View of Privilegium Odiosum: About the Importance of Context in the Translation of Legal Terminology
13
0
0
Pełen tekst
(2) 150. MARZENA DYJAKOWSKA. gólnych osób (privilegium personae) lub spraw (privilegium causae)1. Kodeks Prawa Kanonicznego (KPK) z 1983 r. w kan. 76 § 1 okrela przywilej jako ask udzielon szczególnym aktem dla poytku pewnych osób zarówno fizycznych, jak i prawnych („Privilegium, seu gratia in favorem certarum personarum sive physicarum sive iuridicarum per peculiarem actum facta”). Przywilej udziela aski, czyli jest aktem korzystnym dla adresatów 2; na okrelenie przywileju w jzyku aci skim uywane s zreszt terminy takie, jak commodum – poytek, interes, korzy , wygoda3, oraz beneficium – dobrodziejstwo, aska, przysuga, opieka oraz korzy 4. Takie rozumienie przywileju przyczynia si do trudnoci w znalezieniu najwaciwszego tumaczenia wystpujcego w tekstach prawnych terminu privilegium odiosum, gdy spotykane zwykle jego polskie odpowiedniki, takie jak „przywilej uciliwy” czy „przywilej niekorzystny”, sprawiaj wraenie oksymoronów: czy to, co stanowi korzy , moe zarazem by uciliwe lub niekorzystne? Aby omawiany termin waciwie przeoy na jzyk polski, naley najpierw ustali jego znaczenie, co wymaga odwoania si do dogmatycznego podziau prawa w znaczeniu przedmiotowym na ius commune i ius singulare. Ius commune oznacza prawo obowizujce wszystkich, i w tym sensie prawo powszechne, pospolite, natomiast ius singulare to prawo stanowice wyjtek od norm prawa powszechnie obowizujcego, i w tym sensie prawo wyjtkowe, ustanowione ze wzgldów susznoci, moralnoci, dobra publicznego5: Ulp. D. 1,3,8: „Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur”. Paul. D. 1,3,16: „Ius singulare est quod contra tenorem rationis propter aliquam utilitatem auctoritate constituentium introductum est”. Iulian. D. 1,3,15: „In his, quae contra rationem iuris constituta sunt, non possumus sequi regulam iuris”. Iulian. D. 9,2,51,2: „[…] multa iure civili contra rationem disputandi pro utilitate communi recepta esse, innumerabilibus rebus probari potest”.. Zakres powyszych terminów pokrywa si niekiedy z podziaem na ius generale, czyli prawo kierowane do ogóu podmiotów prawa, oraz ius. 1. H. Heumann, E. Seckel, 1958: 459. Por. J. Sondel, 1997: 787; Sownik aci sko-polski, red. M. Plezia, t. 4, Warszawa 1999, s. 295. 2 J. Krukowski, R. Soba ski, 2003: 140. 3 Ch. Lewis, Ch. Short, 1955: 381; J. Sondel, 1997: 177; Sownik aci sko-polski, t. 1, s. 606. 4 J. Sondel, 1997: 105-106; Sownik aci sko-polski, t. 1, s. 358. 5 J. Zielonacki, 1862: 10; F. Zoll, 1914: 180-181; R. Orestano, 1937: 27-31. Zob. take: I. Szpringer, 2008: 259 oraz wskazana tam literatura..
(3) O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ. 151. speciale, czyli prawo wydawane dla podmiotów konkretnie wymienionych w danej normie prawnej. Kryterium tego rozrónienia stanowi adresat normy. W tym wanie podziale sytuuje si privilegium jako norma skierowana do konkretnych adresatów; tak te termin ten rozumieli rzymscy autorzy. Pomponiusz Festus w dziele De verborum significatu nastpujco wyjania jego etymologi: „Privos privasque antiqui dicebant, pro singulis. Ob quam causam et privata dicuntur, quae uniuscuiusque sint, hinc et privilegium et privatus, dicimus tamen et privatum cui quis est adeptum” (226).. Pochodzeniu terminu privilegium powica uwag take Izydor w Etymologiarum sive originum libri: „Privilegia autem sunt leges privatorum, quasi privatae leges. Nam privilegium inde dictum, quod in privato feratur” (5,18).. Z zestawienia zacytowanych fragmentów wynika, i privilegium pochodzi od wyrazu privus, czyli indywidualny, dotyczcy pojedynczych osób, a oznacza leges privatorum, czyli ustawy uchwalone w odniesieniu do pojedynczych osób. Na takie wanie znaczenie wskazuje – za prawnikiem Atejuszem Kapitonem – Aulus Gelliusz w Noctes Atticae, dokonujc rozrónienia midzy lex a privilegium: „Quid sit <rogatio>, quid <lex>, quid <plebiscitum>, quid <privilegium>: et quantum ista omnia differunt. Ateius Capito, publici privatique iuris peritissimus, quid <lex> esset, hisce verbis definivit: <Lex>, inquit, <est generale iussum populi aut plebis rogante magistratu> […] Non sunt enim generalia iussa neque de universis civibus, sed de singulis concepta; quocirca <privilegia> potius vocari debent, quia veteres <priva> dixerunt, quae nos <singula> dicimus” (10,20,2-4).. W wietle tego fragmentu ustawa (lex) to generale iussum, kierowana jest zatem do wszystkich obywateli (de universis civibus). Takiego charakteru pozbawione s natomiast ustawy uchwalane dla pojedynczych osób (de singulis), które naley raczej okreli jako przywileje, gdy privus to synonim singulus, tj. jednostka6. 6. Zob. take: Lateinisches etymologisches Wörterbuch von A. Walde, 3. Aufl. von J.B. Hofmann, t. 2, Heidelberg 1954, s. 363; Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots, red. A. Ernout, A. Meillet, t. 2, Paris 1960, s. 536; Thesaurus linguae Latinae, ed. B.G. Teubner, t. X.2, fasc. IX, Stuttgart und Leipzig 1996, szp. 1401..
(4) 152. MARZENA DYJAKOWSKA. Privilegium oznacza zatem prawo dotyczce indywidualnie okrelonych adresatów, co nie jest tosame z ius speciale – norm stanowic wyjtek od norm powszechnie obowizujcych, i to wyjtek korzystny dla adresatów. Korzy nie stanowi zatem koniecznego elementu pojcia privilegium, które moe w zwizku z tym oznacza zarówno regulacj przynoszc korzy. (privilegium favorabile), jak i niekorzy (privilegium odiosum). Ten ostatni termin nie jest ródowym terminem prawa rzymskiego, róda wskazuj jednak, e takie wanie rozumienie terminu privilegium pocztkowo dominuje. I tak Ustawa XII tablic zawieraa przytoczony przez Cycerona w De legibus zakaz stanowienia norm na niekorzy jednostki: „Privilegia ne inroganto. De capite civis nisi per maximum comitiatum – ne ferunt” (3,4,11).. Oba przepisy najstarszego rzymskiego spisu prawa Cyceron przytoczy jeszcze raz w powoanym dziele w nieco bardziej opisowy sposób (3,19,44): „Leges praeclarissimae de XII tabulis tralatae duae, quarum altera privilegia tollit, altera de capite civis rogari nisi maximo comitiatu vetat. Et nondum in<ven>tis seditiosis tribunis plebis, ne cogitatis quidem, admirandum tantum maioris in posterum providisse. In privatos homines leges ferri noluerunt, id est enim privilegium: quo quid est iniustius, cum legis haec vis sit, <ut sit> scitum et iussum in omnis?”. Ju kontekst, w jakim pojawi si przepis zakazujcy stanowienia przywilejów, wskazuje, e przywilej oznacza norm na niekorzy adresata, skoro bezporednio w dalszym cigu wypowiedzi Cyceron wspomnia o innym przepisie korzystnym, tj. ograniczeniu moliwoci orzeczenia kary mierci dla obywatela rzymskiego. Do tego samego przepisu Ustawy XII tablic Cyceron odnosi si jeszcze kilkakrotnie, jak cho by w mowie w obronie Publiusza Sestiusza i w sprawie swego domu: „Quum sancitum esset, ut neque privilegum irrogari liceret, neque de capite, nisi comitiis centuriatis, rogari” (Pro Sest. 30,65). „Vetant leges sacratae, vetant XII tabulae, leges privatis hominibus irrogari: id est enim privilegium” (Pro dom. 17,43).. Przyjte znaczenie terminu privilegium jednoznacznie potwierdzaj sowa tego autora w opowieci o podjtej przez trybuna ludowego ze 149 r. przed Chr., Lucjusza Libona, próbie doprowadzenia do uchwalenia ustawy przeciwko Serwiuszowi Galbie, sprawujcemu w 151 r. przed Chr. pretur:.
(5) O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ. 153. „Libo rogationem in Galbam privilegii similem ferens […]” (Brutus 23,89).. Cyceron opisa tu nastpstwa wydarze zwizanych z wybuchem powstania Wiriatusa w Luzytanii podczas pretury Serwiusza Galby. Libon wystpi na zgromadzeniu ludowym z wnioskiem ustawy przeciw byemu ju pretorowi, któremu zarzucano przyczynienie si do wzniecenia, a nastpnie krwawego stumienia powstania wbrew przysidze danej Luzytanom. Ofiar takiej ustawy sta si sam Cyceron, który, sprawujc w 63 r. przed Chr. urzd konsula, w senacie wystpi jako zwolennik kary mierci dla przywódców spisku Katyliny7, a nastpnie wykona orzekajc t kar uchwa senatu 8. Nowy trybun ludowy, urzdujcy od 10 grudnia tego roku Metellus Nepos zaatakowa Cycerona za skazanie na mier obywateli rzymskich poza postpowaniem sdowym, pi lat pó niej za kolejny trybun, Klodiusz, wniós projekt ustawy przewidujcej kar wygnania (interdictio aquae et igni) dla urzdnika skazujcego na mier obywatela rzymskiego bez odwoania si do ludu9, a po jej przegosowaniu przez zgromadzenie ludowe 20 marca 58 r. przed Chr. doprowadzi do uchwalenia lex Clodia de exsilio Ciceronis. Ustawa ta zabraniaa Cyceronowi przebywania w odlegoci mniejszej ni 400 mil od granic Italii, a take przewidywaa konfiskat caego majtku Cycerona oraz zburzenie jego domu na Palatynie i willi podmiejskich. W razie pojawienia si na terytorium Italii Cyceron podlega karze mierci; ta sama kara przewidziana bya dla wszystkich udzielajcych mu gociny. Ustawa zabraniaa ponadto wystpowania w senacie i na zgromadzeniu ludowym z wnioskiem o odwoanie Cycerona z wygnania10. Tu przed uchwaleniem lex Clodia de capite civis Romani, 19 marca, Cyceron opuci Rzym. Zaraz po powrocie 4 wrzenia 57 r. przed Chr. wygosi kilka mów, m.in. dzikczynn do senatu (Oratio post reditum in senatu) i na rzecz swojego domu (Oratio po domo sua), gdy cz placu, na którym sta dom Cycerona – spalony za spraw Klodiusza – zostaa przez tego ostatniego powicona bogini wolnoci (Libertas). W tej ostatniej mowie zarzuca Klodiuszowi: „De peste civis, conservatoris reipublicae, licuit tibi fere non legem, sed nefarium privilegium” (Pro dom. 10,26). “Quum indemnatum exturbares privilegiis tyrannicis irrogatis” (Tame, 42,110). 7. Cicero, In L. Catilinam oratio IV, passim. Plutarchus, Vitae paralellae: Cicero 22. 9 G. Rotondi, 1912: 394. 10 Tame, 395-396. Zob. take np.: K. Kumaniecki, 1989: 270-271. 8.
(6) 154. MARZENA DYJAKOWSKA. W powyszych sowach pojawia si przeciwstawienie lex – privilegium. Lex oznacza ustaw adresowan do ogóu obywateli, privilegium – ustaw skazujc Cycerona na wygnanie, o czym wiadczy take fragment w mowie do senatu: „Vim et crudelitatem privilegii publicis litteris consignavit” (Post red. in senat. 11,29).. W okresie klasycznym natomiast pod pojciem privilegium rozumiano take ius singulare – prawo wyjtkowe, ustanawiane dla pewnych kategorii osób (privilegium personae), np. kobiet, onierzy, osób maoletnich, albo w odniesieniu do pewnych stosunków prawnych (privilegium causae), o czym wiadczy nastpujca wypowied Modestyna: D. 50,17,196: „Privilegia quaedam causae sunt, quaedam personae. Et ideo quaedam ad heredem transittuntur, quae causae sunt: quae personae sunt, ad heredem non transeunt”.. W powoanym fragmencie Modestyn stwierdza, e przywileje zwizane z sytuacj prawn pewnych osób nie przechodz na spadkobierców, w odrónieniu od tych dotyczcych treci stosunku prawnego. Do przywilejów pierwszego rodzaju zaliczy mona np. privilegium militum, obejmujcy moliwo sporzdzenia testamentu w dowolnej formie 11 oraz uprawnienie syna rodziny (filius familias, tj. mczyzny pozostajcego pod wadz ojcowsk) wzgldem tzw. majtku obozowego, tj. nabytego w zwizku ze sub wojskow (peculium castrense)12. Inny przykad stanowi privilegium exigendi, czyli przywilej przyznajcy pewnym kategoriom wierzycieli pierwsze stwo w zaspokojeniu wierzytelnoci z majtku dunika w przypadku egzekucji uniwersalnej. Do wierzytelnoci korzystajcych z przywileju egzekucyjnego naleay m.in. wierzytelnoci publicznoprawne, wynikajce ze zobowiza podatkowych i z umów prywatnoprawnych zwieranych przez podmioty publiczne (privilegium fisci) 13, wierzytelnoci z tytuu zwrotu posagu przysugujce kobiecie w przypadku, gdy mae stwo nie doszo do. 11. Zob. w szczególnoci Ulp. D. 29,1,1 pr. Z testamentem tego rodzaju wiza si ponadto szereg udogodnie ; zob. D. 29,1 De testamento militis. Zob. take: G. Wesenberg, 1957: 19-22; R. Orestano, 1937: 119-122; P. Voci, 1963: 99 n. 12 Zob. w szczególnoci D. 49,17 De castrensi peculio. Zob. take: R. Orestano, 1937: 122-123. 13 Pauli Sententiae 5,12,10; Marcian. D. 42,5,34; Paul. D. 42,5,38,1; Marcian. D. 50,1,10. Zob. take: G. Wesenberg, 1957: 23 n..
(7) O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ. 155. skutku14 oraz wierzytelnoci przysugujce osobom pozostajcym pod opiek lub kuratel przeciwko opiekunom i kuratorom z tytuu funkcji przez nich penionych15. Na mocy konstytucji cesarskich przywilejami cieszyy si osoby sprawujce zaszczytne urzdy (privilegium dignitatis) 16, duchowni17, a take niektóre miasta, jak Rzym18 i Konstantynopol19. Do privilegia causae zaliczy naley np. beneficja spadkowe, przykadowo beneficium abstinendi, czyli przyznany przez pretora dziedzicowi koniecznemu przywilej wstrzymania si od objcia zaduonego spadku20, beneficium legis Falcidiae, czyli przywilej ograniczajcy wysoko legatów do trzech czwartych spadku (tzw. kwarta falcydyjska)21 czy te znane równie w obecnie obowizujcym kodeksie cywilnym beneficium inventarii (dobrodziejstwo inwentarza), czyli ograniczenie odpowiedzialnoci za dugi spadkowe do wartoci spadku22. Przywileje w powyszym rozumieniu stanowiy prawa wyjtkowe, ale korzystne dla adresatów. Wycznie korzy przynosi adresatowi równie przywilej nalecy do kategorii zwanej ius speciale – przepis szczególny. Inne osoby bowiem, znajdujce si w tej samej sytuacji, przywilejem takim nie byy objte. Przykadowo legitymacja dziecka nieprawego przez reskrypt cesarza wynikaa z przywileju nalecego do ius speciale, legitymacja za takiego dziecka przez pó niejsze mae stwo rodziców (per subsequens matrimonium) – z przywileju nalecego do ius singulare23. Wobec dotychczasowych rozwaa naley odpowiedzie na pytanie, czy tytuowy termin privilegium odiosum odpowiada rzymskiemu terminowi privilegium w rozumieniu Ustawy XII tablic i powoanych wypowiedzi. 14. Ulp. D. 42,5,17,1; Paul. D. 42,5,18; Ulp. D. 42,5,19. Ulp. D. 42,5,19,1; Paul. D. 42,5,23. 16 Zob. np. C. 2,14,1; C. 8,11,7; C. 9,8,3 pr.; C. 10,16,10; C. 10,32,64; C. 11,8,1; C. 12,1,1. 17 Zob. w szczególnoci: C. 1,2 De sacrosanctis ecclesiis et de rebus et privilegiis eorum oraz C. 1,3 De episcopis et clericis et orphanotrophis et brephotrophis et xenedochis et asceteriis et monachis et privilegio.Jeden z tych przywilejów dotyczy odpowiadania duchownych przed specjalnymi sdami (najpierw przed prefektem pretorianów, pó niej przed arcybiskupem), zwany z czasem privilegium fori. 18 C. 11,15 De privilegiis corporatorum urbis Romae. 19 C. 11,21 De privilegiis urbis constantinopolitanae. 20 Ulp. D. 29,2,71,4: „Si quis suus dicit retinere hereditatem nolle, aliquid autem ex hereditate amoverit, abstinendi beneficium non habebit”. 21 D. 35,2 Ad legem Falcidiam; D. 35,3: „Si cui plus, quam per legem Falcidiam licuerit, legatum esse dicetur”. 22 I. 2,19,6; C. 6,30 De iure deliberandi et de adeunda vel acquirenda hereditate. O beneficjach spadkowych zob. szerzej: P. Voci, 1967: 577 i n.; R.
(8) wirgo -Skok, 2011. 23 F. Zoll, 1914: 181-182. 15.
(9) 156. MARZENA DYJAKOWSKA. Cycerona, tj. jako norma wydana na niekorzy adresata. Omawiany termin nie pojawia si w aci skim tekcie obowizujcego Kodeksu Prawa Kanonicznego, a w komentarzu do kan. 76 § 1 J. Krukowski stwierdza, e: „Przywilej udziela ask, czyli jest aktem korzystnym dla adresatów. Takie pojcie przywileju, jakie podaje kan. 76, wyklucza przywileje niekorzystne, jakie byy w przeszoci” 24. Do podziau przywilejów na korzystne i niekorzystne nawizuje natomiast T. Pawluk, wyróniajc przywilej uciliwy, nieprzynoszcy nikomu szkody, niebdcy dla nikogo ciarem i nieograniczajcy praw innych osób (privilegium favorabile), oraz stanowicy jego przeciwie stwo przywilej uciliwy – privilegium odiosum seu onerosum25. Autor nawizuje tu do kan. 82 KPK, okrelajcego reguy ustania przywileju przez niekorzystanie z niego: Can. 82: „Per non usum vel per usum contrarium privilegium aliis haud onerosum non cessat; quod vero in aliorum gravamen cedit, amittitur, si accedat legitima praescriptio”. Kan. 82. „Przywilej nie ustaje przez nieuywanie go lub postpowanie jemu przeciwne, które dla innych jest nieuciliwe; za przywilej, który jest uciliwy dla innych, ustaje, jeli nastpio prawne przedawnienie”26.. Czy w takim razie – jak sugeruje wypowied T. Pawluka – privilegium odiosum27 to synonim privilegium onerosum, tj. korzystny dla adresata, ale pocigajcy ze sob pewne obowizki obciajce inne osoby? W dawniejszej literaturze kanonistycznej wskazywano na rónic midzy tymi dwoma terminami: np. V. Pichler w oparciu o normy prawa kanonicznego sprzed kodyfikacji z 1917 r., zebrane w Corpus Iuris Canonici, wyjania, e privilegium odiosum oznacza przywilej, którego odbiorca zobowizywa si do pewnych wzajemnych wiadcze na rzecz wystawcy, czy si zatem z pewnymi obcieniami dla tego pierwszego. Przez privilegium odiosum rozumiano natomiast przywilej, który oprócz korzyci dla odbiorcy ustanawia obowizki dla innych osób28. Z kolei M. Conte a Coronata, omawiajc nor24. J. Krukowski, R. Soba ski, 2003: 140. T. Pawluk, 1985: 260. 26 Przekad wedug: J. Krukowski, R. Soba ski, 2003. 27 T. Pawluk, 1985: 260. 28 Summa Jurisprudentiae sacrae universae seu Jus canonicum secundum quinque Decretalium Gregorii Papae IX Titulos explicatum […], cz. 2, Augustae Vindelicorum 1741, s. 365. Autor podkrela zarazem, i kady przywilej jest udzielany dla poytku osób. Ze sów tych wnioskowa. naley, e w opinii autora nie ma „przywilejów niekorzystnych” w dosownym rozumieniu. 25.
(10) O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ. 157. my prawa kanonicznego wedug KPK z 1917 r., stwierdza, e privileium odiosum nakada obcienie na osoby trzecie, a nie na uprzywilejowanego, porednio jednak moe zawiera w sobie obcienie w stosunku do uprzywilejowanego29. T ostatni cz definicji pomijaj z reguy inni autorzy, akcentujc jedynie naoone na osoby trzecie obowizki w interesie uprzywilejowanego. I tak B. Ojetti, komentujc kan. 76 KPK z 1917 r., stanowicy odpowiednik kanonu 82 KPK z 1983 r.30, okrela privilegium odiosum jako taki, który na którkolwiek inn osob (tj. poza adresatem) nakada pewn niedogodno lub niekorzy 31. Z kolei G. Michiels zwraca uwag, e cho ustaw, która nakada szczególne obcienia na pewne osoby lub narody, nie mona nazwa przywilejem, lecz raczej ustaw karn. Nie stanowi to zarazem przeszkody, by przywilej móg by uciliwy dla innych osób, jak przewidziano w kan. 76 KPK z 1917 r., a co wicej, nie wyklucza, by przywilej by dla samego uprzywilejowanego korzystny nie w caoci, ale poczony z obowizkiem. Jako przykad autor wskazuje prawo patronatu, okrelone w kan. 1448 KPK z 1917 r. jako „zbiór przywilejów z pewnymi obcieniami” („summa privilegiorum cum quibusdam oneribus”) 32. Na prawo patronatu skaday si bowiem prawa i obowizki, jakie przysugiway fundatorowi i jego spadkobiercom wzgldem beneficjum kocielnego z racji przekazania gruntu pod koció i uposaenia na jego utrzymanie oraz wybudowanie wityni. Istotnym elementem prawa patronatu byo prawo prezenty duchownego na wakujce beneficjum do zatwierdzenia odpowiedniej wadzy duchownej (ius praesentandi). Z prawem patronatu byy te zwizane inne obowizki i przywileje, wynikajce zarówno z prawa kanonicznego, jak te treci dokumentów fundacyjnego i erekcyjnego powoujcych do ycia beneficjum, np. prawo precedencji, tj. pierwsze stwo przed innymi osobami wieckimi np. na procesjach czy zaszczytniejsze miejsce w kociele (ius processionis), a take moliwo domagania si od beneficjata rodków utrzymania w razie popadnicia w niedostatek (ius alimentationis). Do najwaniejszych obowizków patrona naleaa natomiast – obok przekazywania wyznaczonego w dokumencie fundacyjnym uposaenia – szeroko rozumiana ochrona i opieka nad beneficjum, m.in. dbao o budynek i wyposaenie 29. M. Conte a Coronata, 1928: 83. „Per non usum vel per usum contrarium privilegia aliis haud onerosa non cessant; quae vero in aliorum gravamen cedunt, amittuntur, si accedat legitima praescriptio vel tacita renuntiatio”. 31 B. Ojetti, 1927: 275-6 i 311. 32 G. Michiels, 1929: 314-315. 30.
(11) 158. MARZENA DYJAKOWSKA. kocioa, troska o cao i niepozbywalno majtku kocielnego, a nawet nadzór nad waciwym penieniem posugi religijnej33. Z tego powodu V. Pichler zalicza prawo patronatu do kategorii privilegia onerosa34. Powstanie prawa patronatu wizane jest z osob papiea Aleksandra III (1159-1181) jako autora wikszoci przepisów dotyczcych tej kwestii, które weszy do Corpus Iuris Canonici (dekretalia Grzegorza IX, 1227-1241). KPK z 1917 r. zakazywa nadawania nowego prawa patronatu, jednak utrzymywa w mocy ju istniejce (kan. 1448-1471). Ostatecznie prawo to zostao zniesione po Soborze Watyka skim II, a obecnie obowizujcy Kodeks Prawa Kanonicznego nie porusza ju tej kwestii35. W przeciwie stwie do privilegium onerosum, poczonego – na zasadzie wzajemnoci – z obowizkami po stronie samego uprawnionego, jako przykad privilegium odiosum, tj. przewidujcego obcienia osób trzecich w interesie obdarowanego przywilejem, wymieniane jest zwolnienie od obowizku opacania dziesiciny36. W tym wypadku bowiem wstrzymanie si patnika od wiadczenia oznaczao pozbawienie dochodu instytucji kocielnej, dla której dziesicina bya przeznaczona. Jako przykad przytoczy. mona wyjcie spod ciaru dziesiciny papieskiej pewnej kategorii dóbr i dochodów kocielnych. Ten rodzaj dziesiciny, znany od XII do XV wieku, wiadczyli nie wszyscy wierni, lecz tylko duchowni, a jej nazwa pochodzi std, e opieraa si na dyspozycjach papiey wydawanych podczas soborów lub poza nimi; ponadto przeznaczano j na cele okrelane przez papiey i pobierano wedug norm prawnych przez nich wydawanych. Ustanawiane byy albo dla caego Kocioa (dziesiciny powszechne), albo dla poszczególnych prowincji kocielnych (dziesiciny partykularne) na rónego rodzaju przedsiwzicia podejmowane przez spoeczno chrzecija sk, jak w szczególnoci obrona wiata chrzecija skiego przed zagroeniem z zewntrz czy próby odzyskania utraconej wartoci, na przykad Ziemi
(12) witej z bezcenn pamitk Grobu Pa skiego37. Dziesicin t nie obciano dóbr nalecych do zakonów rycerskich: joannitów, templariuszy i Krzyaków oraz dóbr bdcych w posiadaniu kardynaów, a racj tego uprzywilejowanego stanowiska bya specjalna ofiarno i powicenie, jakie okazywali 33. V. Pichler, Summa Jurisprudentiae, cz. 1, 646-647; B. Szady, 2003: 6-7. V. Pichler, Summa Jurisprudentiae, cz. 2, s. 356. 35 B. Szady, 2003: 6. 36 Zob. np. V. Pichler, Summa Jurisprudentiae, cz. 1, s. 621; cz. 2, s. 356; F.X. Wernz, P. Vidal, 1952: 422. 37 J. Dudziak, 1974: 10. 34.
(13) O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ. 159. kardynaowie, dzielc z papieem trud rzdów Kocioa, a zakonnicy – rycerze naraajc swe ycie w walce z niewiernymi. Ju Sobór Laterane ski IV (1215 r.), nakadajc na beneficjatów taks w wysokoci dwudziestej czci dochodów, wyj spod niej niektórych zakonników oraz duchownych, którzy uczestniczyli w wyprawie krzyowej, a w pierwszej konstytucji papieskiej, nakadajcej na Soborze Lio skim w 1274 r. szecioletni dziesicin na wszelkie beneficja kocielne, istniay wyjtki na korzy pewnych zakonników38. Uprzywilejowan sytuacj kardynaów tworzya natomiast po raz pierwszy konstytucja papiea Klemensa VI z 1 grudnia 1343 r. Gustamus amaritudini calicem, nakadajca trzyletni dziesicin na duchowie stwo w caym Kociele39. Zwolnienia dotyczyy take patników dziesiciny uiszczanej na rzecz Kocioa pocztkowo z dóbr panujcych (tzw. dziesicina ksica), z czasem przerzuconej na ogó ludnoci. Przykadowo w redniowiecznej Polsce na podstawie ugody z 1227 r., zawartej midzy ksiciem lskim Henrykiem Brodatym a biskupem wrocawskim Wawrzy cem, czasowo zwolniono od dziesiciny kolonistów niemieckich i osadników na prawie polskim w nowo lokowanych wsiach. Z tekstu tej ugody wynika ponadto, e ju wczeniej pewne grupy ludnoci – ponoszce, jak si wydaje, osobiste ciary na rzecz pa stwa – byy wolne od dziesiciny. Nie uiszczao jej pocztkowo take rycerstwo pozostajce na utrzymaniu ksicia40. W opublikowanym w „Czasopimie Prawno-Historycznym” z 1983 r. artykule pod znamiennym tytuem Puapki redniowiecznej aciny41 J. Matuszewski, poddajc analizie dokumenty wizytacji dóbr arcybiskupstwa i kapituy gnie nie skiej z XVI wieku 42, zwraca uwag na wystpujce tam dwa znaczenia wyrazu „przywilej”: specjalne uprawnienie, ale take dokument takie uprawnienie potwierdzajcy 43. Konkluzja o wieloznacznoci tego wyrazu skania autora do wniosku, e privilegium nie zawsze oznacza tradycyjnie rozumiany przywilej, polegajcy na przyznaniu adresatowi korzyci, skoro miewa znaczenie materialne – dokument. Tymczasem korzyci mog – 38. J. Dudziak, 1974: 182-183. Ibid.: 185. 40 Powoana ugoda poddaa rycerstwo obowizkowi opacania dziesicin, z jednoczesnym prawem wyboru kocioa, na rzecz którego bya wiadczona (tzw. dziesicina swobodna). Zob. szerzej: W. Abraham, 1891: 161; 168-173. 41 R. 35, z. 1, s. 1 i n. 42 Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis Saeculi XVI, Cracoviae 1920. 43 Znaczenie takie podaje take Sownik aciny redniowiecznej w Polsce, t. 7, red. K. Weyssenhoff-Brokowa, Kraków 1992-2001, szp. 1169, s.v. privilegium. 39.
(14) 160. MARZENA DYJAKOWSKA. jak wynika z przeprowadzonej powyej przez autork niniejszego studium analizy – wiza si z obcieniami. W przekadzie aci skiego privilegium odiosum warto zatem rozway uycie innego wyrazu ni „przywilej” (np. „wyjtek”, „przepis”), by unikn wraenia sprzecznoci, ewentualnie zastpi przymiotnik „niekorzystny” lub „szkodliwy”. J. Sondel proponuje tumaczenie „przepis wyjtkowo niekorzystny dla kogo” 44, nie uwzgldnia ono jednak korzyci, jakie zarazem przyznaje taki przepis adresatom. Z uwagi na omówione powyej znaczenie tytuowego zwrotu najwierniej oddaje je przekad „przywilej poczony z obowizkami”, tj. obowizkami bd to po stronie adresata przywileju, bd te osób trzecich w jego interesie.. BIBLIOGRAPHIE Abraham Wadysaw, 1891, O powstaniu dziesiciny swobodnej. Studyum z dziejów prawa kocielnego w Polsce, Warszawa, nadbitka z „Biblioteki Warszawskiej” 1891, t. 10. Conte a Coronata Matteo, 1928, Institutiones iuris canonici ad usum utriusque cleri et scholarum, t, 1, Normae generales. De Clericis. De Religiosis. De Laicis, Taurini, Marietti. Dudziak Jan, 1974, Dziesicina papieska w Polsce redniowiecznej. Studium historyczno-prawne, Lublin, TN KUL. Heumann Hans/Seckel Emil, 1958, Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts, Graz, Akademische Druck – U. Verlagsanstalt Krukowski Józef/Soba ski Remigiusz, 2003, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. 1, Ksiga I. Normy ogólne, Pozna , Pallotinum. Kumaniecki Kazimierz, 1989, Cyceron i jego wspóczeni, Warszawa, Czytelnik. Lewis Ch.– Short Ch., 1955, A Latin Dictionary, Oxford. Matuszewski Józef, Puapki redniowiecznej aciny, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, R. 35, 1983, z. 1, s. 1-29. Michiels Gommar, 1929, Normae generales juris canonici. Commentarius libri I Codicis Juris Canonici. Volumen secundum. De consuetudine. De temporis supputatione. De rescriptis. De privilegiis. De dispensationibus, Lublin, Universitas Catholica. Ojetti Benedetto, 1927, Commentarium in Codicem iuris canonici. Liber primus. Normae generales (can. 1-86), Romae, apud aedes Universitatis Gregorianae. Orestano Riccardo, 1937, Ius singulare e privilegium in diritto romano. Contributo storico – dommatico, Tolentino, Stab. Tipografico „F. Filelfo”. Pawluk Tadeusz, 1985, Prawo kanoniczne wedug Kodeksu Jana Pawa II, t. 1, Zagadnienia wstpne i normy ogólne, Olsztyn, Warmi skie Wydawnictwo Diecezjalne. Rotondi Giovanni, 1912, Leges publicae populi Romani, Milano, Società Editrice Libraria, Nachdr. Darmstadt 1962. Szady Bogumi, 2003, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowoytnych, Lublin, Drukarnia Liber. Sondel Janusz, 1997, Sownik aci sko-polski dla prawników i historyków, Kraków, Universitas.. 44. J. Sondel, 1997: 788..
(15) O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ. 161. Szpringer Iwona, 2008, Privilegium exigendi – instytucja prawa rzymskiego czy nowoytna? (Rozwaania na gruncie prawa rzymskiego i regulacji Code civil), [w:] W krgu historii i wspóczesnoci polskiego prawa. Ksiga jubileuszowa dedykowana profesorowi Arturowi Korobowiczowi, red. W. Witkowski, Lublin, Wydawnictwo UMCS.
(16) wirgo -Skok Renata, 2011, Beneficja spadkowe w prawie rzymskim, Rzeszów, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. Voci Pasquale, 1963, Diritto ereditario romano, t. 2, Milano, Società Tipografica “Multa Paucis”. Voci Pasquale, 1967, Diritto ereditario romano, t. 1, Milano, Società Tipografica “Multa Paucis”. Wernz Franxz Xavier/Vidal Pierre, 1952, Jus canonicum ad Codicis normam exactum, t. 1, Normae generales. Altera editio, Romae, apud aedes Universitatis Gregorianae. Wesenberg Gerhard, 1957, Privilegium, [w:] Realenzyklopädie der classichen Alterumwissenschaft, neue Bearb. von G. Wissowa, W. Kroll, K. Mittelhaus, K. Ziegler, t. 23/1, Stuttgart. Zielonacki Jozafat, 1862, Pandekta czyli wykad prawa prywatnego rzymskiego, o ile jest ono podstaw prawodawstw nowszych. Cz pierwsza obejmujca Ogólne zasady prawne i nauk o stosunkach rzeczowych, Kraków. Zoll Fryderyk, 1914, Pandekta czyli nauka rzymskiego prawa prywatnego, t. 1, Cz ogólna, Kraków, Spóka Wydawnicza Polska.. PRIVILEGIUM ODIOSUM. DE L’IMPORTANCE DU CONTEXTE DANS LA TRADUCTION DE LA TERMINOLOGIE JURIDIQUE Résumé L’auteur propose une réflexion sur la traduction la plus pertinente de l’expression privilegium odiosum vers le polonais. La traduction « przywilej niekorzystny », souvent rencontrée, peut paraître en effet maladroite. En se fondant sur les sources romaines, juridiques et littéraires, elle a examiné l’étymologie du mot privilegium et son sens comme norme pas toujours avantageuse, adressée à des destinataires concrets. Vient ensuite l’analyse du sens de l’expression en question dans les sources anciennes et contemporaines ainsi que dans la littérature du droit canon, illustrée par des exemples de cette sorte de privilèges. Dans la dernière partie de l’article, l’auteur souligne l’influence du sens exact des expressions latines sur la pertinence de la traduction et propose des traductions de l’expression privilegium odiosum en polonais. Mots-clés : terminologie juridique, privilegium odiosum, contexte, traduction. Sowa kluczowe: terminologia prawnicza, privilegium odiosum, kontekst, przekad..
(17)
Powiązane dokumenty
The relationship of the new consumer cooperatives with the cooperative legacy, especially with the rich tradition of consumer cooperatives in Poland, which formed one of
Celem nie jest jednak pozytywistyczna weryfikacja (z oczywistych względów pełnej błędów) narracji dziewiętnastowiecznego filozofa, ale przyjrzenie się maszynom
Wybrane przez Foucaulta pytanie – jak się zdaje, najbardziej dla niego frapujące, pytanie, które dręczyło go, jak pisze, przez prawie dwa miesiące – domaga się
While stratification and segmentation introduce a “logic of scarcity” at the ground level of the new political economy of knowledge, it is possible to associate this
In this essay, I want to examine Michel Foucault’s political contrast between the theological domains of the pastoral and the mystical, the manner in which he links the
Jeśli już w Zarysie ekonomii politycznej z 1857 roku postrzegał on proces pracy „ucieleśniony” jako „materia” w kapitalistycznej „formie”, w rękopisach 1861– 1863
W kolejnych latach na fali krytyki nowego socjalizmu rynkowego zaczęły pojawiać się również propozycje demokratycznego planowania, których celem było wykazanie, że
Wskazywanie na pewną słabość, która pojawia się wraz z integrowa- niem przez Negriego jego interpretacji Spinozy z analizami przemian współczesnego kapitalizmu, nie
