ANETA SCHERER *
POLITYKA KULTURALNA LUBLINA W AWIETLE STARAB O TYTUC EUROPEJSKIEJ STOLICY KULTURY 2016
WSTFP
TrwajJcy od ponad stu lat kryzys kultury zmieniU jej postrzeganie przez wspóUczesnego czUowieka. W dobie multikulturalizmu i globalizmu, kiedy mamy do czynienia z wieloZciJ kultur oraz panuje poglJd, [e wszystkie one sJ sobie równe, nast\puje jej stopniowa acz ciJgUa degradacja. Kultura nadal przenika wszystkie sfery funkcjonowania [ycia spoUecznego. Oba te terminy przeplatajJ si\, a ich wspólne rozumienie staje si\ solidnJ podstawJ do projektowania rozwoju kultury w przyszUoZci. Dla rozwoju miast i regionów priorytetowe wydajJ si\ by` gospodarka rynkowa, polityka, ekonomia i fi-nanse. Kultura, w tym jej dziaUy: nauka, moralnoZ`, sztuka i religia, schodzJ na dalszy plan. Niejednokrotnie sJ pomijane, a cz\sto w ogóle nie stanowiJ przedmiotu debat czy posiedzec sejmowych.
WUadze Lublina postawiUy sobie za cel uczynienie z miasta stolicy kultury na miar\ europejskich standardów. OdpychajJc argumenty na temat zubo-[aUoZci wschodnich regionów oraz pot\gi zachodu, politycy oraz mieszkaccy wzi\li udziaU w szeregu inicjatyw, majJcych na celu podkreZlenie roli i znaczenia kultury w mieZcie.
ArtykuU niniejszy podejmuje prób\ oceny stanu kultury miasta Lublina po przegranej w konkursie o tytuUu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 (dalej ESK). Celem jest przedstawienie miasta jako miejsca magicznego i inspiru-jJcego, które mimo niezbyt korzystnego poUo[enia dJ[y ku nowoczesnej
Mgr ANETA SCHERER – doktorantka w Katedrze Filozofii Religii na Wydziale Filozofii KUL;
Europie, prezentujJc ducha walki, zaanga[owanie wUadz oraz obywateli. W publikacji zastosowano metod\ analityczno-opisowJ.
DEFINICJE KULTURY
Studia nad kulturJ stanowiJ rozlegUe pole ludzkich dociekac i przez to staUy si\ przedmiotem wielu dyscyplin naukowych. Jak pisze Florian Znaniecki: „Fakty badane przez nauki spoUeczne i humanistyk\, a ignorowane przez nauki przyrodnicze – astronomi\, fizyk\, chemi\, biologi\, geologi\ – wspóUczeZnie okreZlane sJ ogólnym terminem «kultura». Poj\cie oznaczone przez ten termin obejmuje religi\, j\zyk, literatur\, sztuk\, zwyczaje, obyczaje, prawa, organi-zacj\ spoUecznJ, technik\ wytwarzania, wymian\ gospodarczJ, a tak[e filo-zofi\ i nauk\” 1. W celu caUoZciowego okreZlenia kultury Stefan Czarnowski2
podaje jej definicj\, piszJc, [e kultura to „caUoksztaUt zobiektywizowanych elementów dorobku spoUecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywnoZci ustalonych i zdolnych rozszerzy` si\ przestrzennie”. WedUug Antoniny KUoskowskiej3 „kultura stanowi uniwersalnJ gatunkowJ wUaZciwoZ`
ludzkJ. Do jej osiJgni\cia zbli[ajJ si\ ju[ najbli[sze czUowiekowi gatunki zwierz\ce, ale dopiero czysto ludzkie cechy biologiczne, polegajJce na plas-tycznoZci instynktów, na swoistych cechach anatomicznych i fizjologicznych, tworzJ caUkowicie wystarczajJcJ podstaw\ kultury. Kultura rozpatrywana w genetycznym aspekcie realizuje si\ na drodze tradycji. […] Kultura stanowi swoiZcie ludzki aparat przystosowania si\ do Zrodowiska, dzi\ki któremu czUowiek góruje nad otaczajJcym go Zwiatem zwierz\cym, a przystosowanie to realizuje si\ w walce, w ciJgUym sporze przeciwstawnych interesów i samo-zachowawczych dJ[ec gatunków”. Antropologowie, którzy niejednokrotnie próbujJ formuUowa` definicj\ kultury, starajJ si\ dokona` rozró[nienia po-przez odwoUanie si\ do poj\cia spoUeczecstwa. Czasem UJczJ to poj\cie z kwe-stiJ przyczynowej genezy kultury: kultura, mówiJ nam, to tyle, co tradycja albo spoUeczne dziedzictwo, albo – by przypomnie` lapidarne sformuUowanie Tylora – to, co „zdobyte przez czUowieka jako czUonka spoUeczecstwa”4. StJd
1 Powszechna Encyklopedia Filozofii. HasUo: Kultura. http://www.ptta.pl/pef/pdf/k/kultura.pdf. [25.03.2012].
2 S. C z a r n o w s k i. Kultura. Warszawa: Wydawnictwa UW 1998 s. 35. 3 A. K U o s k o w s k a. Socjologia kultury. Warszawa: PWN 1983 s. 17.
te[ w XVII wieku Samuel von Pufendorf po raz pierwszy u[yU wyra[enia „kultura”, przeciwstawiajJc stan natury stanowi kultury ludzi spoUecznie zrzeszonych chronionych prawem. Tym, który ustaliU zasadniczo wspóU-czesne rozumienie wyra[enia „kultura” jako „wykwitu indywidualnego i spoUecznego [ycia prawdziwie ludzkiego”, byU Johann Gottfried Herder5.
Kultura jest terminem szerokim. Zawiera w sobie nie tylko regularnoZci wyst\pujJce w zachowaniach ludzi wobec siebie nawzajem, ale tak[e w ich zachowaniu wzgl\dem przedmiotów pozaludzkich, [ywych i nieo[ywionych, a tak[e wzgl\dem istot nadprzyrodzonych. Obejmuje ona równie[ sztuk\, technologi\, religi\ – obok struktury spoUecznej. Na oznaczenie kultury w ZciZle spoUecznym aspekcie Emile Durkheim u[ywa wyra[enia „faits sociaux”6. |ycie spoUeczne i „faits sociaux” mo[na uzna` za terminy
zna-czeniowo to[same z kulturJ. Do kultury wchodzJ tylko te zachowania, które staUy si\ spoUecznym nawykiem, które odznaczajJ si\ regularnoZciJ wUaZciwJ dla licznych czUonków okreZlonej grupy czy kategorii spoUecznej. GUównym }ródUem tej regularnoZci jest proces uczenia si\. Zachowania kulturowe sJ zatem wyuczone, a nie instynktowne. Refleksj\ na temat kultury mo[na spotka` we wszystkich dyscyplinach poZwi\conych jej badaniu, a wi\c w ob-r\bie filozoficznej teorii kultury, antropologii, etnologii, etnografii, socjo-logii i historii etc. Niezale[nie od dziedziny nauki refleksja ta podlega na ogóU silnym wpUywom filozoficznych zaUo[ec autorów. Pomimo zró[nico-wac dyscyplinarnych, teoretycznych i ZwiatopoglJdowych, analizowany ter-min nadal b\dzie stanowiU punkt wyjZcia rozwa[ac na temat funkcjonowania czUowieka w Zwiecie.
POLITYKA KULTURALNA
Polityka kulturalna jako okreZlonego typu zjawisko spoUeczne i wyspecja-lizowana dziaUalnoZ` wspóUczesnych pacstw nie jest pojmowana jednoznacz-nie. Poj\cie to upowszechniaUo si\ przez ostatnie dziesi\ciolecia i wyst\-powaUo w ró[nych programach pacstwowych (organizacji lub partii, na Uamach prasy, w dokumentach [ycia spoUecznego). Nie zmienia to faktu, [e zakres treZciowy polityki kulturalnej jest nadal doZ` trudny do uchwycenia. Tradycyjnie wiJzany jest z dziaUaniami jednego podmiotu, czyli
wyspecjali-5 Powszechna Encyklopedia Filozofii. HasUo: Kultura (zob. wy[ej przyp. 1). 6 P. B a g b y. PojAcie kultury. Warszawa: Wydawnictwa UW 1998 s. 57.
zowanego organu administracji pacstwowej – ministra kultury bJd} jego odpowiednika7.
Polityka kulturalna rozumiana jest niejednokrotnie jako „cz\Z` czy mo[e wytwór lub przejaw procesu kulturalnego, jako przejaw organizowania si\ tego[ procesu”8. Ta definicja wskazuje, [e rozszerzono podmioty, do których
odwoUywa` miaUa si\ polityka kulturalna, tj. do ruchów spoUecznych, klas, grup zawodowych, grup interesów, grup celowych itp.
NajwUaZciwsze wydaje si\ uj\cie zaproponowane przez A. KUoskowskJ, która pisze, [e polityka kulturalna to „ogóU zasad i reguU wyra[onych ex-plicite lub imex-plicite, którym podporzJdkowana jest dziaUalnoZ` instytucji publicznych lub prywatnych wywierajJcych wpUyw na zinstytucjonalizo-wane formy twórczoZci, rozpowszechniania i udost\pniania treZci oZwiato-wych, artystycznych, literackich, rozrywkowych”9. Jak zauwa[a autorka,
polityka kulturalna posUuguje si\ metodami planowania i prognozowania oraz systemami ocen, które majJ istotny wpUyw na dalszy przebieg orga-nizacji i warunków rozwoju kultury.
W podobnym duchu polityk\ kulturalnJ charakteryzuje E. Wnuk-Lipicski10,
który uto[samia jJ ze sterowaniem kulturJ, „polegajJcJ na wywieraniu po[Jdanego wpUywu na okreZlone zjawiska kulturalne”. Swoje cele polityka kulturalna osiJga za pomocJ czterech podstawowych instrumentów: praw-nych, ekonomiczpraw-nych, kadrowych i perswazyjnych. ZwUaszcza te ostatnie, do których E. Wnuk-Lipicski zalicza Zrodki masowego przekazu, sUu[J do popularyzowania lub odrzucania pewnych wzorów kultury.
Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Bogdan Zdrojewski11
pod-kreZliU, [e „kultura jest przestrzeniJ dialogu – debaty, dyskusji, rozumienia i zrozumienia. […] caUa olbrzymia sfera kultury, poj\tej jako twórczoZ` spo-Ueczna, przestrzec komunikowania si\ oraz integracji ma rosnJcy i odczu-walny wpUyw na kreowanie miejsca pracy, na poziom i jakoZ` [ycia”. Mimo [e sprawy ekonomiczne czy polityczne stanowiJ priorytety polityki pacstwa, nale[y podkreZli`, [e kultura peUniUa i b\dzie peUni` wa[nJ rol\ w prawidUo-wym i harmonijnym funkcjonowaniu pacstwa i spoUeczecstwa.
Zbagatelizo-7 J. G r a d, U. K a c z m a r e k. Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce. Zmiany modelu. Poznac: WN UAM 2005 s. 198.
8 Tam[e s. 198.
9 A. K U o s k o w s k a. Socjologia kultury. Warszawa: PWN 1981 s. 482-483.
10 E. W n u k - L i p i c s k i. Rozumienie kultury. Szkice socjologiczne. Warszawa: Instytut Wy-dawniczy CRZZ 1979 s. 92.
wanie powagi dziaUac w tym zakresie, mo[e doprowadzi` do nieodwracalnych skutków, które przeUo[J si\ jednoczeZnie na inne sfery [ycia w kraju.
MIASTO WSCHODU
Lublin jest stolicJ województwa lubelskiego. Le[y 160 km na poUud-niowy wschód od Warszawy. Jest najwi\kszym miastem wschodniej Polski, z liczbJ mieszkacców si\gajJcJ 350 tysi\cy12. W 1317 r. zyskaU prawa
miej-skie i odtJd przez wiele wieków odgrywaU wa[nJ rol\ w historii Polski jako miasto zarówno handlowe, polityczne i sJdownicze, jak równie[ jako cen-trum nauki, duchowoZci i kultury. Od 1795 r., po III rozbiorze Polski, Lublin pozostawaU w granicach Austrii, a od 1815 r. przeszedU pod panowanie rosyjskie. Po odzyskaniu niepodlegUoZci w 1918 r. miasto staUo si\ siedzibJ RzJdu Tymczasowego. Podobna sytuacja zaistniaUa po w 1944 r.
Przez kilka dziesi\cioleci Lublin znajdowaU si\ na kulturalnych pery-feriach Europy. Nale[aU do wschodniej, mniej rozwini\tej i bardziej odizo-lowanej cz\Zci Polski, a rozwój gospodarczy, spoUeczny i kulturalny byU hamowany przez interesy sowieckiego sJsiada. Po ponownym pojawieniu si\ Polski na mapie w 1918 r. Lublin le[aU w centralnej cz\Zci kraju, jednak po zmianie granic po II wojnie Zwiatowej znalazU si\ znowu na wschodnim pograniczu13. Nawet po odzyskaniu niepodlegUoZci i zakocczeniu zimnej
wojny miastu nieUatwo byUo przezwyci\[y` ten stan. Na nadrabianie tych wieloletnich zalegUoZci wpUyw miaUy m.in.: dUugotrwaUy chaos, brak stabil-noZci politycznej, zubo[enie niepodlegUej Ukrainy oraz autorytarna anarchia na BiaUorusi pod rzJdami A. Cukaszenki.
Za Draganem Klaicem nale[y podkreZli`, [e „geopolityczne, strategiczne poUo[enie Lublina na wschodniej granicy Unii Europejskiej i w bliskoZci Ukrainy i BiaUorusi przyczynia si\ do predysponowania miasta do bycia wa[nym «graczem UE» w zakresie wprowadzania europejskiej polityki SJsiedztwa”14. Dzi\ki licznym zwiJzkom, bogatym doZwiadczeniom i
po-czuciu powiJzac historycznych i kulturowych Lublin jest poZrednikiem przy wprowadzaniu europejskiej polityki sJsiedztwa, i przyczynia si\ do jej
12 LUBLIN Europejska Stolica Kultury 2016. http://kultura.lublin.eu/pi/17772_1.pdf [11.01. 2012].
13 Europejski wymiar Lublina jako kandydata do tytuQu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. http://kultura.lublin.eu/pi/11714_1.pdf [11.01.2012].
sformuUowania. Obecnie europejska polityka sJsiedztwa jest globalnJ i pUyn-nJ strukturJ aspiracji, obietnic i wa[nych interesów, brak jej jednak jasnej wizji kulturalnej i kulturalno-politycznej, strategii i dopracowania poj\cio-wego, okreZlenia programów i ich wykonawców, przeznaczenia Zrodków bud[etowych i procedur ich przyznawania15. „[…] Lublin jest najwi\kszym
miastem po prawej stronie WisUy, wschodniJ bramJ Unii Europejskiej, a dla jednej czwartej mieszkacców bramJ ich dorosUego [ycia. To miasto stare swojJ historiJ i mUode lud}mi, którzy w nim [yjJ. Krzy[uje si\ w nim pami\` historii i planowanie jutra. Wszystko to Zwiadczy o niezwykle wa[-nej roli poZrednika mi\dzy Wschodem i Zachodem, PrzeszUoZciJ i Przy-szUoZciJ”16. To, co istnieje w geograficznym, kulturowym i mistycznym
poUo[eniu Lublina, co wyró[nia go w zwrotnych momentach dziejów, czyni go miastem niezwykle wa[nym dla wschodniej cz\Zci Polski i Europy. Na przekór powszechnemu przekonaniu o ubóstwie wschodniego obszaru Unii Europejskiej Lublin daje wyraz wszechstronnoZci, zaanga[owania i ch\ci w podejmowaniu wspólnych europejskich wyzwac. Wówczas duch tego miejsca, genius loci, spotyka si\ z duchem czasu, Zeitgeist. Jako miasto le[Jce na skrzy[owaniu szlaków wymiany kulturowej i handlowej, Lublin byU zawsze miastem pluralizmu i dialogu. W 1918 r. zaUo[ono tu Katolicki Uniwersytet Lubelski. W 1930 r. otwarto [ydowskJ Uczelni\ M\drców Lublina, a w 1944 r. utworzono Uniwersytet Marii Curie-SkUodowskiej. W nast\pnych dziesi\cioleciach pojawiUy si\ kolejne instytucje akademickie: Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Uniwersytet Medyczny i Politechnika Lubelska. W 1998 r. powstaUy Wy[sza SzkoUa Przedsi\biorczoZci i Ad-ministracji (WSPA) oraz Wy[sza SzkoUa Ekonomii i Innowacji (WSEI)17.
DziZ w Lublinie w pi\ciu wy[szych uczelniach publicznych i wielu pry-watnych uczy si\ niemal 100 tys. studentów. Ma to istotne znaczenie. Jak podaje Dragan Klaic, „uniwersytety postrzegane sJ obecnie w strategiach wielu europejskich miast jako gUówne }ródUo rozwoju. Miasta z silnJ tra-dycjJ, miasta nauki i intensywnego [ycia studenckiego jawiJ si\ jako miasta HD, a ich to[samoZ` opiera si\ w zasadzie na historii uniwersyteckiej i obecnej dziaUalnoZci akademickiej”18.
15 Tam[e. 16
Lublin Europejska Stolica Kultury 2016 Kandydat. http://www.lublin.eu/images/media/ 1253265707_ESK_2016.pdf [11.01.2012].
17 Lublin. Europejska Stolica Kultury 2016 – kandydat Kultura wiedzy. http://kultura.lublin.eu/ pi/12318_1.pdf. [11.01.2012].
Lublin i Lubelszczyzna to niestety równie[ ciemne karty historii Europy. HacbiJcym czynem byUo m.in wyburzenie ponad 100 prawosUawnych ZwiJ-tyc czy rozpocz\cie „Akcji Reinhard”, majJcej na celu eksterminacj\ |ydów europejskich. Historia poszczególnych miejsc to równie[ pewna odpowie-dzialnoZ` za to, co si\ wydarzyUo. Skoro te nikczemne czyny miaUy miejsce w województwie lubelskim, nale[y niezwUocznie wUJczy` je w dojrzaUy sposób w sfer\ dziedzictwa europejskiego i dopilnowa`, aby nigdy wi\cej si\ nie powtórzyUy.
Lublin to miasto na styku kultur i religii, miasto bogatych tradycji oraz dUugiej i ciekawej historii, miasto przyciJgajJce rzesze turystów, inspirujJce artystów, miasto, którego zwiJzki z kulturJ sJ niepodwa[alne, a ona sama jest od lat istotnym czynnikiem rozwoju. Stale umacnia swojJ to[samoZ` poprzez liczne mi\dzykulturowe zwiJzki. ObserwujJc projekty kulturalne Lublina, coraz wyra}niejszy jest ich transgraniczny charakter. Marka kul-turalna powinna by` budowana w nawiJzaniu do historii miasta i bie[Jcych oczekiwac mieszkacców. Sukces w jej tworzeniu opiera si\ nie tylko na samym marketingu, ale na trafnych wyborach w fazie poczJtkowej, w której powinna by` wykorzystywana wiedza za zakresu socjologii i psychologii. Sektory kultury wpUywajJ na wzrost PKB, zatrudnienia, konkurencyjnoZci, inwestycji prywatnych, innowacyjnoZci19. PrezentujJc swojJ wizj\ miasta,
Roman Jaborkhel, Inspektor ds. rozwoju kultury i projektów kulturalnych w Wydziale Kultury Urz\du Miasta Lublin, pisaU: „Lublin jest miastem o wie-lowiekowej tradycji wielokulturowoZci. W przeszUoZci miasto peUniUo rol\ wa[nego oZrodka pacstwowego i handlowego. Le[Jc na przeci\ciu szlaków komunikacyjnych, na pograniczu wschodniego i zachodniego chrzeZcijac-stwa, staUo si\ na przestrzeni dziejów miejscem krzy[owania si\ wielu kultur, wyznac, narodów. […] Ta ró[norodnoZ` spoUeczna, religijna i oby-czajowa w niebagatelny sposób wpUywaUa na oblicze miasta, ksztaUtujJc jego specyficzny charakter. […] Dopiero II wojna Zwiatowa i okres totalitarnego re[imu, jaki po niej nastJpiU, spowodowaUy, [e wielokulturowoZ` zostaUa zniszczona, czego najdobitniejszym przykUadem byUa zagUada lubelskiej spo-UecznoZci [ydowskiej i caUej dzielnicy przez niJ zamieszkiwanej. Obecnie Lublin na nowo odkrywa to dziedzictwo. […] Inicjatywy wspierajJce wielo-kulturowoZ` stanowiJ znaczny procent w ogólnej liczbie przedsi\wzi\` wspieranych przez miasto Lublin. WZród nich mo[na wymieni` festiwale, takie jak «Wielokulturowy Lublin», spotkania, debaty, warsztaty, szkolenia,
19 J. B r o n k i e w i c z. Polityka kulturalna miast rozwija gospodarkA. http://samorzad. infor.pl/temat_dnia/artykuly/387769,polityka_kulturalna_miast_rozwija_gospodarke.html [20.08.2012].
koncerty, zarówno przygotowywane przez miejskie instytucje, jak i organi-zacje pozarzJdowe dziaUajJce na rzecz lub reprezentujJce mniejszoZci reli-gijne, etniczne i j\zykowe Lublina”20.
GENIUS LOCI
Kultura jako przedmiot wspóUpracy mi\dzy pacstwami jest pochodnJ zarówno zmieniajJcych si\ stosunków mi\dzynarodowych, jak i instytucjo-nalizacji tej wspóUpracy na szczeblu ponadnarodowym21. Warunkiem
sku-tecznej integracji jest zjednoczenie mieszkacców wokóU wartoZci innych ni[ tylko wspólna polityka czy gospodarka. Kultura jest jednym z najistotniej-szych obszarów debaty publicznej dla [ycia wspólnoty. Rozumiana jest, jak ju[ wspomniano, niejednoznacznie. Cz\sto jako „[…] zestaw postaw, poglJdów, zwyczajów, wartoZci i praktyk, które charakteryzujJ pewnJ grup\ lub sJ przez nie podzielane”, innym razem jako „pewne dziaUania podej-mowane przez ludzi oraz rezultaty tych dziaUac, które wiJ[J si\ z intelek-tualnym, moralnym i artystycznym aspektem ludzkiego [ycia […]”22. Obie te
definicje przeplatajJ si\, a ich wspólne rozumienie staje si\ solidnJ podstawJ do projektowania jej rozwoju w przyszUoZci. Kultura jest wtedy dziaUaniem wymagajJcym „[…] pewnej wyobra}ni i treningu umysUu, a nie tylko czysto technicznych lub zawodowych umiej\tnoZci”23. DziaUanie to charakteryzuje si\ kreatywnoZciJ, wymianJ znaczec symbolicznych i rezultatem b\dJcym formJ wUasnoZci intelektualnej24. Takie podejZcie do rozumienia kultury daje
szans\ na jej otwartoZ` i uwra[liwienie na pojawiajJce si\ cz\sto i dyna-micznie zmiany w zdolnoZci do tworzenia nowych wartoZci, znaczec, idei, praktyk. ZdolnoZ` wspólnoty do takiego rozumienia kultury wypeUnia fak-tycznJ treZciJ abstrakcyjne poj\cie, jakim jest genius loci. Miejsce, talenty i tolerancja w warunkach pluralizmu i demokratycznej debaty (wymiany myZli, poglJdów, zasobów, potencjaUów) oraz rodzenia si\ nowych idei,
20 M. B i e n i e c k i. Lublin – miasto, które prowadzi spójnS politykA integracyjnS. http://www.biuletynmigracyjny.uw.edu.pl/33-january-2012/lublin-miasto-ktore-prowadzi-spojna-polityke-integracyjna [20.08.2012].
21 E. B a l d w i n. WstAp do kulturoznawstwa. Poznac: PWN 2007 s. 23.
22 Strategia Rozwoju Kultury Miasta Torunia do roku 2020. http://www.federacja-ngo.pl/ konsultacje/pix/users/file/AA_Strategia_Kulturalna/Rozdzia%C5%82_II_Za%C5%82o%C5%BC enia_do_strategii.pdf [20.08.2012].
23 B a l d w i n. WstAp do kulturoznawstwa s. 23. 24
stwarzajJ warunki dla rozwoju kreatywnoZci. Ta, rozumiana jako zdolnoZ` do tworzenia nowych wartoZci (innowacji), korzysta z walorów miejsca, mno[y talenty i poszerza rozumienie i stosowanie tolerancji. W takim wymiarze kreatywnoZ` mo[e by` uto[samiana z genius loci, czyli magiJ miejsca. KreatywnoZ` jest wtedy jednJ z podstawowych cech pozwalajJcych wykorzysta` te trzy elementy do ksztaUtowania rozwoju miasta. Ma jednak zasadnicze znaczenie dla tworzenia i rozwoju unikatowoZci miejsca, „z której mieszkaccy mogJ by` dumni i którJ mo[na sprzedawa` jako produkt turystyczny”25.
Wszystkie uj\cia znajdujJ odzwierciedlenie w historii i tera}niejszoZci Lublina. GUównym wyzwaniem miasta i jego mieszkacców jest podtrzy-manie tego oraz trwaUy rozwój innych atrybutów skUadajJcych si\ na wyjJt-kowoZ` miejsca. Owa wyjJtwyjJt-kowoZ` powinna by` rozumiana inaczej ni[ do tej pory. To wi\cej ni[ zabytki, sztuka itp. Powinna ona wynika` z krea-tywnoZci talentów, którymi Lublin dysponuje i które miasto swymi dzia-Uaniami b\dzie przyciJga`. Stworzy to dogodne warunki do tego, by Lublin mógU si\ sta` miastem kreatywnym, którego rozwój wynika z istnienia silnej klasy kreatywnej26. WedUug B. Gierat-Bieroc, politologa, teatrologa z
Uni-wersytetu Jagiellocskiego „nie mo[na […] oddzieli` kultury od innych sfer [ycia spoUecznego. Kultura nap\dza koniunktur\ ekonomicznJ, idzie w parze z rozwojem urbanistyczno-planistycznym, z ksztaUtowaniem mapy spoUecz-nej. Warunkuje rozwój dzielnic i infrastruktury, rozwój komunikacyjny i tu-rystyczny. Jest koniecznym elementem strategii promocyjno-marketingo-wych. WielkJ rol\ odgrywajJ dziZ przemysUy kultury – nowa gaUJ} i zarazem koUo zamachowe kultury na Zwiecie”27. Oznacza to, [e kultura przenika wiele
dziedzin ludzkiego [ycia. Wychodzi ona poza ramy ustanowione tradycjJ, dogmatami i przywiJzaniem, na rzecz tych alternatywnych. Kultura z jednej strony znalazUa si\ „na ulicy”, a z drugiej zagnie[d[a si\ w obszarze ambi-cji obywatelskich czy w sferze spoUecznego zaanga[owania. DziZ wielu mie-szkacców miast nie czuje si\ biernymi obserwatorami [ycia kulturalnego, ale poprzez partycypacj\ w bogactwie ofert, wydarzeniach, imprezach i spektak-lach widzi si\ w roli uczestników wspóUtworzJcych kultur\. Wi\cej, w roli kreatorów nowej rzeczywistoZci duchowo-estetycznej.
25 Tam[e.
26 R. F l o r i d a. Narodziny klasy kreatywnej. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury 2010 s. 312.
27 B. G i e r a t - B i e r o c. Kultura w mieUcie. http://www.instytutobywatelski.pl/4321/lupa-instytutu/kultura-w-miescie [18.08.2012].
„[…] NowoczeZni obywatele oczekujJ te[ od swojego miasta, by staUo si\ drogowskazem nowych trendów, by byUo promotorem nowej sztuki, nowej literatury, nowej muzyki. CzujJ gUód partycypacji w zjawiskach przeUomo-wych, oczekujJ i inicjujJ centra life-stylowe, skupiska high tech, kultury klubowej, cool kultury. OczywiZcie mowa tu raczej o miastach stoUecznych czy centrach regionów. StajJ si\ one symbolem udziaUu w globalnych prze-mianach kulturowych i tego oczekujJ od nich oZcienni obserwatorzy. Ci ostatni liczJ, [e przyje[d[ajJc do takiego miasta spotkajJ tam namiastk\ wielkiego Zwiata. Miejskie oZrodki ma cechowa` dynamika mUodoZci, p\d do inicjowania nowych mo[liwoZci, zwrot ku niezale[noZci i wolnoZci. Miasta te, cz\sto uniwersyteckie, przyciJgajJ ludzi utalentowanych, mUodych-zdol-nych, którzy chcJ w takim mieZcie pozosta` – nie tylko dlatego, [e znajdJ w nim prac\, ale dlatego, [e tu wUaZnie jest [ycie (w tym [ycie nocne)”28.
Genius loci Lublina nie jest tylko tworem abstrakcyjnego myZlenia, pew-nym modpew-nym chwytem marketingowym. JeZli mowa o Lublinie, to jest zbiorem faktów i atrybutów okreZlajJcych szczególnoZ` i wyjJtkowoZ` miej-sca. Ono zaZ stwarza szanse na rozwój talentów, jeZli speUnione b\dJ odpowiednie warunki. W rozwijanych talentach zaszyta jest ró[norodnoZ` w postrzeganiu otaczajJcego Zwiata. Istotne jest tu wi\c zachowanie pluralizmu poglJdów. To bowiem warunkuje stosowanie zasad tolerancji wobec ró[niJ-cych si\ poglJdów, prJdów, trendów, których w MieZcie od lat pojawia si\ du[a liczba. Jak sUusznie podkreZla U. Eco, „[…] ró[nijmy si\ pi\knie. BJd}my jedni w ró[norodnoZci i ró[ni w jednoZci […]”29, a wtedy speUniJ si\
idee demokratycznej debaty publicznej o sprawach istotnych dla danej wspólnoty, w tym przypadku jak[e wa[nej kultury.
EUROPEJSKA STOLICA KULTURY
W dniu 13 czerwca 1985 r. Rada Ministrów Kultury przy wspóUudziale Rady Europejskiej podj\Ua decyzj\ o utworzeniu – jako inicjatywy mi\dzy-rzJdowej – programu o nazwie „Europejskie Miasto Kultury” (dalej EMK). Program ten dotyczyU wyUJcznie krajów ówczesnej Wspólnoty Europejskiej i jeZli przewidywaU udziaU pacstw spoza niej, to tylko jako partnerów wydarzec artystycznych. UstanawiajJc w 1999 r. kolejny program – „Euro-pejska Stolica Kultury” (ESK), Parlament Europejski i Rada postanowiUy
28 Tam[e. 29
zachowa` wszystkie podstawowe cele programu EMK. Inicjatywa ESK miaUa sUu[y` zarówno wzmocnieniu lokalnej i regionalnej to[samoZci, jak i kultywowaniu idei integracji europejskiej, podkreZla` bogactwo i zró[nico-wanie kultur europejskich oraz ich wspólnych cech, a tak[e sUu[y` wspie-raniu szerszych kontaktów miedzy obywatelami Europy. „Europejska Stolica Kultury” to projekt caUoZciowego rozwoju miasta oparty na wspóUpracy w wielu dziedzinach [ycia spoUecznego. Powodzenie zagwarantowaUoby mu wpisanie bogatego i ró[norodnego programu kulturalnego w dUugofalowJ strategi\ rozwoju spoUeczno-ekonomicznego, kultura bowiem nie funkcjo-nuje w pró[ni. Tylko holistyczne, czyli caUoZciowe podejZcie do procesu aplikacji oraz tworzenia programu ESK zagwarantowaUoby sukces.
WkUad kultury i przemysUów kreatywnych w rozwój gospodarczy jest niekwestionowany. Fakt ten zauwa[a Rada Unii Europejskiej, stwierdzajJc: „DziaUania kulturalne oraz dziedziny twórczoZci takie jak: sztuki wizualne i widowiskowe, dziedzictwo, film i wideo, radio i telewizja, nowe i wcho-dzJce na rynek media, muzyka, ksiJ[ka i prasa, projektowanie, architektura i reklama, odgrywajJ niezwykle wa[nJ rol\ tak[e w pobudzaniu innowacji i technologii oraz stanowiJ kluczowJ siU\ nap\dowJ przyszUego trwaUego wzrostu”30.
To[samoZ` i charakter Lublina sJ bliskie idei Unii Europejskiej, ponie-wa[ wynikajJ z unikatowego poUJczenia Wschodu i Zachodu, ró[nych kultur i religii. Lublin to symboliczne i rzeczywiste spotkanie wschodniego ducha z zachodnim pragmatyzmem – twórczego chaosu i racjonalnego wytyczania celów, spontanicznoZci i logiki. Lublin nie jest wielkJ aglomeracjJ, ale w momentach przemian ma tendencj\ do stawania si\ axis mundi, p\pkiem Polski, a nawet Europy. Odbija si\ to w faktach i w legendach, w wymiarze konkretnym i symbolicznym. Lublin postawiU sobie za cel by` stolicJ kultury na wschodniej rubie[y Unii Europejskiej, która wedUug Aplikacji FinaUowej do konkursu Europejska Stolica Kultury 2016 „speUni zadania stawiane przed kulturJ we wspóUczesnej Europie, stanie si\ wa[nym oZrodkiem rea-lizacji integracji europejskiej na trudnym, zagro[onym kryzysem pograniczu strefy Schengen oraz da wzorce i nadziej\ innym miastom i regionom tego obszaru, [e poprzez kultur\ mo[na tutaj dokona` realnej zmiany, otwiera-jJcej perspektyw\ rozwoju”31. Lublin, zgUaszajJc swojJ kandydatur\ w
kon-30 Konkluzja Rady z 24 maja 2007r.
w sprawie sektora kultury i sektorów kreatywnych w osiSganiu celów lizboGskich. Dz. U. C 311/7, 21.12.2007. Por.: http://eur-lex.europa.eu/Lex Uri Serv. [19.11.2011].
kursie o tytuU Europejskiej Stolicy Kultury 2016, daU wyraz gU\bokiej wiary w siU\ i moc obywatelskiego ruchu „pro kulturowego”. MajJc na uwadze powszechnie panujJce przekonanie o gospodarczej, politycznej i ekonomicz-nej „pró[ni” Zciany wschodniej, udowodniU, [e anga[ujJc wiele grup spo-Uecznych, Zrodowisk artystycznych oraz odwoUujJc si\ do historii, miasto uwa[ane za najubo[szy region Unii Europejskiej mo[e dojZ` tak daleko w staraniach o tytuU ESK 2016. MajJc u boku silnych konkurentów o usta-bilizowanej pozycji gospodarczo-kulturalnej (Gdacsk, Warszawa, Katowice, WrocUaw), zaprezentowaU wachlarz walorów wschodniej kulturowoZci. DziaUania wUadz miasta oraz mieszkacców w dziedzinie kultury ukazujJ heroizm i zaanga[owanie w uczynienie Lublina reprezentantem europejskich standardów kulturowych. Szacunek do tradycji, obyczajów, dziedzictwa przeszUych pokolec, a tak[e dJ[enie do integracji na wielu pUaszczyznach, wychodzenie naprzeciw nowoczesnym trendom czyni z Lublina silnie roz-wijajJcy si\ kulturowy oZrodek, nieodbiegajJcy wzorcami od innych pol-skich i europejpol-skich miast. Miasto ma ponadto bogate tradycje myZli inte-lektualnej. Pierwsza wy[sza uczelnia powstaUa tu ju[ w XVII wieku – byUo to dziaUajJce przy klasztorze ojców dominikanów Studium Generale. Ogrom-nJ rol\ odegraU Katolicki Uniwersytet Lubelski (obecnie Katolicki Uniwer-sytet Lubelski Jana PawUa II).Tutaj te[, w czasie kiedy zUoty wiek prze-[ywaUa gmina [ydowska, utworzono znanJ w caUej Europie Akademi\ Tal-mudycznJ. Od 1989 r. jednak, kiedy w caUym kraju zacz\Uo powstawa` coraz wi\cej – równie[ prywatnych – uczelni, a od 2004 r. najzdolniejsi matu-rzyZci nierzadko decydujJ si\ na dalszJ edukacj\ poza granicami kraju, pozycja Lublina jako pr\[nego, ksztaUtujJcego elity oZrodka akademickiego staje si\ powa[nie zagro[ona. Z tej racji jednym z gUównych elementów europejskiej strategii rozwoju miasta jest wzmocnienie jego pozycji jako oZrodka akademickiego na mapie Polski i Europy.
Zdobycie tytuUu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 mogUo by` skokiem cywilizacyjnym dla miasta. Dzi\ki niemu Lublin mógUby doUJczy` do grona znanych europejskich miast Zredniej wielkoZci, takich jak Awinion, Liver-pool czy Wilno. Jak twierdzi K. Rozwód, „hasUo «Europejska Stolica Kul-tury» zawsze dziaUa jak magnes przyciJgajJcy inwestorów i turystów. Ryn-kowJ wartoZ` promocji, którJ Lublin uzyska dzi\ki temu tytuUowi, mo[na liczy` w milionach euro, a jest to dopiero poczJtek procesu, który przyniesie dalsze zyski materialne i niematerialne”32. Nale[y podkreZli` fakt, [e
tecznoZ` dziaUac w obszarze kultury mogUa zagwarantowa` miastu liczne korzyZci na wielu pUaszczyznach.
Ramy dla tworzenia szczegóUowego programu ESK na rok 2016 stanowiUy cztery tematy przewodnie: „Miasto i region”, „Pami\tanie i antycypacja”, „Wobec wschodu” oraz „Kultura wiedzy”. Temat „Miasto i region” staraU si\ odnieZ` miasto do jego kontekstu regionalnego – pokaza` wieZ w mieZcie. WieZ i miasto sJ tu rozumiane jako matryce kulturotwórcze, które stanowiJ }ródUo stylu [ycia, form sztuki oraz wartoZci i to[samoZci mieszkacców miasta. W ten sposób Lublin chciaU tak[e nawiJza` do mitu maUych mia-steczek i zwiJzanego z nimi potencjaUu turystycznego i ekologicznego „Pami\tanie i antycypacja” to kult zarówno przeszUoZci, jak i przyszUoZci miasta. Za pomocJ tego tematu autorzy aplikacji chcieli skUoni` mieszkac-ców do refleksji nad wUasnJ historiJ, pami\ciJ i tym, jak mo[e ona wpUynJ` na wizje przyszUoZci. StanowiUo to zaproszenie do dialogu o znaczeniu kul-tury pami\ci. Projekt „Wobec wschodu” byU projektem koncentrujJcym si\ na terenach poUo[onych za wschodniJ granicJ kraju. Ze wzgl\du na swoje po-Uo[enie Lublin aspiruje do wyjJtkowej roli w tworzeniu Partnerstwa Wschod-niego jako projektu kulturowego. Kultura wiedzy byUa wi\c podkreZleniem naukowego potencjaUu miasta i sposobów na to, jak mo[na go wykorzysta` w procesie formowania wizji i to[samoZci miasta. Lektura lubelskiej aplikacji pozwala do tej pory zaobserwowa` spójnoZ` efektów pracy z oczekiwaniami i powodami, które staUy za motywacjami startu w konkursie ESK. Mo[e si\ zdawa`, [e jest to efektem bardzo silnej wspóUpracy Zrodowiska kulturalnego przy tworzeniu koncepcji i treZci aplikacji konkursowej.
W 2016 r. Lublin miaU mie` szans\ wejZ` na trwaUe w obieg kultury euro-pejskiej i Zwiatowej. PojawiUyby si\ tu znaczJce prezentacje najnowszych trendów artystycznych. JednoczeZnie kultura wysoka byUaby mniej elitarna, poniewa[ zostaUaby lepiej udost\pniona poprzez otwarte programy eduka-cyjne i warsztaty. Zwi\kszyUby si\ popyt na ludzi kreatywnych i dobrze wy-ksztaUconych, których pomysUy wzmocniJ konkurencyjnoZ` Lublina. WzrósU-by presti[ Lublina jako oZrodka [ycia akademickiego. OtworzyUyWzrósU-by si\ do-datkowe mo[liwoZci pozyskiwania funduszy Unii Europejskiej. Lublinem ju[ teraz interesujJ si\ sponsorzy i inwestorzy z Polski i zza wschodniej granicy. DoZwiadczenia Europejskich Stolic Kultury jasno pokazujJ, [e od momentu rozstrzygni\cia konkursu w zwyci\skim mieZcie nast\puje progres inwestycyjny.
Zasi\g europejsko-wschodnich idei nie ogranicza si\ tylko do Lublina. W staraniach o tytuU Europejskiej Stolicy Kultury 2016 kultura powinna promieniowa` poza jego mury na caUy region, poniewa[ Lublin nie byUby
tym, czym jest, gdyby nie Lubelszczyzna, która stanowi z kolei cz\Z` jesz-cze wi\kszego makroregionu geograficznego i kulturowego, sztucznie prze-grodzonego granicJ polsko-ukraicskJ i polsko-biaUoruskJ. Zadaniem kultury jest przekraczanie wszelkich barier i granic.
Naturalne pi\kno województwa lubelskiego stanowi jeden z najsilniej-szych atutów, o czym ZwiadczJ dwa parki narodowe (Roztoczacski i Po-leski) i osiemnaZcie parków krajobrazowych. WokóU Lublina krajobraz kul-turowy wpisuje si\ harmonijnie w krajobraz naturalny, tworzJc niepowta-rzalnJ atmosfer\ maUych miasteczek. To kulturowe i przyrodnicze bogactwo wyró[niaUo lubelskiego kandydata spoZród wielu innych województw Polski i regionów Europy. Wschodnia Polska razem z zachodnimi obszarami Ukrai-ny i BiaUorusi majJ do dziZ mo[liwoZ` skorzystania z niezwykUych mo[li-woZci, jakie daje bliskoZ` Europejskiej Stolicy Kultury.
DostrzegajJc wszechobecne pi\kno Lublina, nale[y zgodzi` si\ ze sUowa-mi Krzysztofa Grabarczyka, niegdysiejszego MarszaUka Województwa Lubel-skiego, który podaje, [e „dla Lubelszczyzny, jednego z najbiedniejszych regionów Polski i Unii Europejskiej, kandydowanie Lublina jest bezcennJ szansJ na wzmocnienie planów rozwoju regionalnego o silny wymiar euro-pejski i pozyskanie wsparcia caUej Europy33. Lublin staU na progu kolejnego
w swej historii przeUomu, a jego mieszkaccy mówili o koniecznoZci zmiany jako najistotniejszej i najsilniej odczuwanej przez nich potrzebie doby wspóU-czesnej. „[…] Rzecz w tym, aby wreszcie móc powiedzie` peUnJ piersiJ moje/nasze miasto, oswojone z tragicznym i fantastycznie powikUanym baga-[em dziejowym, autentyczne, bez zakrytych lub zafaUszowanych kart prze-szUoZci, bez wykluczania kogokolwiek, zintegrowane z pami\ciJ i wspóU-czesnJ tkankJ spoUecznJ, Zwiadome siebie, dialogujJce ze sobJ i Zwiatem, korzystajJce ze swobód obywatelskich idJcych w parze z odpowiedzial-noZciJ i zaanga[owaniem spoUecznym […]”34.
GUównJ aspiracjJ Lublina byUa „stolica kulturalna na wschodniej rubie[y Unii Europejskiej”, której celem b\dzie przede wszystkim realizowanie za-dac stawianych przed kulturJ we wspóUczesnej Europie. Od poczJtku swoich starac Lublin dawaU wzorce i nadziej\ innym miastom i regionom wschod-niej Polski, [e dzi\ki kulturze mo[na dokona` niebywaUych zmian, otwie-rajJcych perspektywy rozwoju. FormujJc gUówne hasUo obchodów 2016 r., mia-sto dalekowzrocznie wykreZliUo lini\ rozwojowJ wUasnych ambicji.
33 Tam[e.
IDEA „MIASTA W DIALOGU”
Idea „Miasta w dialogu” pozwala rozwiJzywa` wspóUczesne problemy i myZle` „do przodu”. AspiracjJ byUa transformacja miasta o bogatej prze-szUoZci w „widzJcy Lublin”. Lublin w dialogu to miasto o wysokiej kulturze pami\tania, europejskie, dobrosJsiedzkie, zintegrowane wewn\trznie, wy-chylone ku przyszUoZci, z wyobra}niJ obejmujJcJ aspiracje, które odwa[nie przekraczajJ horyzont prowincji.35
HasUo „Miasto w dialogu” celnie oddawaUo pragnienie twórców pro-gramu, by konstytuujJce go dziaUania kulturalne wzmocniUy istniejJce i two-rzyUy nowe przestrzenie komunikacji mi\dzy odr\bnymi Zwiatami, które epoka nowoczesnoZci oddala od siebie i separuje, tworzJc getta, umacniajJc granice, marginalizujJc. NawiJzywaUo do bogatej tradycji kultury dialogu Lublina. „Miasto w dialogu” symbolizowaUo obywatelski i instytucjonalny proces integracji spoUecznej miasta oraz jego urbanistycznej i cywilizacyjnej transformacji. Stymulatorem tego procesu byUa kultura, otwarta na dialogo-wanie z innymi dziedzinami [ycia miasta, wra[liwa na gospodark\, turysty-k\ i Zrodowisko naturalne. Dzi\ki temu miaUa ona szanse generowa` nowe idee, potrzeb\ poszukiwania wiedzy, ksztaUtowania nowych relacji mi\dzy-ludzkich, a w ostatecznym rachunku udoskonalenia wspóUpracy wewnJtrz miasta, mi\dzy miastem i regionem, mi\dzy PolskJ i EuropJ. „Miasto w dialogu” byUo kluczowJ ideJ projektu Europejskiej Stolicy Kultury w Lub-linie, opierajJcJ si\ na czterech wspomnianych osiach tematycznych.
Podstawowym instrumentem polityki rozwoju Unii Europejskiej jest region. Ka[da zatem strategia rozwoju miasta b\dJcego jednoczeZnie stolicJ regionu powinna uwzgl\dnia` nie tylko aspekty ZciZle municypalne, ale rów-nie[ te, które odnoszJ si\ do polityki regionalnej, a wi\c do funkcji metropo-litalnych miasta36. W Lublinie dodatkowo stanowiJ o tym jeszcze inne
czynniki, takie jak37:
1. Organizatorem okoUo poUowy typowo miejskich istotnych instytucji kul-tury jest samorzJd regionalny (filharmonia, najwi\kszy teatr miejski, muzeum o typowo miejskich funkcjach, a w niektórych opiniach tak[e cz\Z` funkcji Wojewódzkiego OZrodka Kultury).
2. Rozwini\ta sie` mniejszych oZrodków miejskich na Lubelszczy}nie oraz niektórych instytucji kultury zlokalizowanych na wsi, wziJwszy
35 Lublin 2016. Aplikacja FinaQowa. Europejska Stolica Kultury s. 45. 36 Tam[e.
pod uwag\ fakt niewielkiej cz\sto odlegUoZci od Lublina, sprawia, [e siUJ rzeczy wchodzJ one w istotne relacje z miastem i powinny zosta` uj\te w ramach dziaUac i programów wynikajJcych z polityki kultural-nej lubelskiej metropolii.
3. Kulturowa spójnoZ` oraz komunikacyjna bliskoZ` miasta i regionu stwarzajJ wyjJtkowJ okazj\ do tworzenia specyficznych rozwiJzac w zakresie polityki kulturalnej oraz innowacyjnych produktów w za-kresie turystyki edukacyjnej i turystyki kulturalnej UJczJcych silne strony obydwu obszarów, jednoczeZnie zmniejszajJce ich niedostatki (np. bogata oferta kulturalna miasta w poUJczeniu z atrakcyjnJ infra-strukturJ turystycznJ – w tym gUównie bazJ noclegowJ – w okolicz-nych miasteczkach).
Lublin to miejsce na styku kultur i religii, gdzie Wschód spotyka si\ z Zachodem, a Unia Europejska z BiaUorusiJ i UkrainJ. To idealne miejsce spotkac artystów europejskich –mieszkajJcych w Unii i poza niJ. IdJc za ks. S. Batruchem, proboszczem parafii greckokatolickiej, powiemy, [e „naszym wielkim atutem jest bliskoZ` Wschodu, który dla Lublina i dla regionu jest naturalnym partnerem do wspóUpracy. Od lat widz\ ogromne zmiany w Lublinie, dynamiczne dziaUania w zakresie kultury, w zakresie dia-logu mi\dzykulturowego i wszechstronnoZci wydarzec kulturalnych, których poziom bardzo si\ podniósU”38. Nale[y podkreZli` fakt, [e kultura Europy to
nie tylko nowoczesne muzea i wielkie festiwale, ale przede wszystkim ludzie i unikatowe w skali europejskiej dziaUania, a tak[e niezwykUa, inspirujJca, wymagajJca i wierna publicznoZ`. Charakter Lublina w du[ej mierze zdeter-minowany jest przez obecnoZ` blisko stu tysi\cy studentów. Dzi\ki nim Lublin jest miastem o ogromnej energii i potencjale. Uzyskanie tytuUu Euro-pejskiej Stolicy Kultury byUoby szansJ na wzmocnieniu pozycji miasta jako oZrodka akademickiego oraz na stworzenie nowych warunków, w których absolwenci wy[szych uczelni mogliby pozosta` w mieZcie, wpUywajJc na dalszy jego ksztaUt. Dzi\ki analizowanemu tytuUowi miasto, które poUo[one jest na uboczu i poza gUównymi szlakami turystycznymi zostaUoby zau-wa[one. Rozwój kultury i uzyskanie tytuUu Europejskiej Stolicy Kultury byUy szansJ na rozwój jednego z najubo[szych miast i regionów Unii Euro-pejskiej. Starania Lublina o uzyskanie tytuUu byUy zgodne ze StrategiJ Roz-woju Kraju na lata 2007-201539. Program Europejskiej Stolicy Kultury
po-38 Tam[e s. 45.
winien wpisywa` si\ w strategi\ rozwoju miasta – tak jego infrastruktury, jak i tkanki spoUecznej. Dlatego celem projektu byUo zaanga[owanie miesz-kacców, wzmocnienie ich wi\zów z miastem.
Lublin byU najbardziej medialnym miastem spoZród pi\ciu kandydatów do tytuUu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 – tak wynika z dwóch niezale[nych raportów, przygotowanych przez Instytut Monitorowania Mediów i Press Service40.
NiewJtpliwie mocnJ stronJ kandydatury Lublina byU sposób, w jaki tytuU „Miasto w dialogu” przeniknJU ka[dJ cz\Z` koncepcji Lublina jako miasta wschodniego pogranicza Unii Europejskiej, dogodnie poUo[onego, by wnieZ` wi\kszy wkUad w dialog mi\dzykulturowy, uUatwi` rozprzestrzenienie si\ strategii europejskich i zbudowa` pomost w stron\ wschodnich sJsiadów Unii Europejskiej. UkazaUo to Lublin jako kandydata Zwiadomego wyso-kiego poziomu polityki kulturalnej, jednoczeZnie udowadniajJc dojrzaUoZ` jego kandydatury. Zapewne dlatego 13 czerwca 2011 r. Komisja europej-skich ekspertów pochwaliUa program miasta jako konkretny, solidny, prosty i profesjonalny. Lublin ma za sobJ silny orszak solidarnych mieszkacców, których szerokie wsparcie, jak te[ wszystkich ciaU politycznych i admini-stracyjnych, wUJcznie z wUadzami i obywatelami miast z sJsiednich pacstw Europy Wschodniej, przyczynia si\ do kulturalnego progresu miasta.
PrezentujJc sUowa Adama Wasilewskiego, Prezydenta Lublina w latach 2006-2010, nale[y uwypukli` jego przekonanie, [e zarówno zwyci\stwo, jak i kl\ska w drodze do uzyskania tytuUu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 pozostawi w mieZci niezbywalny Zlad europejskich idei, które z biegiem czasu zostanJ na staUe wdro[one w polityk\ kulturalnJ miasta. „Kultura jest uwa[ana za gUównJ oZ rozwoju nowoczesnych miast. DziZ rozwój zapewnia przede wszystkim kapitaU spoUeczny, czyli jakoZ` «tego, co jest mi\dzy nami» – tego, jak rozmawiamy, zaUatwiamy sprawy, jak definiujemy i roz-wiJzujemy problemy, jak wspóUpracujemy ze sobJ, jak sobie pomagamy, jak si\ nawzajem uczymy. Wszystko to buduje kultur\, z której pó}niej biorJ si\ inspiracje, dziaUania artystyczne, edukacyjne, spoUeczne, sportowe i rekrea-cyjne. Kultura to otwarty projekt spoUeczny, tworzony przez ka[dego z nas. To jest nasze pole rozwoju, ale zarazem szansa dla Zjednoczonej Europy. Kultura zakorzeniona w naszym dziedzictwie powoUa do [ycia unikalne, nowatorskie projekty, z których skorzystamy nie tylko my, ale równie[ inne
40
Lublin najbardziej medialnym kandydatem do ESK 2016. http://www.kurierlubelski.pl/ artykul/382758,lublin-najbardziej-medialnym-kandydatem-do-esk-2016,id,t.html [12.01.2012].
miasta i narody. […] To my jesteZmy naszym wUasnym bogactwem, naszym kapitaUem, który mo[emy zainwestowa` w ten projekt”41.
Wa[nJ rol\ odgrywa tu odpowiedzialnoZ` za zaanga[owanie spoUeczne rozbudzone przez proces ESK wZród obywateli, samorzJdowców, artystów, biznesmenów, dziaUaczy organizacji pozarzJdowych, Zrodowisk akademic-kich, artystycznych i kulturalnych. Godnym zauwa[enia jest odnotowanie w Aplikacji FinaUowej stwierdzenia, [e „Lublin dojrzaU zarówno do ud}wig-ni\cia wygranej, jak i przegranej, co znaczy tyle tylko, [e proces, o którym tu piszemy, jest nieodwracalny, i ju[ dziZ jest to zasadniczo inne miasto, które wUaZnie w kulturze i w kontynuowaniu rozpocz\tego dzieUa widzi swojJ realnJ szans\ rozwojowJ. Lublin stoi na progu kolejnego w swej historii przeUomu, a jego mieszkaccy mówiJ o koniecznoZci zmiany jako najistotniejszej i najsilniej odczuwanej przez nich potrzebie doby wspóU-czesnej42. Lublin swojJ kandydatur\ oparU na dialogu. PrzykUad Lublina
pokazuje, [e strategia ESK mo[e równie silnie akcentowa` oba priorytety programu: „wymiar europejski” i „miasto i obywatele”. W koncepcji „dia-logu” zawiera si\ zarówno platforma komunikacji Europy Zachodniej ze Wschodem, jak i wspóUpraca mieszkacców i zaanga[owanie ró[nych grup spoUecznych w rozmow\ o mieZcie.
MOCNE STRONY LUBLINA WEDCUG EKSPERTÓW ESK
Budowanie programu Europejska Stolica Kultury byUo dla Lublina nie tylko szansJ nowego zaistnienia i rozwoju. StanowiUo te[ odniesienie do najistotniejszych wyzwac stojJcych przed wspóUczesnJ EuropJ. Komisja Selekcyjna, ustanowiona na mocy Decyzji nr 20 Ministra Kultury i Dzie-dzictwa Narodowego RP z 8 pa}dziernika 2010 r., zmienionej DecyzjJ nr 8 z 14 czerwca 2011 r., zwróciUa szczególnJ uwag\ na mocne strony Lublina:
1. Sposób, w jaki tytuU wniosku „Miasto w dialogu”, przeniknJU ka[dJ cz\Z` koncepcji Lublina jako miasta wschodniego pogranicza Unii Europejskiej, dogodnie poUo[onego, by wnieZ` wi\kszy wkUad w dialog mi\dzykultu-rowy, uUatwi` rozprzestrzenienie si\ strategii europejskich i zbudowa` most w stron\ wschodnich sJsiadów UE.
41
Lublin 2016 Europejska Stolica Kultury 2016 Kandydat. http://www.lublin.eu/images/ media/1253265707_ESK_2016.pdf [12.01.2012].
2. DUugoterminowJ perspektyw\ precyzyjnie przygotowanej koncepcji, zbudowanJ na inicjatywach kulturalnych, które wUadze miasta reali-zowaUy od kilku lat, a które si\gajJ poza rok 2016, z gUównym planem obejmujJcym okres do 2020 r.
3. Wol\ miasta sprostania najwy[szym europejskim standardom, zamysU uj\cia wydarzenia Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 r. jako „biletu do wspóUczesnej Europy” i zobowiJzanie do realizacji gUównych ele-mentów programu w przyszUoZci, bez wzgl\du na to, czy miasto dostanie tytuU, czy te[ nie.
4. DecydujJcJ rol\ wielu spoZród mUodych ludzi, szczególnie studentów za-mieszkujJcych miasto, którJ odgrywali w rozwijaniu programu kultural-nego, zainspirowanJ pod znaczJcym przewodnictwem artystycznym […]. 5. Szerokie wsparcie mieszkacców oraz wszystkich ciaU politycznych i ad-ministracyjnych miasta, wUJcznie z wUadzami i obywatelami miast z sJ-siednich pacstw Europy Wschodniej43.
Lublin jest miastem symbolizujJcym europejskie idee integracyjne, ponadnarodowe dziedzictwo demokracji i tolerancji oraz ide\ dialogu kultur mi\dzy Wschodem a Zachodem Europy. To idealne miejsce spotkac arty-stów europejskich. Jest symbolem tradycji Unii Lubelskiej oraz pami\ci Holokaustu – historii, bez której zrozumienia trudno budowa` Europ\ przy-szUoZci. Jest ponadto miastem akademickim, w którym mUodzi ludzie sJ wa[-nym czynnikiem rozwoju miasta. Przede wszystkim Lublin to tak[e stolica regionu lubelskiego, unikatowego w skali Europy, ze wspaniaUJ przyrodJ i bogatJ kulturJ.
Istotnym czynnikiem w funkcjonowaniu miasta na kulturowej arenie Europy jest przekonanie, [e kultura kontynentu to nie tylko nowoczesne muzea oraz imprezy kulturalne, ale przede wszystkim ludzie i ich dziaUania, aktywnoZ`, dJ[enia, aspiracje, mo[liwoZci, potencjaU i pragnienie rozwoju. Lublin jest miastem, w którym aktywnoZ` kulturalna jest najwa[niejszJ sferJ [ycia jego mieszkacców i odwiedzajJcych go turystów. To wschodnia sce-neria, która staUa si\ przestrzeniJ kultury prezentowanej w sposób wielo-aspektowy i wielopUaszczyznowy, tworzonej przy wspóUudziale twórców, animatorów i odbiorców. Miasto, którego otwarte bramy zapraszajJ wszyst-kich, którzy pragnJ stworzy` nowJ jakoZ` w kulturze oraz dokona` odkry` i osiJgni\` artystycznych.
43 Selekcja Europejskiej Stolicy Kultur na rok 2016 w Polsce, Warszawa, 20-21 czerwca 2011r. http://www.mkidn.gov.pl/media/docs/esk2016/Raport-ESK2016_PL.pdf [12.04.2012].
KULTURA LUBLINA PO ROKU 2016
W 2017 r. Lublin b\dzie obchodziU 700-lecie lokacji miasta – symbo-licznego wszczepienia DNA cywilizacji europejskiej. Program „Miasto w dialogu – 2017” przygotowuje miasto do wielkiej przemiany, do integracji sztuki ze spoUecznym zaanga[owaniem, edukacjJ i przedsi\biorczoZciJ. Opiera si\ on na czterech, analogicznych do ju[ wczeZniej wymienionych osiach tematycznych: „Pami\tanie i antycypacja”, „Wobec Wschodu”, „Kul-tura wiedzy” oraz „Miasto i region”. Przewodnie tematy odnoszJ si\ do tego, co Lublin autentycznie posiada, co stanowi o jego to[samoZci i wyjJtko-woZci. Lokacja miasta z 1317 r., dokonana przez króla WUadysUawa Co-kietka, uczyniUa Lublin autonomicznym europejskim podmiotem w kulturze i handlu zarówno w wymiarze regionalnym, jak i mi\dzynarodowym. Za-sadnicze jest znalezienie dla tej tradycji ciJgUoZci i wpisanie jej we wspóU-czesny kontekst rodzJcej si\ od nowa nowoczesnej to[samoZci kulturowej europejskiego Lublina. Siedemset lat po tym wydarzeniu dzi\ki programowi „Miasto w dialogu – 2017” Lublin dokona drugiej, symbolicznej lokacji, ukazujJcej jego mieszkacców jako dojrzaUJ spoUecznoZ` obywatelskJ, aktyw-nie zmieniajJcJ swoje miasto, ale rówaktyw-nie[ i Europ\.
Lublin jest miastem pami\ci zarówno poprzez bogaty baga[ wydarzec historycznych, jak i poprzez tworzonJ konsekwentnie za sprawJ innowacyj-nych projektów artystyczinnowacyj-nych i edukacyjinnowacyj-nych nowoczesnJ kultur\ pami\ci. Jednym z najcenniejszych zasobów miasta sJ liczne uczelnie wy[sze, t\tniJ-ce bogatym [yciem intelektualnym. WieZ jest silnie obecna w [yciu obywa-teli zarówno poprzez fakt, [e du[a cz\Z` jego mieszkacców ma korzenie wiejskie, jak równie[ dzi\ki sUynnym w Zwiecie przedsi\wzi\ciom artystycz-nym, nawiJzujJcym do kultury wiejskiej jako }ródUa inspiracji sztuki nowo-czesnej.
Pierwszy etap programu „Miasto w dialogu – 2017” tworzy obecnie ponad 60% projektów Aplikacji FinaUowej Lublina jako kandydata do tytuUu ESK 2016, zgrupowanych w 13 w\zUach, podzielonych na cztery osie tema-tyczne koordynowane przez odpowiadajJce im pracownie. Skomponowany zostaU z projektów planowanych na lata 2012-2014, wybranych z FinaUowej Aplikacji. Projekty te stworzyUy wszystkie aktywne lubelskie podmioty kul-tury: instytucje samorzJdowe i organizacje pozarzJdowe, które b\dJ ich realizatorami. Propozycja programowa jest przyczynkiem do dyskusji nad ksztaUtem programu kulturalnego obchodów 700-lecia Lublina. ZakUada za-równo rozwój i wsparcie istniejJcych festiwali, wydarzec i inicjatyw
kultu-ralnych, jak i otwarcie na nowe, innowacyjne projekty, zgodne z dynamikJ [ycia kulturalnego.
Dla przyszUoZci Lublina – miasta, które „postawiUo na kultur\” – decy-dujJcy b\dzie kierunek, w którym owa kultura podJ[y. Dla spoUecznoZci, które stawiajJ na kultur\ jako istotny czynnik rozwoju, kluczowe staje si\ pytanie: jaka kultura?. W Zwiecie pojawiajJ si\ w tej dziedzinie fascynujJce idee i projekty, anga[ujJce najlepsze umysUy i najlepszych artystów. Dlatego stawiajJc pytanie, jaka kultura, miasto kUadzie nacisk na jej jakoZ` arty-stycznJ oraz innowacyjnoZ` i dalekosi\[noZ` wizji.
Lublin nie jest miastem wielkim i nie szuka dla siebie wzorów [ycia w wielomilionowych metropoliach. I to wUaZnie czyni go miastem przy-szUoZci. Je[eli kulturze lubelskiej udaUoby si\ zrealizowa` i utrzyma` kie-runek wypracowywany w procesie budowania programu „Miasto w dialogu – 2017”, to w przyszUoZci byUoby to miasto, które mo[na w caUoZci ogarnJ` wspólnym wielkim przedsi\wzi\ciem, dajJcym mieszkaccom poczucie przy-nale[noZci do wspólnoty obywateli .
PODSUMOWANIE
ESK zajmuje wyjJtkowJ pozycj\ wZród innych inicjatyw Unii Euro-pejskiej. SUu[y przede wszystkim rozwojowi kultury i sztuki oraz utrwala wartoZci cywilizacji europejskiej odnoszJce si\ do kulturotwórczej roli miast. Adresatami programu sJ zarówno Zrodowiska osób i grup wyksztaU-conych politycznie czy gospodarczo, jak i mieszkaccy UE stanowiJcy o to[-samoZci kulturowej. Program utrwala idee Europy regionów i wzmacnia poczucie to[samoZci regionalnej. Awiadczy o symbolicznym otwieraniu si\ Wspólnoty na nowe kraje czUonkowskie i nowe przestrzenie kulturowego dziedzictwa Europy. Cz\sto sUu[y wyrównywaniu ró[nic mi\dzy krajami i spoUeczecstwami europejskimi, dajJc wyraz praktycznego wymiaru zasady równoZci w korzystaniu z praw i przywilejów przez obywateli Europy. Program ESK stymuluje ponadto rozwój mi\dzynarodowej wspóUpracy kul-turalnej i jednoczy mieszkacców wokóU wspólnych wartoZci i wyzwac. Przy-czynia si\ do wzrostu spójnoZci spoUecznej oraz stanowi czynnik sprzyjajJcy ekonomicznemu rozwojowi miast i wzbogacaniu ich infrastrukturalnego potencjaUu. Jest realnJ szansJ na wykreowanie nowej to[samoZci i rozwój miasta. Daje poparcie aktywnemu wUJczaniu si\ w sie` mi\dzynarodowych centrów kultury i artystycznej wymiany.
Lublin jest jednym z miejsc, o których mawia si\, [e majJ swojJ dusz\ lub duchowoZ` – genius loci. Jest skarbnicJ dzieU sztuki, obiektów za-bytkowych i pamiJtek historii. Nad miastem góruje Zamek Lubelski, a u jego stóp tworzJ najwybitniejsi artyZci. Tutaj spotykajJ si\ poeci z caUego niemal Zwiata, debatujJ naukowcy na mi\dzynarodowych konferencjach i sympozjach. Miasto oferuje wyjJtkowo bogaty wachlarz imprez kulturalnych i artystycznych. Istotnym czynnikiem w funkcjonowaniu miasta na kulturowej arenie Europy jest przekonanie, [e kultura Europy to nie tylko nowoczesne muzea i wielkie festiwale, ale przede wszystkim ludzie i ich dziaUania, aktywnoZ`, dJ[enia, aspiracje, mo[liwoZci, potencjaU i pragnienie rozwoju. WedUug tej zasady [yje Lublin. Kultura wznosi si\ ponad doczesnoZ` – ekonomi\, polityk\, zmieniajJcJ si\ koniunktur\ w gospodarce. Miasto chce Zwiadczy` o wy[szoZci nauki, moralnoZci, sztuki i religii w ludzkim [yciu. Przez lata starac o tytuU ESK 2016 mieszkaccy oraz wUadze Lublina udowodnili, [e wspólnymi siUami, walczJc o wspólne, jak[e cenne dobro, mo[na uczyni` z powszechnie okrzykni\tego „ubogim Wschodem” miasta centrum europejskiej kultury. Duch miejsca – genius loci – obecny jest w ka[dej dziedzinie [ycia mieszkacców Lublina. Tradycja dialogu, wymiany kulturalnej i wspóUpracy mi\dzykulturowej stanowi obecnie jedno z priorytetowych zaUo[ec polityki kulturalnej miasta. DziZ zasadniczym celem miasta jest znalezienie dla tej tradycji ciJgUoZci i wpisanie jej we wspóUczesny kontekst rodzJcej si\ od nowa nowoczesnej to[samoZci kulturowej Lublina.
BIBLIOGRAFIA
B a g b y P.: Poj\cie kultury. Warszawa: Wydawnictwa UW 1998. B a l d w i n E.: Wst\p do kulturoznawstwa. Poznac: PWN 2007.
B i e n i e c k i M.: Lublin – miasto które prowadzi spójnJ polityk\ integracyjnJ. http://www. biuletynmigracyjny.uw.edu.pl/33-january-2012/lublin-miasto-ktore-prowadzi-spojna-polityke- integracyjna. [20.08.2012].
B r o n k i e w i c z J.: Polityka kulturalna miast rozwija gospodark\. http://samorzad. infor.pl/ temat_dnia/artykuly/387769,polityka_kulturalna_miast_rozwija_gospodarke.html [20.08.2012]. C z a r n o w s k i S.: Kultura. Warszawa: Wydawnictwa UW 1998.
Europejski wymiar Lublina jako kandydata do tytuUu Europejskiej Stolicy Kultury 2016, http://kultura.lublin.eu/pi/11714_1.pdf [11.01.2012].
F l o r i d a R.: Narodziny klasy kreatywnej. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury 2010. G i e r a t - B i e r o c B.: Kultura w mieZcie. http://www.instytutobywatelski.pl/4321/lupa-instytutu/
kultura-w-miescie [13.08.2012].
G r a d J., K a c z m a r e k U.: Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce. Zmiany modelu. Poznac: WN UAM 2005.
K U o s k o w s k a A.: Socjologia kultury. Warszawa: PWN 1983.
Konkluzja Rady z 24 maja 2007 w sprawie sektora kultury i sektorów kreatywnych w osiJganiu celów lizbocskich, Dz. U. C 311/7, 21.12.2007. Por.: http://eur-lex.europa.eu/Lex Uri Serv [19.11.2011].
LUBLIN Europejska Stolica Kultury 2016. http://kultura.lublin.eu/pi/17772_1.pdf [20.08.2012]. Lublin 2016 Europejska Stolica Kultury 2016 Kandydat. http://www.lublin.eu/images/media/
1253265707_ESK_2016.pdf [12.01.2012].
Lublin najbardziej medialnym kandydatem do ESK 2016. http://www.kurierlubelski.pl/artykul/ 382758,lublin-najbardziej-medialnym-kandydatem-do-esk-2016,id,t.html [12.01.2012]. Miasto w dialogu – 2017. Propozycja do konsultacji spoUecznych. http://kultura.lublin.eu/pi/
19591_1.pdf [12.05.2012].
PAP. Warszawa. Minister Zdrojewski w Sejmie o polityce kulturalnej pacstw. http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/86435.html. [31.03.2012].
Powszechna Encyklopedia Filozofii. Kultura. HasUo: Kultura http://www.ptta.pl/pef/pdf/k/ kultura.pdf [25.03.2012].
Rozwód K.: Opracowanie zaUo[ec projektu Lublin 2016 – Europejska Stolica Kultury. Lublin: UrzJd Miasta Lublin 2008.
Selekcja Europejskiej Stolicy Kultur na rok 2016 w Polsce. Warszawa, 20-21 czerwca 2011 r. http://www.mkidn.gov.pl/media/docs/esk2016/Raport-ESK2016_PL.pdf [12.04.2012]. Strategia Rozwoju Kultury Miasta Torunia do roku 2020. http://www.federacja-ngo.pl/
konsultacje/pix/users/file/AA_Strategia_Kulturalna/Rozdzia%C5%82_II_Za%C5%82o%C5 %BCenia_do_strategii.pdf [20.08.2012].
T h r o s b y D.: Ekonomia i kultura. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury 2010.
T y l o r E.B.: Cywilizacja pierwotna, badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów. PrzeU. Z.A. Kowerska. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo „GUosu” 1986.
W n u k - L i p i c s k i E.: Rozumienie kultury, Szkice socjologiczne. Warszawa: Instytut Wy-dawniczy CRZZ 1979.
Zainwestuj w Lublinie – naprawd\ warto! http://www.lublin.eu/Zainwestuj_w_Lublinie_ naprawde_ warto_-1-268.html [13.08.2012].
CULTURAL POLICY OF LUBLIN IN THE LIGHT OF EFFORTS FOR THE TITLE OF EUROPEAN CAPITAL OF CULTURE 2016
S u m m a r y
The purpose of this article is to present the role and importance of culture of Lublin over several years of effort for the title of European Capital of Culture 2016. In addition, to show the main objectives of the cultural policy of the city. Despite the defeat, Lublin presented the range of cultural values of Eastern Poland. Visually showed the involvement of the city and its citizens in the creation of a new quality in the field of culture. These features have been highlighted in Lublin, which set it apart from most developing economically western cities. University cha-racter, openness to other cultures, dialogue, exchange, aspirations — all decide about European dimension of Lublin. The city that managed all the material resources of the cultural space in organizing a number of events, does not give up despite defeat efforts of the above-mentioned title. Year 2017 — seven hundredth anniversary of granting civic rights is the year in which all the assumptions of the contest Final Application ECOC 2016 should fulfil. Culture is considered to be the backbone of the development of modern cities. Today, the development provides primarily social capital, that is, the quality of “what is between us.” An important factor in the
formation of cultural identity is the attitude of the citizens of the city of Lublin. Students, artists, an increasing number of tourists. Their lives, passions, have an impact on the shape of this place. Lublin is one of the places, that is said to have soul and spirit — genius loci. Old buildings, forgotten alleys — all this affects the quality of perception of the city. A number of cultural events, including held for three years, juggling performance “KarnawaU Sztuk-Mistrzów” (“Car-naval of Magicians” — in Polish “Sztuk-Mistrzów” is word game: “of Masters of Arts”), annually attracts thousands of spectators from across the country and artists from abroad. Genius loci old rule still applies. The city must have “something.” It must be original and have the characteristics of authenticity. The article uses analytical and descriptive method.
Summarised by Aneta Scherer
S"owa klucze: Lublin, Europejska Stolica Kultury 2016, genius loci, Miasto w dialogu, kultura,
polityka kulturalna.
Key words: Lublin, European Capital of Culture 2016, genius loci, City of dialogue, culture,
cultural policy.
