodzon od ideowych uzalenie i indoktrynacji przestrze. badawczo-naukow, wiza naley w badaniach R. unego z problematyk duchowoci wschodniosowia skiej, a w niej ze sfer sacrum chrzecija skiego, i idc dalej – bardziej szczegóowo widzie w kontekcie Biblii. Swoje omówienie chciaabym wic powici refleksji Ryszarda unego nad zagadnieniami biblijnymi, poniewa prekursorstwo Profesora pod tym wzgldem na gruncie rusycystyki i w ogóle slawistyki wschodniej, czyli badanie tekstu biblijnego, oraz znaczenie tyche eksploracji, nie podlega dzisiaj dyskusji. To bowiem dziki unemu, promotorowi przemian, zakorzeniy si owe badania biblijne w literaturoznawstwie wschodniosowia skim, pojawia si „biblistyka”. Tak bowiem ten nurt eksploracji okrela R. uny. W przyblianiu, opisie i hermeneutyce zarówno literatury jak i zjawisk kulturowych Rosjan, Ukrai ców i Biaorusinów, zapocztkowany zosta i rozwija si namys nad fundamentaln. Paris: Spotkania Editions, [b.r.w.], s. 54-62; zob. t e n e, Inspiracja chrzecijaska we wspóczesnej literaturze rosyjskiej, czyli co ta literatura mówi dzi o Bogu, [w:] Literatura a chrzecijastwo, t. II, Kraków: Studium Myli Chrzecija skiej przy Duszpasterstwie Akademickim w Krakowie 1979-1980, s. 100-119. 3 K o w a l c z y k, Profesor Tadeusz Koakowski…, s. 227..

(5) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 67. w tamtym okresie kwesti: literatura i chrzecija stwo. Profesor, bez wtpienia, zapocztkowa nurt „religiologiczny” w rusycystyce polskiej, zaszczepi ide bada nad problematyk duchow i kultur duchow Sowian, rozpoczt nie tylko na KUL i UJ, ale stopniowo take w innych polskich uniwersytetach, gdzie zainspirowani ni rusycyci zaczli podejmowa od tego rewolucyjnego momentu refleksj naukow nad prawosawiem, tematyk sakraln i biblijn. W dorobku pisarstwa naukowego i popularyzatorskiego R. unego jest kilkanacie tekstów bezporednio poruszajcych zagadnienia biblistyki, pierwsze z nich to szkice z lat 1978-1979, opublikowane wanie w tamtym okresie „burzy i naporu”: Wizja chrzecijaska u Lwa Tostoja oraz Pisarze – prorocy: Fiodor Dostojewski4. Ich autor porusza twórczo wielkich rosyjskich prozaików – chrzecijan, wskazujc na ich cise relacje z religi i duchowoci prawosawn. Za tymi pierwszymi pracami nastpoway kolejne artykuy przybliajce tematyk chrzecija sko-prawosawn oraz zagadnienie duchowoci religijnej, jakie nurtowao badacza niezwykle mocno. Wyra ny przeom w jego badaniach, czsto akcentowany przez interpretatorów twórczoci naukowej unego, odznaczy si gównie w dziaalnoci naukowo-organizacyjnej, inspirujcych rodowisko rusycystyczne i slawistyczne Profesorskich inicjatywach o szerokim rezonansie naukowym, szczególnie podczas jego pracy na KUL (w Midzywydziaowym Zakadzie Bada nad Kultur Bizanty sko-Sowia sk)5. Zanim jednak przejd do kolejnych tekstów biblistycznych, chciaabym nawietli jeszcze inne konteksty, dotyczce genezy cisych zainteresowa Profesora biblistyk, oprócz tego zasadniczego ta przywoanego wczeniej, czyli faktu przemian kulturowych i politycznych. Otó, za jeden z etapów i impulsów do bada nad sacrum, a szczególnie nad Pismem w. naley uzna , rzecz jasna, inspiracje Profesora dokonaniami badawczymi w zakresie problematyki religioznawczej, osignitymi przez szko lubelsk. Bya ona reprezentowana gównie przez myl teoretyczn i analizy teksto4. Wizja chrzecijastwa u Lwa Tostoja, [w:] Literatura a chrzecijastwo, praca zbiorowa, Kraków: Studium Myli Chrzecija skiej przy Duszpasterstwie Akademickim w Krakowie 1978/1979, s. 86-97; t e n e, Pisarze – prorocy: Fiodor Dostojewski, tame, s. 98-114. 5 Zagadnienie bada nad problematyk sacrum i chrzecija stwa u R. unego naley postrzega caociowo i kompleksowo, to bowiem cay zasób dorobku organizacyjno-badawczego oraz publikacyjnego lat 80. i 90. XX w., wprowadzonego do obiegu slawistyki wschodniej za spraw inicjatyw naukowo-badawczych prof. unego. Chodzi m.in. o tomy prac zbiorowych (pokosie konferencji): Dzieo chrystianizacji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, red. R. uny, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1988; Chrzecijaski Wschód a kultura polska, red. R. uny, Lublin 1989..

(6) 68. ANNA WONIAK. logiczne polonistów Stefana Sawickiego, Marii Jasi skiej-Wojtkowskiej, Mariana Maciejewskiego w pracach z lat osiemdziesitych XX wieku. W 1986 r. ukazaa si praca zbiorowa Biblia a literatura6, w której to publikacji znalaz si take tekst R. unego Biblia w krgu zainteresowa wspóczesnych pisarzy rosyjskich7, nota bene jedyny wówczas ocenzurowany tekst, bdcy wiadectwem dawnych reimowych czasów, kiedy to niepodane przez wadz treci podlegay ostrej cenzurze8. T, aktywizujc zwrot ku sakralnoci, inspiracj badawcz u unego bya niewtpliwie kolejna polonistyczna praca Sacrum w literaturze9. Bezsprzecznie, jak wynika z zapisów Profesora, nieocenionym ródem naukowej refleksji nad sakralnoci kultury wschodniosowia skiej sta si równie projekt badawczy „Biblia w literaturach Wschodnich Sowian”, realizowany w ramach szerszego przedsiwzicia „Biblia a literatura” przez Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie. Wyrazem owych nowych tendencji by midzynarodowy kongres zorganizowany w czerwcu 1993 roku wanie w Jerozolimie pod takim samym hasem. W kongresie tym wzili udzia take polscy badacze: R. uny, Ludmia Jankowska, Eliza Maek, Janina Saajczykowa, Wasilij Szczukin, autorzy tekstów zamieszczonych w tomach materiaów pokonferencyjnych10. Nastpne etapy prac nad znaczeniem Biblii w kulturze Sowian sygnowane byy przez projekty badawcze (granty) lat 1993-1996, realizowane w Polsce: „Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowia skich: Rosjan, Ukrai ców i Biaorusinów”. Ich rezultatem byy konferencje naukowe, z których jedna miaa miejsce w Krakowie 22-23 wrzenia 1995 roku, druga za w Kazimierzu Dolnym, zorganizowana przez orodek lubelski 25-26 wrzenia 1995 roku. W konsekwencji ukazay si dwie odrbne publikacje11, zawierajce ponad 40 artykuów i studiów, w których. 6 Biblia a literatura, (Materiay z Sympozjum zorganizowanego przez Zakad Bada nad Literatur Religijn i Katedr Teorii Literatury, Lublin, 4-7 maja 1981), red. S. Sawicki, J. Gotfryd, Lublin 1986. 7 R. u n y, Biblia w krgu zainteresowa wspóczesnych pisarzy rosyjskich, [w:] Biblia a literatura, s. 417-427. 8 R. uny wspomina o ingerencji cenzora w tekcie wstpnym: Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowiaskich, red. R. uny, D. Piwowarska, Kraków 1998, s. 5-11 (wydany pomiertnie). Zob. R. u n y, Od autorów i redaktorów – zamiast wstpu, [w:] Biblia w literaturze, s. 7. 9 Sacrum w literaturze, red. J. Gotfryd, M. Jasi ska-Wojtkowska, S. Sawicki, Lublin: TN KUL 1983. 10 Zob. Od autorów i redaktorów – zamiast wstpu, [w:] Biblia w literaturze, s. 8. 11 Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowiaskich, red. R. uny, D. Piwowarska, Kraków 1998; „Roczniki Humanistyczne” 44(1996), z. 7..

(7) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 69. podjte byy zagadnienia relacji midzy Bibli i literaturami wschodniosowia skimi, a take refleksja nad pierwiastkami biblijnymi, obecnymi w twórczoci ustnej. Niewtpliwie by to dorobek duy i istotny, zamys twórczy inicjatora projektu odzwierciedli si w nim bowiem w sposób udany, co wane – prekursorski, jakkolwiek sam twórca tego „biblijnego dziea”, R. uny dostrzeg jego pewne saboci, czyli urzeczywistnienie caego projektu, jak pisa „fragmentaryczne”, „uomne”, „niekompletne”, z przewag tekstów skoncentrowanych na tematach rosyjskich12. Byby to jednak obraz niepeny, gdybymy namys Profesora nad Bibli, Ksig ródem czyli tylko i wycznie z inspiracj i wzorcami polonistycznymi. Niebagatelny wszak wpyw na przeom zainteresowa , warunkowanych, jak wspomniaam, sytuacj polityczn i kulturow lat 80., mia w znaczcej mierze, czas milenijny, 1000-lecie chrztu Rusi Kijowskiej i pokosie tysicletniego dziedzictwa chrystianizacji Wschodnich Sowian. To by fakt kulturowy niebagatelnej wagi i – jak sdz – moment religijny o istotnym wpywie na nurty naukowej dziaalnoci Profesora. Profesor, mówic o celach i przyszociowych planach badawczych slawistyki wschodniej w odautorskim wstpie do tomu Biblia w folklorze i literaturach wschodniosowiaskich, stwierdza: […] wyczerpujce opracowanie tytuowej kwestii (Biblia a literatura), jak stanowi przecie wielce istotny, moe jeden z najwaniejszych skadników wielkiego zadania badawczego, stojcego przed wspóczesnym sowianoznawstwem, nie tylko zreszt polskim – wszechstronnego zbadania relacji zalenoci pomidzy literatur a religi, miejsca i roli inspiracyjnej chrzecija stwa w tysicletnich dziejach kultury duchowej narodów sowia skich, zwaszcza tych, które wywodz si ze wspólnego pnia Rusi Kijowskiej13.. Tekst by datowany: „w grudniu 1996 roku”. Owe przyszociowe zadania i potrzeby, wizane z biblistyk i religi w literaturze i kulturze sowia skiej, zrealizowane zostay najpierw dziki konferencji „Sacrum w literaturach sowia skich” (6-10 czerwca 1988), zorganizowanej przez Midzywydziaowy Zakad Bada nad Literatur Religijn, przy wspóudziale Midzywydziaowego Zakadu Bada nad Kultur Bizanty sko-Sowia sk, kierowanym przez R. unego. Rezonans tej konferencji by, jak mniemam, jedn. 12 13. Od autorów i redaktorów – zamiast wstpu, s. 10 Tame, s. 11..

(8) 70. ANNA WONIAK. z powanych przyczyn uruchomienia wkrótce, w roku akademickim 1989/1990, na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Sekcji Filologii Sowia skiej. Pokosiem konferencji sta si ponadto tom prac i studiów Sacrum w literaturach sowiaskich14, dugo, niestety, wyczekiwany, ujrza bowiem wiato dzienne dopiero w 1997 roku (swoisty rekord!). Biblistyka, czyli nauka zajmujca si Bibli i studiami biblijnymi, zwaszcza egzegez i hermeneutyk biblijn, analiz i krytyk tekstu Biblii, zacza si szczególnie intensywnie rozwija od 1. po. XX wieku, od czasu pontyfikatu papiey Leona XIII oraz Piusa XII, kiedy to pojawiy si oficjalne teksty Kocioa, wród nich zwaszcza encyklika biblijna Piusa XII Divino afflante Spiritus z 1943 r., a nastpnie Konstytucja Objawienia Dei Verbum, rezultat nauki Soboru Watyka skiego II15. Zaznaczmy, e ju od samego pocztku istnienia nauk biblijnych uwydatnia si problem stosunku Biblii i literackoci. Papie Benedykt XVI w przemówieniu do uczestników zgromadzenia plenarnego papieskiej Komisji Biblijnej 23 kwietnia 2009 roku, powoujc si na Konstytucj Dei Verbum, przywoa podnoszone niejednokrotnie przez innych biblistów16 (a najpierw przez w. Augustyna) argumenty i sowa i stwierdzi: „Bóg w Pimie w. mówi do czowieka ludzkim jzykiem”17. To przypomnienie wzmocniy kolejne wakie spostrzeenia Ojca w.: „interpretacja historycznoliteracka jest pierwszym wymiarem wszelkiej egzegezy, za ni powinno i powizanie interpretacji z za-. 14. Sacrum w literaturach sowiaskich, red. P. Nowaczy ski, J. Gotfryd, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1997. 15 K. R a h n e r , H . V o r g r i m l e r, Krytyka biblijna, [w:] May sownik teologiczny, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1987, s. 196; zob. te. S. S a w i c k i, Biblia a literatura. Wprowadzenie do obrad, [w:] Biblia a literatura, s. 13. 16 Zob. np. ks. M. R u s e c k i, Biblia i teologia. Aspekt metodologiczny, „Studia Nauk Teologicznych PAN”, t. IV: Biblia w kontekcie kultur, Lublin: Wyd. KUL 2009, s. 80. Mowa tu o dwóch autorach Pisma w., Bogu i natchnionych pisarzach. 17 Por. A.

(9) w i d e r k ó w n a, Rozmowy o Biblii. Prawo i prorocy, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN 2009. Autorka przypomina, e Konstytucja o Objawieniu Soboru Watyka skiego II cytuje sowa w. Augustyna: „Bóg bowiem przemawia przez ludzi na sposób ludzki”, i dalej przytacza sowa Konstytucji: „do sporzdzenia ksig witych Bóg wybra ludzi w taki sposób, i pracujc dla Niego posugiwali si swymi wasnymi moliwociami i zdolnociami” (tame, s. 20). Zob. t a , Bramy do Biblii, Kraków: Wydawnictwo M 2012, s. 5-30; t a , Prawie wszystko o Biblii, Warszawa 2002, s. 36-41; zob. te: R a h n e r , V o r g r i m l e r, Pismo [wite, [w:] May sownik teologiczny, s. 327-331. Sobór Watyka ski i Konstytucja Objawienia rozróniaj midzy Bogiem jako „Autorem” Pisma w. a lud mi jako jego „prawdziwymi autorami”, nauczajc, e ksigi biblijne „w sposób pewny i bez bdu ucz prawdy, jaka z woli Boej miaa by przez Pismo w. utrwalona dla naszego zbawienia” (tame, s. 329)..

(10) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 71. oeniami nauki o natchnieniu i prawdzie w Pimie w.”18. Literacki charakter tekstów czterech kanonicznych Ewangelii i rol opowiadania historii na sposób wanie literacki i przekaz za pomoc chwytów waciwych literaturze podkrela Joseph Ratzinger, papie Benedykt XVI równie w swej ostatniej ksice Jezus z Nazaretu. Dziecistwo19. A zatem, patrzc uwanie na relacje Pisma w. i literatury, nie mona nie dostrzega faktu wizania Biblii z aspektem literackim, fundamentalnego problemu jej literackoci, ujmowania Pisma w. jako literatury, która staje si, obok innych aspektów Biblii – pojmowanej gównie jako tekst natchniony – elementem organizujcym i wspomagajcym jej najwaniejsze przesanie religijne20. Kwestia: Biblia a literatura, zwizki teologii i literatury piknej stanowiy i stanowi wic dla wielu biblistów, a take teologów czy teoretyków literatury, m.in. E. Auerbacha, P. Ricoeura, M.-D. Chenu, Cz. Bartnika, S. Sawickiego, ywotne zagadnienie naukowe21. Jak mona zatem wywnioskowa , przygldajc si dokonaniom i dociekaniom naukowym prof. R. unego w zakresie – nazw to – „biblistyki literackiej”, jego dorobek na ten temat w jakim znaczcym stopniu wpisuje si w nurt zainteresowania Pismem w. literaturoznawców, którzy, konfrontujc obie dziedziny: literatur i teologi, usiuj rozpozna elementy, sensy i przesanie religijne literatury. Refleksja unego nad tymi zagadnieniami ma przy tym znamiona dwojakie, z jednej strony bowiem wie si z dziaaniami organizacyjnymi, inicjujcymi badania biblijne na gruncie slawistyki literackiej, z drugiej natomiast,. 18. Zob. Benedykta XVI przemówienie do uczestników zgromadzenia plenarnego papieskiej Komisji Biblijnej, 23 kwietnia 2009 roku, „Studia Nauk Teologicznych PAN” 4(2009), Biblia w kontekcie kultur, s. 12. 19 J. R a t z i n g e r, P a p i e B e n e d y k t XVI, Jezus z Nazaretu. Dziecistwo, przek. W. Szymona OP, Kraków: Znak 2012, s. 28-29. Pismo w., mówi papie: „Opowiada histori, która interpretuje Pismo, i na odwrót: to, co Pismo chciaoby w wielu miejscach powiedzie , teraz dopiero staje si widoczne dziki tej nowej historii. Jest to historia, która w caoci rodzi si ze sowa […]”, posuguje si opowiadaniami i Sowem. 20 Zob. ks. J. K u d a s i e w i c z, Ze wspóczesnych bada literackich nad Ewangeliami, [w:] Biblia a literatura, s. 39-66. Ewangelia odniesiona zostaa do „literatury faktu”, relacjonujcej autentyczne wydarzenia, ujtej w sposób zbeletryzowany (s. 63). 21 Por. ks. J. S z y m i k, W poszukiwaniu teologicznej gbi literatury. Literatura pikna jako locus theologicus, Katowice 1994 (tu zob. Pismo [wite jako literatura, s. 44-50). Piszc o dialogu teologii i literatury, autor konstatuje: „Teologia i literatura pikna nie tylko „wyrastaj ze sowa” i nie tylko „spotykaj si w Biblii”, ale maj za sob dug histori „wspólnych dziejów”. […] dlatego historia relacji „teologia – literatura pikna” stanowi istotn podstaw traktowania literatury jako miejsca teologicznego oraz wyodrbniania rónorodnych sposobów jej funkcjonowania jako locus theologicus”. Tame, s. 61-62..

(11) 72. ANNA WONIAK. ma wymiar krytyczny, interpretacyjny i hermeneutyczny. Rozumienie kwestii biblijnych w pracach Profesora – w szerokim aspekcie – zorientowane byo wokó poszukiwania ladów czy widocznych przejawów sacrum i sanctum, pierwiastków myli i teologii chrzecija skiej w kulturze i literaturze Sowian wschodnich, pierwiastków silnie oczywicie zronitych z Pismem w. Recepcja Biblii w krgu wschodniosowia skiej kultury chrzecija skiej i rozpoznawanie jej biblijnych konotacji, przybray wic u unego wieloraki charakter, stanowiy swoisty rodzaj filologiae sacrae. Biblia w jej zwizku z literatur, co wyczyta mona z biblijnych tekstów unego, jawi si w kilku przekrojach i polach semantycznych: – jako tworzywo i gówna Ksiga inspiracji i ródo dla literatury; – jako tekst – najwaniejszy Symbol chrzecija skiej tradycji kulturowej; – jako sakralny prawzór i model – archetypiczny wzorzec dziaalnoci twórczej, zwaszcza pisarskiej, poetyckiej; – jako wzorzec etyki i aksjomatyki chrzecija skiej; – wreszcie jako dzieo literackie, poruszajce bogactwem rodków stylistycznych, form i gatunków22. Bibli postrzega zatem Profesor nie tylko jako Ksig dokumentalno- ródow23 o kerygmatycznym charakterze, ale eksponowa w niej znaczenie literackie, jej natur poetyck, czyli tak czsto poruszany przez biblistów aspekt literacki Pisma w. Podobnie, jak Benedykt XVI i oczywicie wielu innych badaczy Pisma w., mówi uny o historycznoliterackiej interpretacji i badaniu literaturoznawczym jako jednym z istotnych narzdzi egzegezy Biblii – tekstu natchnionego. Jednak przede wszystkim w swym zapatrzeniu na Pismo w. zwraca si ku konfrontowaniu tekstu literackiego z Bibli. Jego refleksja zyskiwaa wic dwutorow perspektyw badawcz, w jakiej dominowao ujcie: od literatury ku Biblii. Pisa o universum symbolicum tekstu literackiego i jego oddziaywaniu, „obrazowaniu, metaforyce, topice i kompozycji tekstu”, rozpatrujc twórczo ruskich poetów barokowych i barokow biblistyk, analogicznie take zwraca uwag na te wanie rodki wyrazu, sposoby ekspresji i bogactwo treciowoobrazowe o nacechowaniu biblijnym, warstw jzykowo-stylistyczn w „bibli-. 22 O tych zakresach semantycznych Biblii w literaturze pisa uny m.in. [w:] Pisarze baroku wschodniosowiaskiego oraz ich biblijne lektury, „Roczniki Humanistyczne” 44(1996), z. 7, s. 55. 23 Tame, s. 57..

(12) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 73. styce” ludowej24. Podobn metodologi stosowa wówczas, gdy koncentrowa si na analizie funkcjonowania pierwiastków biblijnych w twórczoci wspóczesnych XX-wiecznych pisarzy rosyjskich25. Przypomnijmy jeszcze, e problematyka relacji Biblia – literatura, jak zostao to unaocznione w badaniach biblijnych i literackich wspomnianych wyej autorów szkoy lubelskiej, moe skupia si na dwóch nurtach, po pierwsze, na oddziaywaniu Biblii na literatur, po drugie, na relacji odwrotnej, czyli wpywie literatury na tekst Pisma w.26

(13) ladów wpywów Biblii na literatur, zdaniem S. Sawickiego, upatrywa naley w tej najprostszej wersji uzalenie , przede wszystkim w „postaci motywów, tematów i wtków literackich”, a Bibli, Ksig Wielk, Ksig – ródo, traktowa jak tekst wyjciowy literackich zdarze. i sensów27. R. uny niejako realizowa owe kryteria odniesienia do wzorcowego tekstu Biblii, wypracowane przez badaczy z orodka kulowskiego, które polegay na odnajdywaniu w tekcie literackim pierwiastków i obrazów biblijnych, a nastpnie odczytywaniu i artykuowaniu religijnego przesania tego tekstu, ekwiwalentnego z biblijn kerygm. Badania nad Bibli w aspekcie duchowoci wschodniosowia skiej u unego, zwaszcza biblistyka, dotykay nie tylko zagadnie literatury, ale równie folkloru, ustnej twórczoci ludowej. Biblistyka ludowa obejmowaa u badacza religijne gatunki folkloru rosyjskiego, sympati darzy zwaszcza wiersz duchowny, legendy ludowe, a take mae formy, „miniaturowe gatunki sztuki sowa, przysowia i porzekada, zagadki, formuy wierzeniowe, zaklcia, pieni, gatunki prozy ludowej […]”28. Prezentuj one recepcj mylowo-ideow, „treciowo-mylow” oraz waciwoci artystyczno-literackie witej Ksigi, „histori wit, prawdy o Bogu i czowieku”29. Tropienie w Wielkiej Ksidze, czy Wielkim Kodzie, jak okreli Bibli Northop Frey30, orzecze o Bogu i czowieku stao si jednym z funda24. Rosyjska literatura ludowa wobec inspiracji biblijnej, [w:] Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowiaskich, s. 36. 25 T e n e, Biblia w krgu zainteresowa wspóczesnych pisarzy rosyjskich, [w:] Biblia a literatura, s. 417-427; zob. take: t e n e, Inspiracja chrzecijaska we wspóczesnej literaturze rosyjskiej, czyli co ta literatura mówi dzi o Bogu, [w:] Literatura a chrzecijastwo, t. II, Kraków: Studium Myli Chrzecija skiej przy Duszpasterstwie Akademickim w Krakowie 1981, s. 100-119. 26 Zob. S a w i c k i, Biblia a literatura. Wprowadzenie do obrad, [w:] Biblia a literatura, s. 15. 27 Tame, s. 10. 28 u n y, Rosyjska literatura ludowa wobec inspiracji biblijnej, s. 36. 29 Tame. 30 Wielki Kod. Biblia i literatura, tum. A. Fuli ska, Bydgoszcz 1998..

(14) 74. ANNA WONIAK. mentalnych powodów zainteresowania Profesora biblistyk literack; te znaczenia stara si wyszukiwa zarówno w folklorze, jak i literaturze. Tote folklor zafascynowa go w tym wanie nawietleniu, ujciu religijnym i duchowym. Jako jeden z pierwszych rusycystów polskich dokonywa przyblie i analiz gatunków twórczoci ustnej z perspektywy antropologii chrzecija skiej, ludowej teologii i biblistyki. Wiersz duchowny, podobnie jak i inny gatunek ludowy, religijn legend ludow, wówczas kiedy w ZSRR zostay one usunite z przestrzeni badawczej i objte anatem, uny odwanie wprowadzi do polskiego obiegu naukowego, dziki czemu zaistniay one na gruncie polskiej folklorystyki31. Semantyk biblijn, zwaszcza tematyk eschatologiczn, sugestywne obrazy Sdu Ostatecznego, wywodzce si z opowieci Starego Testamentu, cay zbiór zagadnie. ostatecznych dostrzega R. uny i analizowa w wierszach duchownych: Wiersz o mierci, O s dzie ostatecznym, o Adamie i Ewie, w hymnie korporacyjnym Pacz Józefa, Józef Pikny, w wierszach o wdrowcu Pie o Jegorze – Jerzym, Pie o Fiodorze Tyrianinie, legendzie O w. Dymitrze z Solunia32. Nowotestamentalne, ewangeliczne motywy znalazy z kolei swoj ludow wersj i szczególnie przeniknit duchem ludowo-apokryficznym, teologicznie i artystycznie przez ludowych twórców uzupenian, w opowieci o ziemskim yciu Jezusa, Jego odkupie czej misji, poczynajc od Zwiastowania a do Wniebowstpienia, w takich wierszach duchownych, jak Idut leta siego swieta…, Gospod’ grianiet w pounoszczi, Czudnaja Carice-Bogarodice, Usysz molitwu rab swoich. Wynurzya si z tych wierszy, dziki ustaleniom Profesora, caa historia wita pojmowana na ludowo, zgodnie z kanonem ludowej wiary religijnej. Nic dziwnego zatem, e Profesor czsto posugiwa si w celu jej opisania terminem „Biblia pauperum”33. Biblia ubogich bya – wspomn – nazw wtórn dla redniowiecznej ksigi (1. po. XIII w.) przedstawiajcej wydarzenia z ycia Jezusa, poparte „wyjanieniami typologicznymi ST”, oznaczaa take histori wit w postaci obrazów zilustrowanych na papierze po wynalezieniu drzeworytnictwa34. W koncepcji R. unego „Biblia pauperum” obejmowaa natomiast ustn poezj religijn, repertuar. 31. Z tej inspiracji powstay pod kierunkiem R. unego dwie prace doktorskie: H. K o w a l s k a, Rosyjski wiersz duchowny i kultura staroobrzdowców pomorskich, Wrocaw 1987; A. W o n i a k, Podanie i legenda. Z bada nad rosyjsk proz ludow , Lublin 1988. 32 u n y, Rosyjska literatura ludowa wobec inspiracji biblijnej, s. 38-39. 33 T e n e, Rosyjski ludowy wiersz duchowny – Biblia pauperum Sowiaszczyzny Wschodniej, [w:] Biblia a kultura Europy. 2000 lat chrzecijastwa, t. II, red. M. Kami ska, E. Maek, od 1992, s. 147-155. 34 H. L a n g k a m m e r, Biblia ubogich, [w:] May sownik biblijny, Wrocaw 1993, s. 36-37..

(15) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 75. pieni religijnych i wierszy duchownych, odtwarzajcych w uproszczonej poetyckiej wersji „histori wit”, stanowia Bibli w obrazkach i obrazach sownych, Bibli przeznaczon dla ludu35. Nie tylko jednak rekonstruowanie, czy mimetyczne reprodukowanie tematyki i odsanianie w „ludowy sposób” sensu religijnego, ale take, zdaniem badacza, przetwarzanie i modyfikowanie treci, teologiczna kreatywno w warstwie chrzecija skiej wymowy etycznej przywiecay ludowym twórcom i wykonawcom pieni religijnych. Na przykad w pieni >!+/' %

(16) * q !

(17) =, jak pisa uny, w zwrocie modlitewnym do Bogarodzicy nastpio przesunicie mylowe i ujawnia si teologiczna innowacja: « qv |~} _^v?/qv», czyli zamiana mskiej roli Boga na e sk form, wskutek czego Matka Boska wystpuje jako sdzia zamiast swego Syna, „nagradza i karze, decyduje o zbawieniu lub potpieniu36. Ludowo-masowy etos chrzecija ski, jak podkrela Profesor, przedstawiony zosta na dwa sposoby, po pierwsze jako rekonstrukcja, odtworzenie historii witej, od pierwszych aktów stwórczych a do ko ca ludzkoci w jej ziemskim bytowaniu, od Ksigi Genesis a do Apokalipsy. Bya to, w jego ujciu, ekwiwalencja zdarzeniowej, fabularno-narracyjnej natury relacji biblijnej, czasowo-przestrzennej, o dziejach stworzenia, zbawienia i uwicenia, zawartej w obu czciach Pisma w. Po drugie, jako caociowy system prawd teologiczno-moralnych i zasad religijnych, ukazany poprzez rekonstruowane poetycko obrazy i fabuy biblijne, co wedug unego odpowiada treciom tradycji chrzecija skiej i pismom, teologii chrzecija skiej. Koreluje ten pogld Profesora, z sdami Gieorgija Fiedotowa, który w pracy Q= $*=

(18) + (Wiersze duchowne)37 mówi o spójnym i caociowym systemie mylowym wiersza duchownego, a wic o chrystologii, mariologii, kosmologii, antropologii, eklezjologii, eschatologii, odpowiadajcych poszczególnym dziaom teologicznej wiedzy o Bogu i czowieku. R. uny zreszt w swym szkicu sam nawizuje do tych zbienych z Fiedotowem ustale 38. Trzeba tutaj nadmieni , e w folklorze rosyjskim (co dokumentoway badania wielu folklorystów, np. Iwana Samarina), Bogarodzica faktycznie obda35. Rosyjska pie ludowa, jakiej nie znamy (wstp), [w:] Pie o niebieskiej ksidze. Antologia rosyjskiej ludowej epiki religijnej, wybra, przeoy i oprac. R. uny, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1990, s. 15. 36 T e n e, Rosyjska literatura ludowa wobec inspiracji biblijnej, s. 44-45. 37 ". / \ Q \ ?, Q= $*=

(19) + (&*!!

(20) $

(21) $*=

(22) +% !=%), «#^\^/||». «"q\|`|», \|?v 1991. 38 Rosyjska literatura ludowa wobec inspiracji biblijnej, s. 46..

(23) 76. ANNA WONIAK. rzona zostaa wielk moc, nie mniejsz wcale ni sam Bóg, nazywana bya „gospoa wadyczyca”, która siedzi na tronie boskim i ma prawo rozkazywa anioom i witym39. Teoria R. unego na temat biblijnej egzegezy, unaocznionej w wierszu duchownym, wykrywa wic teologi ludow budowan przede wszystkim na obrzdowoci i liturgii, z waciwymi jej atrybutami, po pierwsze, odsuniciem na drugi plan dogmatu o Stwórcy-Ojcu i Paraklecie-Duchu i wysuniciem osoby Chrystusa, który kumuluje cechy wszystkich Osób Trójcy, jest postrzegany jako Sdzia, nie za jako Odkupiciel-Zbawiciel; po drugie, dzieo Jezusa widziane jest przez wspóodkupie cze cierpienia Matki–Bogarodzicy jako Matki40, wystpujcej take w roli Sdziego; po trzecie, wyania si tutaj inna, ni w kanonie, hierarchia anioów i witych: na czele umieszczony jest Mikoaj, Jegor-Jerzy, Paraskiewa-Piatnica, miociwa niewiasta Allelujewa; po czwarte, pojawia si ujcie czowieka jako istoty grzesznej i akcentowanie niskoci jego natury; po pite, ujawnia si tutaj aspekt eklezjologiczny – Koció jako witynia, miejsce uobecniania si pikna, prawdy witoci, Rusi

(24) witej 41. Relacja wiersza duchownego z Bibli zostaa, jak wida , przeledzona w pracach R. unego nadzwyczaj gboko. Profesor dostrzeg w tyche odniesieniach zbieno w sferze motywów, obrazowania, topiki, czyli zwizki intertekstualne, nie tylko zewntrzne bliskie pokrewie stwo, ale równie dokona próby wgldu w zalenoci idce w gb teologicznych sensów utworu ludowego i konfrontowania ich z rónymi dziedzinami nauk biblijnych. O tym wnikliwym i rzetelnym nawietlaniu zjawisk powinowactwa wyobrae ludowych z symbolik

(25) witej Ksigi chrzecija stwa wiadczy w dorobku R. unego inna jego praca Poetyka „wiersza duchownego” – zapomnianego i nie badanego gatunku rosyjskiej epiki ludowej, w której hermeneutyka zastosowana przez autora w identyfikowaniu sensów rusyfikowanej kosmogonii i wiary ludowej w wierszu duchownym Ksiga. 39 Zob. E. M a e k, Motywy maryjne w folklorze rosyjskim, [w:] Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowiaskich, s. 71-89, tu: s. 73-74; zob. te. . v > v ^ ` q, ~

(26)

(27)

(28) $ *!!

(29) %

(30) $

(31) %

(32) !, «~||v >|}» 1918, q. 4, s. 7. 40 Por. / \ Q \ ?, Q= $*=

(33) +, zob. cz : '-\%, s. 69-78. Badacz wiersza duchownego mówi o chrystianizowaniu w nim ludowych i poga skich wyobrae , identyfikujcych Matk Ziemi z Bogarodzic i podwyszajcych Jej status w hierarchii bóstw i tradycji witoci ludowej. 41 u n y, Rosyjska literatura ludowa wobec inspiracji biblijnej, s. 47..

(34) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 77. gbi, w innej wersji tumaczenia Ksiga niebiaskiej m droci, jest godna podziwu42. Fundamentaln prac R. unego, skoncentrowan na ruskiej literaturze religijnej, stanowi tom przekadów Sowo o Bogu i czowieku. Myl religijna Sowian wschodnich doby staroruskiej, gdzie zamieszczono najwaniejsze zabytki Rusi Kijowskiej, Rusi XIV-XVI w., oraz teksty XVII-wieczne Rusi Moskiewskiej i ziem ruskich Rzeczypospolitej w przekadzie na jzyk polski43. Istota tej jake wanej w dorobku Profesora antologii ley nie tylko w przyblieniu polskiemu czytelnikowi religijnych utworów staroruskich, czasem zapomnianych ju, nie tylko w podkreleniu i uzmysowieniu faktu chrzecija skiego dziedzictwa Rusi i jej 1000-letniej religijnej tradycji duchowej, przynalenoci do grona narodów chrzecija skich, ale równie w niezwykle bogatych, obszernych komentarzach i wprowadzeniach do rozwaa , skadajcych si na solidny naukowy warsztat tumacza, dogbne i konieczne objanianie trudnych miejsc i symboliki tekstu. Wielkie znaczenie maj wic nader kompetentne odesania do Pisma w., w kadym z pomieszczonych tutaj zabytków, wystarczy wskaza chociaby jeden przykad takiego przetumaczonego utworu, solidnie obudowanego biblijnymi, i nie tylko, komentarzami i wyjanieniami. Mianowicie, XV-wieczny utwór z terenu Wielkiego Ksistwa Litewskiego Metropolity Misaela Poselstwo do Papiea rzymskiego Syksta IV44. Znajduj si tutaj zwaszcza wskazania tumacza na cytaty z Nowego Testamentu, literatury ojców Kocioa, czy teksty liturgiczne. W innej pracy rozpatrujcej stosunek Biblii i literatury, Grzegorz Skoworoda (1722-1794) i jego biblijne fascynacje, R. uny podj tematyk istnienia tworzywa biblijnego, a przede wszystkim swoistej nieortodoksyjnej biblistyki, w poetyckiej i filozoficzno-teologicznej twórczoci Grzegorza Skoworody, oryginalnego myliciela europejskiej kultury filozoficznej epoki owiecenia. Szerokie spojrzenie na te wizi w przestrzeni caego pisarstwa artystycznego myliciela ukrai skiego, poety i filozofa-pielgrzyma, zwaszcza na cykl poetycki Ogród. 42. Zob. t e n e, Poetyka „wiersza duchownego” – zapomnianego i nie badanego gatunku rosyjskiej epiki ludowej, „Studia Filologiczne”, z. 3: Filologia Rosyjska, Bydgoszcz: Wyd. WSP 1977, s. 43-55; zob. te: t e n e, Pie o niebieskiej ksidze. Antologia rosyjskiej ludowej epiki religijnej…; t e n e, Rosyjski ludowy wiersz duchowny – Biblia pauperum Sowiaszczyzny Wschodniej, t e n e, Z bada nad rosyjsk ludow pieni religijn , „Roczniki Humanistyczne”, 38-40(1991-1992), z. 7, s. 39-55. 43 Wybra, prze. i oprac. R. uny, Kraków: PAU 1995. 44 Metropolity Misaela Poselstwo do Papiea rzymskiego Syksta IV, [w:] Sowo o Bogu i czowieku…, zob. Komentarze, tame, s. 167-169..

(35) 78. ANNA WONIAK. pieni nabonych, jakie wzeszy i wyrosy z ziaren Pisma [witego (1757-1785), jak równie na 17 pism filozoficznych, traktatów-dialogów typu sokratycznego uwidoczniy niepowtarzalny styl przyswajania przez Skoworod symbolicznej ontologii Biblii45. Myliciel, który podpisywa si jako „Warsawa, mionik Biblii witej”, okrela Bibli jako „wiat nowy, ziemia ywych, kraj i królestwo mioci”46. Pisa Profesor: […] jego koncepcja Biblii jako wiata idealnego, wyraajcego istot niematerialn, niecielesn duchowej egzystencji, stay si podstaw, na której uksztatoway si osnowy jego antropologii i filozofii praktycznej, etyki w szczególnoci. Wanie z tak rozumianej „ksigi nad ksigami”, „Jeruzalem Nowego”, rekonstruowa Skoworoda47 wizj „Nowego wiata”, „Ludu Boego”, „pa stwa mioci”, „górnej” nieziemskiej rzeczywistoci […]48.. uny podkrela w tej bardzo gbokiej i wyczerpujcej analizie dziea Skoworody, twórcy doktryny filozoficznej, etycznej, teologii, mistyki, jego uwan lektur Pisma w. i zarazem oryginaln jego interpretacj49. Konkluzje badacza spucizny Skoworody, który Bibli „uczyni punktem wyjcia i systemem odniesienia”, okazay si zatem zaskakujce, bowiem dotyczyy trzech kwestii: 1. odegnania si filozofa od oficjalnej egzegezy biblijnej i oparcie si na zasadzie hermeneutycznej oraz alegoryzmie w czytaniu biblijnym, 2. odrzucenia zasady jednoci i identycznoci Pisma w. i Tradycji, 3. niezgodnoci z hermeneutyk chrzecija sk, katolick czy prawosawn, w zamian zblienia si do „metod egzegezy antycznej, zwaszcza stoickiej i platonicznej” (Filona Aleksandryjskiego, Klemensa Aleksandryjskiego i Orygenesa)50. Z ca pewnoci uny w osobie Skoworody wietnie odzwierciedli mechanizm uzalenienia i fascynacji Bibli, a jednoczenie jej kreatywne i teleologiczne spoytkowanie przez ukrai skiego pisarza. W dawnym pimiennictwie wschodniosowia skim, widzianym w bliskim kontekcie biblijnym, Profesora, odkrywajcego nieznane stronice duchowoci Sowian, urzeka take sylwetka „ojca literatury biaoruskiej” Franciszka Skoryny. 45. R. u n y, Grzegorz Skoworoda (1722-1794) i jego biblijne fascynacje, [w:] Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowiaskich, s. 121-137. 46 Tame, s. 132. 47 Por. . v ^ / q \, ~q"! % *

(36) Q

(37)

(38)

(39) $+, „Roczniki Humanistyczne” 44(1996), z. 7, s. 91-106. 48 u n y, Grzegorz Skoworoda, s. 133. 49 Tame. 50 Tame, s. 137..

(40) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 79. z Poocka, któremu powici obszern i wan wypowied Doktor Franciszek Skoryna z Poocka (midzy 1485-1490 a 1552) oraz jego redniowieczno-renesansowa biblistyka51. W szkicu unego odsonia si posta Skoryny jako „pierwszego w dziejach narodów ruskich uczonego biblisty”, XVI-wiecznego „biblioznawcy”52, oraz róne odniesienia biaoruskiego twórcy do Biblii. uny ukaza wic Skoryn jako edytora, tumacza oraz komentatora i „kompetentnego znawc-erudyt”. Z tych trzech paszczyzn relacji poruszonych przez autora tekstu, warto skupi si na kwestii przekadu Biblii, powstaej, jak wiadomo, w trzech jzykach: hebrajskim (Biblia hebrajska – Stary Testament), aramejskim (gównie w dwu ksigach z wpywami aramejskimi w kilku innych ksigach) i greckim (Nowy Testament). Wród biblistów bowiem tumaczenie Biblii jest wci wakim problemem dyskusji, zwaszcza jeli idzie o kolejne tumaczenia Pisma w. na jzyki narodowe53. Rodzi si naturalne pytanie, z jakiego waciwie jzyka przetumaczy Skoryna tekst Biblii w 1520-1521 roku w Pradze na jzyk narodowy, czyli, wedug unego „jzyk literacki Rusi litewsko-polskiej z przeomu XV/XVI wieku, okrelany dzi jako jzyk cerkiewno-ruski, sowia sko-zachodnioruski, ewentualnie jako starobiaoruski”54? Z jakich róde i z jakiej podstawy biblijnej korzysta Skoryna, dokonujc swego przekadu jeszcze przed ukazaniem si Biblii Ostrogskiej, wydanej drukiem przez Iwana Fiodorowa na Woyniu (Ostrog 1580-1581, Moskwa 1663) i po Biblii Gennadiuszowskiej (1499)? Odpowied , jakiej udzieli na to pytanie R. uny w swych rozwaaniach, jest waciwie poowiczna, niedokadna i nie do ko ca wyjania t wanie, jak si okazuje wci niejasn, kwesti translatoryczn. Profesor pisa bowiem, e najprawdopodobniej Skoryna posuy si „niewtpliwie dowiadczeniami istniejcych ju wówczas przekadów Pisma

(41) witego na jzyki sowia skie, moe take tak rkopimienne jak i drukiem ju ogaszane, w tym czeskie i polskie […]”55. Innymi sowy, chodzi wic w ródach inspiracji dla Skoryny o Bibli 51. [W:] Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowiaskich, s. 87-99. Tame, s. 90-91. 53 Por.

(42) w i d e r k ó w n a, Bramy do Biblii, s. 17-30; zob. te. E. S i a t k o w s k a, Tradycja i dynamizm wspóczesnych przekadów Biblii na polski, czeski i górnouycki, „Roczniki Humanistyczne” 43(1995), z. 7, s. 11-19; zob. te: A. N a u m o w, Czy jzyk jest konfesyjny? Uwagi przy przekadaniu Franciszka Skoryny, tame, s. 33-41; L. J a n k o w s k a, Biblia sowiaska w spuci nie w. Dymitra Rostowskiego, [w:] Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowiaskich, s. 101- 118. 54 Doktor Franciszek Skoryna z Poocka…, s. 91. 55 Tame, s. 92. 52.

(43) 80. ANNA WONIAK. sowia sk, gównie czesk, drukowan w Wenecji56 i o Wulgat w. Hieronima (aci ski tekst ko ca IV w.), i by moe, jak pisa uny, jakie polskie jeszcze definitywnie nie ustalone wydanie Pisma w. By moe Skoryna korzysta take w swej pracy tumaczeniowej i edytorskiej z druków cyrylickich Szwajpolta Fiola57. T hipotez podnosi równie Aleksander Naumow, podkrelajc, e biaoruski pisarz wyda okoo 1522 roku w Wilnie cykl broszur zatytuowanych Maa ksiga podróna, w której znajdowao si 8 tekstów powiconych akatystom, i korzysta z rónych wzorców jzykowych przy ich tumaczerniu i translacji biblizmów na jzyk cerkiewnosowia ski, zarówno bizanty sko-sowia skich jak i zachodnich, w tym czeskich i polsko-litewskich58. Jak widzimy, charakterystyk dotyczc jzyka Biblii Skoryny, podobnie jak zagadnienia „jzykowo-translatorskie” uny, badacz Pisma w., pozostawi innym specjalistom, zajmujc si przede wszystkim udokumentowaniem – trzeba podkreli , w bardzo erudycyjny sposób – prekursorstwa i zasug biaoruskiego biblisty w sferze hermeneutyki tekstu Biblii (komentarze, posowia, przyblienia, glosy…). Odkrywanie semantyki biblijnej i etyki chrzecija skiej w przestrzeni duchowoci wschodniosowia skiej wyrazio si nadto w refleksji nad twórcami barokowymi w pracy unego Pisarze baroku wschodniosowiaskiego oraz ich biblijne lektury59, gdzie zilustrowano poezj rusk XVII-XVIII wieku, „wschodniosowia sk poezj wit”, jak pisa autor artykuu60. Odsonito wic tu stronice religijnej duchowoci ukrai skiej w twórczoci takich wybitnych przedstawicieli Rusi ukrainnej, Czerwonej i nadnieprza skiej, jak Cyryl-Kiri Trankwilion Stawrowiecki, Iwan Weyczkowski i Dymitr Tuptao-Rostowski. Poeci barokowi realizowali t poezj biblijno-ewangelijn, podkrela autor, w ujciu tematycznoideowym (Stawrowiecki), odwoywali si do rónych odmian poetyckich, liryki konceptualnej i modlitewno-liturgicznej, medytacji religijnej, jak w przypadku wierszy profesjonalnego poety, Weyczkowskiego, uciekali si do osobistego autobiograficznego tonu wypowiedzi lirycznej i autocharakterystyki (Rostowski),. 56. Polskie przekady Biblii sigaj XIV wieku: Psaterz Floriaski, Psaterz Puawski (XV/XVI w.), Biblia Królowej Zofii (tzw. Biblia Szaroszpatacka z 2. po. XV w., w tumaczeniu ks. Andrzeja z Jaszewic, zniszczona w czasie II wojny wiatowej), Biblia Jakuba Wujka (1593, 1599). Zob. L a n g k a m m e r, Biblia, [w:] May sownik biblijny, s. 34-36; te: (haso:) Tumaczenia Biblii, [w:] Maa encyklopedia biblijna, Kraków: D.W. „Aslan” 19952, s. 358-359. 57 u n y, Doktor Franciszek Skoryna z Poocka…, s. 93. 58 N a u m o w, Czy jzyk jest konfesyjny?, s. 35-36. 59 S. 51-69. 60 Tame, s. 57..

(44) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 81. a poza tym uprawiali róne gatunki poezji religijnej, np. psalmy, albo kanty duchowne (Wiece Rostowskiego), bd te religijn liryk kameraln, wiersze – pieni. Analizowanie religijnej poezji barokowej podobnie, jak we wczeniejszych studiach unego, obracao si wokó obrazowania tematyki, motywów, poruszania aspektów formalnych i stylistycznych tekstu poetyckiego oraz tropienia w nim cisych zwizków z biblijn chrystologi, mariologi, eschatologi i hagiografi61. Przejawi si wic znów tak uprzywilejowany u unego sposób czytania znacze biblijnych, od tekstu poetyckiego i jego warstwy wyraania, a dalej planu treci (signifié) do konfrontacji jej z gbokim egzystencjalnym sensem i prawd tekstu biblijnego, szukania w niej archetypowej sytuacji ludzkiej. Elementy metody i interpretacji semiotycznej w traktowaniu literatury w jej powizaniu z Bibli s tutaj atwo zauwaalne (przydatno metodologii semiotycznej w egzegezie Biblii podnosi niegdy S. Sawicki), profesor uny bowiem w jakim stopniu odwoywa si do tej wanie metodologii. Pasja Chrystusa na przykad, w bogatej gamie biblijnych tematów Rostowskiego, stanowia – w mniemaniu unego – „niezwykle silne ródo inspiracji twórczej, nieobojtne take dla sfery jego mylenia teologicznego”, co znalazo znakowe odbicie w Wiecach i poszczególnych czciach tego cyklu, obrazujcych dramat pasji Zbawiciela: Wieniec z gwiazd 12 ranom Chrystusowym, Wieniec z gwiazd 12 Chrystusowi, jakie zabysy w Jego modlitwie ogrojcowej, ilustrujcej motywy chrystologiczne, a wic sceny mki, akcesoria pasyjne, motywy „korony cierniowej”, „krzyowego drzewa”, jak te obrazy innych postaci, uczestników owego archetypowego zdarzenia: Matki, Jana, innych apostoów, czy bohaterów starotestamentalnych62. Jako zwolennik gbokiego przewiadczenia o zakorzenieniu folkloru i literatury rosyjskiej w nurcie religijnym, poczynajc od jej najdawniejszych przejawów poprzez czasy ruskiego redniowiecza i Rusi Moskiewskiej, R. uny nie móg, rzecz jasna, przej obojtnie wobec czasów najnowszych, zignorowa wielkich dokona literatury XX wieku. Tym bardziej, e zrodziy si one w epoce totalitaryzmu i zniewolenia myli twórczej i aktywnoci pisarskiej, deptanej i brutalnie odrywanej od fundamentu religii i Pisma w. Przywoania zatem zjawisk literatury rosyjskiej XX wieku w kontekcie Biblii miay w refleksji unego szczególny charakter. Dla polskich rusycystów w swych pionierskich pracach Profesor odkry pisarstwo poety emigranta, wymazanego niegdy z kart 61 62. Tame, s. 63. Tame, s. 67..

(45) 82. ANNA WONIAK. historii literatury rosyjskiej, czyli niezwyk twórczo Wiaczesawa Iwanowa. W Opowieci o [wiatomirze carewiczu W. Iwanowa, w ostatnim utworze pisarza, niepowtarzalnym, jak uwaa R. uny – syntetyzujcym caociowo jego dorobek poetycki, dziele niedoko czonym i napisanym proz, a przy tym utworze hagiograficznym, ogoszonym drukiem dopiero w 1971 roku, Profesor poród innych aspektów tej zagadkowej opowieci zwróci uwag na motywy maryjne i sta obecno Matki Boej, która asystuje

(46) wiatomirowi wraz z Janem Ewangelist. By to, mona powiedzie , taki inny nieco, odzwierciedlony w prozie obraz ikonograficzny, typ deesis ukazany w dziele, w jakim wybija si na czoo idea pa stwa Boego. Jak konkludowa autor tekstu, bya to idea „upostaciowana w micie, twórczo zreszt interpretowanym i historycznie oraz narodowo ukonkretnionym, krainy Jana Prezbitera, wreszcie miejsce i rola w systemie pogldów teologicznych naszego pisarza jego mariologii (obecno postaci Bogarodzicy i Jej rola w rozwoju powieciowych wydarze , powizanie z osob i dziaaniami Maryi postaci Jej Dziewiczego Maonka, w. Józefa oraz wyeksponowanie «tradycji witoja skiej», ale nie tej wicej si z Janem Chrzcicielem, lecz z Janem Ewangelist; te dwa ostatnie momenty niewtpliwie maj proweniencj zachodni, aci sk, nie wschodni)”63. Tradycja witoja ska, w przekonaniu badacza bya wynikiem, niespotykanego do tej pory zespolenia si dwu tradycji religijnych, wschodniej i zachodniej, proweniencji aci skiej64, co oczywicie nie jest zaskakujce w przypadku Iwanowa, który wszak sta si reprezentantem owych dwu tradycji, dwu puc chrzecija stwa po przyjciu katolicyzmu w 1926 roku, w Bazylice w. Piotra w Rzymie wedug formuy W. Soowiowa. Iwanowowski Wiersz o [witej Górze, zreszt przeoony przez unego, czsto przedrukowywany, interpretowany by w wielu artykuach Profesora jako wyraz odwieenia staroruskiej tradycji mylowej i religijnej, czcej ycie ascetyczne z prac i twórczoci65. Badania nad W. Iwanowem, prowadzone przez unego, day z pewnoci podwaliny do dalszych hermeneutycznych poczyna przybliania twórczoci poety w aspekcie biblistyki, stay si zapadniajce dla modych wspóczesnych badaczy XXI w.,. 63. u n y, [wiat chrzecijaskiego Wschodu i Zachodu w Wiaczesawa Iwanowa „Opowieci o carewiczu [wiatomirze”, [w:] Sacrum w literaturach sowiaskich, s. 242. 64 Tame, s. 242-243. 65 T e n e, Pie o [witej Górze, prze. R. uny, „W Drodze” 1988, nr 8 (180), s. 32-33 (tu te zob. te n e, Wiaczesawa Iwanowa pie o [witej Rusi, s. 28-31); por. A. W o n i a k, Wiaczesaw Iwanow i jego stylizacje ludowe, „Slavia Orientalis” 36(1988), nr 1, s. 111-123..

(47) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 83. czego dowodem jest wydana niedawno w Lublinie solidna monografia lubelskiej badaczki Ewy Stawinogi Symbolika biblijna w poezji Wiaczesawa Iwanowa 66. Zatrzymujc si na zwizkach z Bibli dzie pisarzy wspóczesnych: Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Jurija Dombrowskiego, Michaia Buhakowa, Profesor wyszed – w swym pokiereszowanym przez cenzora tekcie – od podstawowej tezy o chrzecija skiej podstawie i korzeniach kultury i literatury Rosji, „jednej z trzech sukcesorek Rusi Kijowskiej”, jej tosamoci narodowo-kulturowej, opartej na „1000-letniej kulturze i fundamencie chrzecija stwa w odmianie prawosawnej”, duchowoci chrzecija skiej, etosie religijnym i horyzoncie transcendencji67. Dlatego te Pismo w. byo obecne, konkludowa Autor, w kulturze tej od samego pocztku68, a „Ksiga Sowa Boego, pierwszy podstawowy tekst literacki, staa si dzieem modelowym i pierwowzorem caego pimiennictwa staroruskiego”69. Literatura wspóczesna, radziecka, rosyjska, jak pisa, „jest z t ksig nadspodziewanie dobrze oswojona”70. Ciekawie zabrzmiaa w tej pracy kolejna teza o powrocie literatury do róde chrzecija skich, o tym, e Achmatowa, Pasternak, Buhakow i Dombrowski, biblijnie zorientowani pisarze i ich faktycznie modelowe dzisiaj i znane dziea (Wiersze biblijne (Rachel, ona Lota, Melchola [Mikol]), Ukrzyowanie czy Requiem Achmatowej71, Kustosz staroytnoci Dombrowskiego, Doktor ywego Pasternaka, Mistrz i Magorzata Buhakowa) stay si „najdobitniejszym przejawem powrotu do literatury chrzecija skiej […] a tym samym nawizania przez ni na nowo do przerwanej literatury ojczystej”72. Szczególn rang inspiracji biblijnej dostrzega Profesor w wyjtkowej pod wzgldem wykorzystania materii Pisma w. powieci Buhakowa Mistrz i Magorzata, zbudowanej na pomyle „powieci w powieci” zarówno z tworzywa ewangelijnego, jak i apokryficznego i rekonstruujcej histori mki i mierci Jezusa z Nazaretu. O Biblii jako stymulujcym ródle w utworze Buhakowa tak pisa uny: „Jej miejsce i rola,. 66. Lublin: Wyd. UMCS, 2013. u n y, Biblia w krgu zainteresowa wspóczesnych pisarzy rosyjskich, s. 420. 68 Zob. A. W o n i a k, Biblia w literaturze rosyjskiej. Od ortodoksji ku parafrazie, „Studia Nauk Teologicznych PAN”, 4(2009), s. 185-199. 69 u n y, Biblia w krgu zainteresowa wspóczesnych pisarzy rosyjskich, s. 422. 70 Tame, s. 426. 71 Zob. J. O r o w s k i, Biblia w poezji Anny Achmatowej, [w:] Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosowiaskich, s. 343-357; zob. te. D. P i w o w a r s k a, Bóg i czowiek w poezji Anny Achmatowej, w: Biblia a kultura Europy, t. II, ód 1992, s. 222-232. 72 u n y, Biblia w krgu zainteresowa wspóczesnych pisarzy rosyjskich, s. 426. 67.

(48) 84. ANNA WONIAK. jak w powieci Mistrz i Magorzata odgrywa, pozwala uzna M. Buhakowa za twórc, który w porównaniu z innymi pisarzami o podobnych zainteresowaniach na inspirujce dziaanie Biblii by najbardziej podatny. Pod tym wzgldem jego dzieo stanowi niewtpliwie najwybitniejsze osignicie literackie”73. Buhakowowskie opus vitae byo, w jakim nieporównywalnym i odlegym sensie, odniesione przez niego do takich utworów religijnych, jak Jezus z Nazaretu Romana Brandstaettera czy powieci Józef i jego bracia Tomasza Manna. Profesor wypowiada owe znamienne sowa o renesansie nurtu religijnego w XX-wiecznym pimiennictwie rosyjskim w latach 80. XX wieku, a wic wówczas, gdy pisarze ci i ich zakazane teksty nie byy jeszcze w Rosji publicznie dostpne, ani tym bardziej oficjalnie wydawane! (przynajmniej nie wszystkie). Owo jake dobitnie artykuowane przewiadczenie Profesora o nawizaniu utraconej wizi literatury z jej biblijn archetypow podstaw znajduje mocne uzasadnienie, bowiem literatura rosyjska 2. poowy XX i dzisiaj XXI wieku ksztatowaa si w kontekcie religijnego odrodzenia i cigle jest z Pismem w. nie le oswojona, co udokumentowaa z kolei niedawna praca Wandy Supy Biblia a wspóczesna literatura rosyjska74. Ze róda poszukiwania utraconej wizi literatury rosyjskiej z metafizyk i transcendencj zrodzi si równie tekst R. unego o Wadimirze Maksimowie i wczenie prozy wspóczesnego rosyjskiego pisarza religijnego – jakim bez wtpienia by Maksimow, redaktor paryskiego „Kontynentu” – do kanonu lektur rusycystycznych. Szczytowe osignicie Maksimowa, powie o chrzecija skiej orientacji Siedem dni stworzenia (1971), powstaa w okresie zastoju w ZSRR, czerpaa swe soki z Pisma w. i Ksigi Rodzaju, nie moga oczywicie by opublikowana w ZSRR. Jak pisa uny, utwór ten pozwoli na dostrzeenie i docenienie wagi nurtu rosyjskiej literatury religijnej w 2. poowie XX wieku oraz egzystencjalizmu teistycznego w wydawaoby, zlaicyzowanej i bezbonej kulturze tego czasu. Badania zatem nad twórczoci W. Maksimowa i jej biblijnymi konotacjami zapocztkowane zostay w Polsce wanie przez R. unego75, który nosi si nawet z zamiarem uhonorowania rosyjskiego pisarza religijnego doktoratem honoris causa KUL. Niestety, ycie dopisao inny scenariusz dla obu wybit-. 73. Tame, s. 425-426. Biaystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku 2006. 75 Zob. . ~ q , ^$% !%

(49) $*. &

(50) + !

(51) %

(52) " *!!

(53) " *, [w:] ^ *

(54) % . `

(55) ! ^. !%

(56) , #v^`– !}=-$\^ 1986. 74.

(57) ROZWAANIA BIBLISTYCZNE W NAUKOWYM DOROBKU RYSZARDA UNEGO. 85. nych postaci, W. Maksimowa (zmar w Paryu w 1995 r.) i R. unego (zmar w Krakowie w 1998 r.). Rola Biblii w naukowym dorobku prof. Ryszarda unego na temat duchowoci Sowian wschodnich jest nie do przecenienia. Wszystkie jego biblijne teksty wskazuj na nadzwyczaj powan i drobiazgow lektur Pisma w., na recepcj literatury przez nader sumiennego czytelnika i wytrawnego znawc biblistyki. uny jako prekursorski slawista i badacz literatur wschodniosowia skich w kontekstach Biblii pojmowa t literatur jako locus theologicus, docieka jej teologicznej i duchowej gbi, zwraca nadto uwag na aspekt formalny owych wizi, stron genologiczn i epistemologiczn, uczulajc na rónorodne typy wypowiedzi, gatunki i formy gatunkowe oraz stylistyk utworów literackich. Jego teksty biblijne maj charakter monograficzny, ujmuj za kadym razem konkretn problematyk caociowo, jeli nie zawsze wyczerpujco, to zawsze odkrywczo, prowadzc wywód poprzez drobiazgowe analizy poetyki, formy, stylu dziea literackiego, jak równie jego wymowy religijno-chrzecija skiej w jej prawosawnej odmianie. Bezsprzecznie dokonania te byy i s podniet do dalszych bada nad Bibli i literatur rosyjsk, jakkolwiek by si na nie patrzyo i wbrew proroctwom niektórych badaczy o kresie i wyczerpaniu tyche bada . Warstwa inspiracji, odniesie tekstualnych i intertekstualnych, przesania etycznego, moralistyki i aksjologii chrzecija skiej – te wszystkie zagadnienia s dla spucizny biblistycznej R. unego bardzo wane. Sdz, e to jednak nie tylko i wycznie czysto naukowe i filologiczne zainteresowanie Ksig Ksig, Ksig Gbi. Gbokie zanurzanie si w jej prawdy natchnione, czue pochylanie si nad zobrazowanymi w

(58) witej ksidze sprawami boskimi i w nie mniejszym stopniu sprawami ludzkimi, to równie osobiste wiadectwo Ryszarda unego i indywidualne dowiadczanie sacrum.. $ ! !&! ! !" ! £! /<=>/ |QvQ}/ _\q`>v/Q| _^\/>vQ`v `/{|` `||/\?vq`{ #^\/||\^v v^v ~q\\, \Q\^{ _/^?{ ? _\}|\{ ^~|`|Q`/, v Qv/ `^/ – |v?`|Q`/, qvv |?\= qv~q~= ^//|`= qv ``/{, ^`|Q`vq|\{ «q`\{.

(59) 86. ANNA WONIAK. q`», ? |/^/`q/ 70- . XX ?/v. %v^\/q`/ xQ` `||/\?vq`{ _^`\ qv |\q{ _/^`\ _\}|` ^/\^> ` _/^/\/q` /qq\|Q/{ ?^/>/q «\`v^q\|Q`» ` ?_\|/|Q?`` |~/|Q?/qq \|~v^|Q?/qq _/^/>/q. ?Q\^ |QvQ}` \^vv/Q ?q`>vq`/ qv Q/ \/^/q/ vQ, v?q> \^v<\> qv~q/ \q/^/q``, ^v\Q ` |QvQ}` #^\/||\^v, ? \Q\^ <vQ^v`?v`|} |~/|Q?/qq/ ?\_^\| \Qq\/q` `Q/^vQ~^ ` ```, qv`qv | qv^\q\{ `Q/^vQ~^, v <vQ/> |\?^/>/qq\{ ^~||\{ `Q/^vQ~^ XX ?/v. #^`Q\>, ~`Q?v=Q| Qv/ ^v\Q _\|?/qq/ /\^~||\{ ` ~^v`q|\{ `Q/^vQ~^v> XVI ` XVIII ??. ? ` |\\Qq\/q`` | ``/{. ^v||~/q` v/qQ`^~=Q| Qv/ v?q/ _^`<qv` _\q`>vq` `Q/^vQ~^q\{ ``|Q`` . ~q>, Qv`/ v: 1. `` v v^/Q`_ `Q/^vQ~^q\\ Q?\^/|Q?v, 2. v \^v</ _\xQ``, 3. v >\/} xQ`/|\{ ^`|Q`vq|\{ >\^v`.. RYSZARD UNY'S REFLECTION ON SPIRITUALITY IN HIS RESEARCH IN THE FIELD OF BIBLICAL STUDIES Summary This article deals with the problems researched by Professor Ryszard uny in the field of Biblical studies. R. uny was the first Polish expert in Russian studies - or in fact in Slavic studies - to initiate literary reflection upon the Bible in the mid-1970s. When uny began his research, Poland was going through serious reforms, changes and substantial revisions of the political system. The author of this article focuses on depicting contexts which contributed to R. uny's literary Biblical studies. This latter activity translated onto a variety of his actions: his publications and his organization of scientific conferences. All these concentrated on the relation between literature and the Bible, beginning with reflection on the Russian verbal, folklore literature and ending with his studies on the Russian literature of the 20th century. The article also shed light on R. uny's works on Ukrainian and Belarusan literatures between the 16th and the 18th century in the context of their relation to the Bible. The basic exponents of how uny understood literary Biblical studies are presented. These included: (1) The Bible as an archetype of literary art, (2) the Bible as a model for poetics, (3) the Bible as a model for Christian ethics . Translated by Konrad Klimkowski Sowa kluczowe: Ryszard uny, Biblia, literatura rosyjska, literatura ukrai ska, literatura biaoruska.

(60) : v^ ~q, ``, ^~||v `Q/^vQ~^v, ~^v`q|v `Q/^vQ~^v, /\^~||v `Q/^vQ~^v. Key words: Ryszard uny, the Bible, Russian literature, Ukrainian literature, Belarusan literature..

(61)