KonwersatoriumWiedzy o Mieście 3 (31), 2018
1. WSTĘP
PRZEMIANY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNE
UZDROWISKA TRUSKAWIEC PO 1945 ROKU
Abstrakt: Autorzy koncentrują się na identyfikacji zasadniczych kierunków przemian funkcjonalno-przestrzennych uzdrowi-ska Truuzdrowi-skawiec w okresie istnienia Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Szczególną uwagę zwrócono na okres lat 70. i 80. XX w., który uważany jest za okres ożywienia turystyki w Związku Radzieckim. Wykonując studia literaturowe i źródłowe, w tym wykorzystując niepublikowane wcześniej materiały kartograficzne, dokonano rozpoznania skutków rozwoju Truskawca. Należą do nich: wysoka frekwencja kuracjuszy, nadmierna urbanizacja, presja inwestycyjna, przesadna koncentracja zabudowy oraz problemy środowiskowe.
Słowa kluczowe: uzdrowisko, planowanie przestrzenne, socjalizm, turystyka, Truskawiec.
FUNCTIONAL AND SPATIAL TRANSFORMATIONS OF THE TRUSKAVETS SPA AFTER 1945
Abstract: The article focuses on the identification of the basic directions in the functional-spatial transformations of the Truskavets spa during the period of the Ukrainian Socialist Soviet Republic. While conducting the present study, particular attention was drawn to the period of the 70’s and 80’s of the 20th century, which is regarded as the era of the greatest prosperity of tourism in the Soviet Union. Literature and source studies also took into consideration the so far unpublished cartographic materials and analysis of the consequences of the development of Truskavets was cognised. Among the consequences of the excessive growth of the spa, one finds among others: high attendance of spa guests, excessive urbanisation, investment pressure, exces- sive building concentration and environmental problems.
Keywords: spa, spatial planning, socialism, tourism, Truskavets.
Łukasz Quirini-Popławski
https://orcid.org/0000-0002-3583-4916 Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie Wydział Geograficzno-Biologiczny, Instytut Geografii Katedra Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej
lukasz.quirini-poplawski@up.krakow.pl
Soriana Lukomska
https://orcid.org/0000-0002-8769-1830
Iwano-Frankiwski Narodowy Techniczny Uniwersytet Nafty i Gazu Instytut Architektury, Budownictwa i Energetyki
Katedra Architektury i Planowania Przestrzennego sorianalukomska@gmail.com
Przedmiotem opracowania jest Truskawiec – jedno z najbardziej znanych uzdrowisk ukraińskich, zloka-lizowane współcześnie na Ukrainie, w południowej części obwodu lwowskiego. Charakteryzuje je bardzo korzystne położenie na granicy Beskidów Wschod-nich, u podnóża Karpat Brzeżnych wśród lasów mieszanych dębowo-bukowych z domieszką jodły, świerka, olchy i grabu. Miasto posiada prawa powia-tu (obwodowego znaczenia), zajmuje powierzchnię niespełna 8 km², a liczba ludności wynosi ponad 28 tys. mieszkańców. Truskawiec dysponuje licznymi
możliwościami leczniczymi, których tradycja wyko-rzystania sięga XVI stulecia, a rozpoczęcie właściwej działalności uzdrowiskowej datuje się na rok 1827. Pod koniec XIX w. miejscowość ta stale znajdowała się w czwartej dziesiątce najchętniej odwiedzanych kurortów w Austro-Węgrzech i była jednym z najpo-pularniejszych uzdrowisk w Królestwie Galicji i Lodo-merii ze stale rosnącą frekwencją kuracjuszy (Buczek, Quirini-Popławski, 2009; Dorocki, Brzegowy, 2013; Navchalno-Kraieznavchyi atlas..., 1999; Nedashkovskaia, 1983; Torosiewicz, 1849).
Celem opracowania jest deskrypcja zasadniczych kierunków przemian funkcjonalno-przestrzennych miasta Truskawiec w okresie Ukraińskiej Socjalistycz-nej Republiki Radzieckiej, któremu w 1952 r. nadano status kurortu o najwyższej – w ówczesnym Związku Radzieckim – ogólnozwiązkowej randze. Posłużono się metodą badania dokumentów, monograficzną i anali-zy źródeł zastanych. Artykuł opiera się na badaniach obejmujących kwerendę biblioteczną i archiwalną, a także inwentaryzację urbanistyczną i dokumenta-cję fotograficzną przeprowadzoną w latach 2007–2010, uaktualnionych i poszerzonych w 2018 r., kiedy m.in. pozyskano historyczny materiał kartograficzny z za-sobów urzędu miasta Truskawiec. Zakres czasowy pracy wyznaczają daty funkcjonowania ustroju socja-listycznego na omawianym obszarze ze szczególnym uwzględnieniem lat 70. i 80. XX w. Okres ten bowiem uznawany jest przez ukraińskich badaczy za „złote lata” (Зоряний час) w rozwoju gospodarki turystycznej na terenie Związku Radzieckiego (Fedorchenko, Dorova, 2002; Savchuk, Kotenko, 2012; Ziuzin, Rozhko, 2019). Zarówno ukraińscy, rosyjscy, jak i polscy naukowcy nie podejmowali kompleksowo tak zarysowanego zagad-nienia. Wypełnienie, przynajmniej częściowo, tej luki poznawczej jest celem niniejszego opracowania. Z dru-giej strony zainteresowanie problematyką organizacji turystyki w Europie w systemie gospodarki socjali-stycznej wpisuje się w szerszy nurt licznych opracowań zagranicznych i polskich (Doljenko, Putrik, 2010; Dyda, 2018; Fedorchenko, Dorova, 2002; Gorsuch, 2003, 2011; Gorsuch, Koenker, 2006; Hall, 1991; Koenker 2003; Le-der, 2001; Michałowski, Tobis, 2010; Rosenbaum, 2015; Sowiński, 2005; Zinchenko, 2003).
2. ZARYS PRZEMIAN
FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNYCH
TRUSKAWCA
DO ZAKOŃCZENIA II WOJNY ŚWIATOWEJ
Truskawiec w okresie międzywojennym, gdy Rzecz-pospolita Polska odzyskała niepodległość, stanowił własność prywatną i posiadał charakter uzdrowiska użyteczności publicznej. Podstawą planowania i za-gospodarowania przestrzeni był plan regulacyjny spo-rządzony w latach 30. XX w. Pod koniec lat 30. XX w. liczba pokoi turystycznych wynosiła ok. 6000, zaś liczba kuracjuszy (18 000 w 1938 r.) plasowała Truskawiec na pierwszej pozycji wśród uzdrowisk wschodniej Polski (od Wilna po Karpaty) oraz na szóstej pozycji wśród najpopularniejszych w całym kraju. Ruch cudzoziem-ców był śladowy, obejmował średnio 100 osób rocznie (Buczek, Quirini-Popławski, 2009).Okres międzywojenny był czasem wyraźnego roz-woju inwestycyjnego, koncentrującego się w centralnej i południowej części miejscowości oraz wzdłuż ciągów komunikacyjnych w jej zachodniej części. Równocześnie północna część miasta przeznaczona była pod budow-nictwo mieszkaniowe. Największą realizacją architekto-niczną okresu międzywojennego był 3-kondygnacyjny oficerski dom wypoczynkowy. Ponadto oddano do użyt- ku wiele obiektów użyteczności publicznej.
Funkcjonowanie uzdrowiska w gminie Truskawiec generowało liczne konflikty pomiędzy Radą Gminy, mieszkańcami a właścicielem uzdrowiska i Komisją Zdrojową, mocno mu podporządkowaną, które doty-czyły m.in. zaniedbań inwestycyjnych i uciążliwości wynikających z intensywnego ruchu turystycznego. Istotnym wyzwaniem była nadto gospodarka wodno--ściekowa i ochrona przed kurzem ulicznym.
Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu miejsco-wości przez władze radzieckie zorganizowano w Tru-skawcu kilka sanatoriów (dla 500 osób), uruchomiono także część urządzeń leczniczych (Kushnir, 1940). Dzię-ki stosunkowo niewielDzię-kim zniszczeniom wojennym działalność zdrojową wznowiono prawdopodobnie już w 1945 r. Prywatne dotychczas uzdrowisko stało się własnością państwową, nadano mu imię Tarasa Szewczenki i zgodnie z ówczesną doktryną zostało „udostępnione szerokim rzeszom ludzi pracujących”.
3. UWARUNKOWANIA FORMALNOPRAWNE
Jak wiadomo, II wojna światowa zakończyła się zmianą przynależności państwowej obszaru, a co za tym idzie także organizacji turystyki. Zgodnie z ówczesną poli-tyką ZSRR turystyka, w tym działalność uzdrowisko-wa, została upaństwowiona. Turystyka – szczególnie w okresie stalinizmu – stała się narzędziem, poprzez które próbowano realizować założenia kształtowania nowego modelu „świadomego obywatela socjalistycz-nego”. Podkreślano jednocześnie zmianę podejścia do turystyki i podróży. Dotychczasowa elitarna i in-dywidualna forma aktywności nabrała charakteru powszechnego i zorganizowanego. To umasowienie turystyki miało służyć kreowaniu określonych po- staw społecznych. W nowym systemie kładziono nacisk zarówno na elementy odnowy psychicznej i fizycz-nej, jak i na formację ideologiczną (Jackowski, 1979; Maurer, 2006; Quirini-Popławski, 2015). Równocześnie zachodziły zmiany na obszarach recepcyjnych, w tym w uzdrowiskach. Zgodnie z ówcześnie przyjętym mo-delem miejscowości te zostały upaństwowione i prze-kształcone w tzw. lecznice społeczne (Chazov, 1983)1.Podział uzdrowisk Związku Radzieckiego wy-szczególniał te o znaczeniu ogólnozwiązkowym, re-
gionalnym (ważnym dla republiki) i lokalnym (miej-scowym). Przełomową datą dla rozwoju Truskawca był rok 1952, kiedy nadano miastu najwyższą ogólnozwiąz-kową rangę. Miało to bezpośredni wpływ na późniejsze tempo jego rozwoju, intensywność zabudowy i źród-ła finansowania inwestycji. Po reformie organizacji lecznictwa uzdrowiskowego (1960 r.) podjęto decyzję o przekazaniu wszystkich sanatoriów, domów wypo-czynkowych i pensjonatów pod zarząd Ministerstwa Ochrony Zdrowia, związków zawodowych i Funduszu Wczasów Pracowniczych. Truskawiec był wówczas zarządzany przez miejscowy organ Centralnej Rady Związków Zawodowych (Chazov, 1983; Matiash, Odynoka, Romanovskyi, Skybak, 2003).
Struktura uczestników ruchu turystycznego dzieliła się na trzy kategorie. Grupa I – chorzy przebywający na leczeniu w zakładach zamkniętych (szpitalach uzdro-wiskowych, sanatoriach i prewentoriach) w systemie „łożko–wanna–łóżko”. Grupa II – kuracjusze leczący się ambulatoryjnie w zakładach otwartych (obiekty wczasów leczniczych i profilaktyczno-leczniczych). Były to w głównej mierze osoby wymagające leczenia lub zagrożone chorobą wskutek uciążliwych i szkod-liwych warunków pracy. Grupa III – pozostałe osoby przebywające w uzdrowisku w celu regeneracji sił, przez dłuższy okres, mieszkające w domach wypo-czynkowych, pensjonatach i pokojach dzierżawionych przez dyrekcję uzdrowiska, kwaterach prywatnych w ramach wczasów zdrowotnych i pobytów wypo-czynkowych2. Przyjęty podział wpływał na: odrębność przyczyn, które kształtują wielkość ruchu kuracyjnego w uzdrowiskach, zróżnicowanie motywacji korzystania z usług zakładów i urządzeń lecznictwa uzdrowisko-wego, odrębność form leczenia, odmienne zapotrzebo-wanie na elementy infrastruktury turystycznej, w tym towarzyszącej, wynikające z różnego „reżimu” czasu oraz zróżnicowane możliwości przemieszczania się i koncentracji w przestrzeni uzdrowiska. Stosowanie się kuracjusza do ustalonego porządku było właśnie charakterystyczną cechą leczenia uzdrowiskowego. Równocześnie na terenie poszczególnych zakładów lecznictwa uzdrowiskowego wprowadzono regulamin, który miał stworzyć odpowiednie warunki do wypo-czynku i leczenia. Na poziomie miejscowości objawiał się on m.in. troską o ograniczenia emisji hałasu i ruchu kołowego, odpowiednimi godzinami pracy zakładów usługowych, rozrywkowych, urzędów, dostosowany-mi do porządku życia kuracjusza. Uzależniony był od miejscowych warunków klimatycznych, sezonu oraz profilu sanatorium. W odniesieniu do obiektu reżimem nazywano ogólne prawidła zachowywania się cho-rych, plan dnia zawierający dokładny porządek lecze-nia, aktywności fizycznej, wypoczynku, posiłków i snu (Chazov, 1983; Klimaszewski, 1953; Quirini-Popławski, 2015).
4. GŁÓWNE UWARUNKOWANIA
PLANISTYCZNE
Rozwój uzdrowisk w Związku Radzieckim następował na podstawie planów zagospodarowania opracowy-wanych przez Centralny Instytut Naukowo-Badawczy Planowania i Budowy Uzdrowisk oraz jego oddzia-ły. Sporządzano je w skali regionalnej dla regionów uzdrowiskowych, w skali lokalnej dla poszczególnych miejscowości oraz bardziej szczegółowej dla dzielnic (lub jej części) danego kurortu. Wytyczne zapisane w planach regionalnych były podstawą wyznaczania stref rezerwowych i ochronnych, a także nadawania rangi uzdrowisku (przyporządkowania go do określo-nej grupy). Plany szczegółowe uwzględniały podział na strefy: zakładów zabiegowych, zieleni, obiektów noclegowych i stołówek, obiektów administracyjno--usługowych, gospodarcze i inne.
Zagospodarowanie przestrzeni w uzdrowiskach było poddane strefowaniu funkcji terenu, które zasadniczo obejmowało wytyczenie głównego obszaru uzdrowi-skowego, strefy zamieszkiwania personelu obsługi, gospodarczo-technicznej, parkowo-leśnej oraz fakul-tatywnie strefy wypoczynku i turystyki (Chazov, 1983; Gurjanowa, 1972). Równocześnie na poziomie poszcze-gólnych uzdrowisk tworzone były odrębne regulaminy (odpowiedniki polskich statutów), zawierające zasady eksploatacji zasobów leczniczych, opis przebiegu gra-nic obszarów ochronnych oraz zasady zagospodaro-wania terenu (Wysocka, 1975). W celu zabezpieczenia przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrz-nych wytyczano obszar ochrony uzdrowiskowej, gdzie było zakazane prowadzenie prac mogących spowodo-wać pogorszenie warunków funkcjonowania i stanu sanitarnego (dotyczy głównie warunków glebowych, klimatycznych, stosunków wodnych). Podzielono go na trzy strefy (zony):
– strefa pierwsza (ostrego reżimu – największych ograniczeń) zawierała obszary ujęć wód leczniczych, złóż torfu, gazów leczniczych i zbiorników wodnych; była tu zabroniona działalność niezwiązana z eksploa- tacją surowców leczniczych, a stałymi mieszkańca- mi mogli być wyłącznie pracownicy uzdrowiska (np. lekarze);
– strefa druga (ograniczonego reżimu) obejmowała naturalne i sztuczne tereny zgromadzenia wód lecz-niczych i peloidów, parki, tereny zielone, pasy zieleni izolacyjnej, istniejące zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, a także przestrzenie zarezerwowa-ne w planie rozwoju pod lokalizację tych obiektów; – strefę trzecią (obserwacji – małych ograniczeń)
stano-wił cały rejon powstawania i występowania zasobów leczniczych oraz zieleni ochronnej wokół miejsco-wości; na jej terenie dopuszczono wszelkie prace, które nie miały z jednej strony ujemnego wpływu
na surowce lecznicze i stan sanitarny kurortu oraz z drugiej – walory krajobrazowo-klimatyczne (Bie-riuszew, 1970; Chazov, 1983; Klimaszewski, 1953; Wysocka, 1975).
5. ROZWÓJ MIASTA W LATACH 1945–1990
W drugiej połowie lat 40. XX w. oddano w Truskawcu do użytku osiem sanatoriów urządzonych w przed-wojennych pensjonatach i willach. Rozwijająca się funkcja uzdrowiskowa stanowiła dla Truskawca czynnik miastotwórczy, bowiem w 1947 r. uzyskał prawa miejskie. Po 10 latach pojemność bazy noclego-wej wynosiła 2200 łóżek w 11 obiektach. Osiem z nich podlegało Ministerstwu Ochrony Zdrowia Ukraińskiej SRR, pozostałe Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, Komitetowi Bezpieczeństwa Państwa i organom wojska. Bazę gastronomiczną tworzyły dwie jadłodajnie (Hluk-henkyi, Markov, Vieir, 1956). Grupa najistotniejszych wówczas problemów dotyczyła braku kadry lekarskiej i wykwalifikowanych pracowników technicznych, ale również niedostatku mieszkań i środków na remonty poważnie zdekapitalizowanej już bazy noclegowej (Holberg, Filipow, 2006).Lata 40. i 50. XX w. to okres porządkowania gospo-darki uzdrowiskowej i przekształceń dotychczasowych zasobów infrastruktury. Poza pojedynczymi przypad-kami nie wznoszono wówczas nowych obiektów tu-rystycznych. Zwiększenie liczby łóżek dla kuracjuszy osiągnięto dzięki nowym adaptacjom i doraźnym mo-dernizacjom budynków. Równocześnie w związku ze znacznym zwiększeniem się liczby ludności – z nie-spełna 4000 osób w 1939 r. do ok. 8000 w drugiej po-łowie lat 40. – wiele obiektów zostało zajętych przez ludność napływową, niezwiązaną z potrzebami lecznic-twa uzdrowiskowego (Holberg, Filipow, 2006; Nicieja, 2008, 2009). W tym okresie widoczne były trzy domi-nujące tendencje w przekształceniach bazy noclegowej: przejmowanie pod funkcję sanatoryjno-wypoczynkową obiektów pełniących wcześniej funkcję mieszkaniową; modernizacja obiektów sezonowych i przystosowy-wanie ich do całorocznego wykorzystania oraz prze-kształcenia struktury pokoi w celu uzyskania większej liczby łóżek.
Po drugiej wojnie światowej profil leczniczy Tru- skawca został rozszerzony. Nadal głównymi wskaza- niami były schorzenia układu pokarmowego, uzupełnio- ne o choroby kobiece, urologiczne, przemiany materii, układu krwionośnego. Rozrastająca się baza sanato- ryjna wiązała się z nasiloną eksploatacją wód mine- ralnych. Źródło Naftusia o wydajności 8 m³/24 h nie było wystarczające na potrzeby kurortu. W latach 60. postanowiono wykorzystać wody z innych odwier-tów (Naftusia-2), o łącznej wydajności 49 m³/24 h,
w pobliskich miejscowościach – Szkle, Borysławiu, Rozłuczu i Schodnicy, łącznej wydajności 250 m³/24 h. Eksploatowano wówczas 10 typów wód mineralnych z 25 źródeł. Oprócz wód większość sanatoriów w uzdro-wisku, podczas leczenia chorób skóry i reumatyzmie, wykorzystywała błota torfowe i od r. 1947 ozokeryt (wosk ziemny) z odkrywki w Borysławiu i Morszy-nie. Już w 1958 zorganizowano w Truskawcu oddział Naukowo-Badawczy Instytutu Uzdrowisk i Fizyko-terapii Ukraińskiej Republiki Związkowej w Odessie, który prowadził studia nad oddziaływaniem surow-ców leczniczych na ustrój człowieka i sposobem ich praktycznego wykorzystania (Chazov, 1983; Markov, Shatyrko, 1970; Nedashkovskaia, 1983).
Pierwszy projekt generalnego planu kurortu Tru-skawca został opracowany w 1957 r. W efekcie realizacji zawartych w nim założeń począwszy od lat 60. XX w. przestrzeń kurortu zaczęła się intensywnie zmieniać. Proces wypierania dawnej zabudowy następował po-przez zastępowanie jej obiektami wielkokubaturowymi, z wykorzystaniem współczesnych technologii budow-nictwa, a więc większą kubaturą w nowym materiale. Panujące dotychczas style: drewnianych willi i moder-nistycznych pensjonatów zostały zdominowane przez architekturę wielopiętrową ze szkła i żelbetonu. Zgod-nie z ogólnozwiązkową tendencją do „optymalizacji” wielkości kurortów (a więc zwiększania pojemności) w 1965 r. zatwierdzono generalny plan rozbudowy Truskawca jako modelowego kurortu związkowego (Kharchuk, 2008). Ten plan rozbudowy przewidywał dwa etapy: pierwszy na lata 1965–1980 i drugi na okres 1980–1990 r. Obejmował on m.in. rozmieszczenie nowych wielofunkcyjnych sanatoriów i profilaktoriów, lokali-zacje zespołów osiedleńczych i urządzeń sportowych, stworzenie stref zieleni oraz organizację systemu sieci komunikacyjnej i transportu (rys. 1). Z powodu braku wolnych terenów budowlanych na jego podstawie ro-zebrano w centrum Truskawca wiele willi i obiektów (m.in. dawna willa Maria-Helena, Klub Towarzyski).
Największy ruch budowlany przypadł na lata 70. i 80. XX w. W tym okresie oddano do użytku kilka-naście tzw. wysokospecjalistycznych kombinatów zdrowia, m.in. Diament (1000 łóżek), Kasztan (820), Kryształ (1010), Jantar (1000), Rubin (1000) (zob. fot. 1) oraz wiele mniejszych budynków sanatoryjnych, m.in. Karpaty, Mołdowa, Naftusia. Zgodnie z radzieckimi wskaźnikami projektowania urbanistycznego były to największe dopuszczone normami wielkości obiektów sanatoryjnych. Sięgnięto do rezerw terenowych, bo-wiem większość z nich zlokalizowano w południowej i południowo-zachodniej, dotychczas właściwie nieza-budowanej, części kurortu powyżej parku zdrojowego. Obszar ten z uwagi na odpowiednie nasłonecznienie, korzystne położenie poza częstymi inwersjami termicz-nymi i dobrą izolacją przed hałasem, był dogodny dla budownictwa typu sanatoryjnego.
Zasadniczo były to wielofunkcyjne obiekty zamknię-te z własnym zapleczem zabiegowo-rehabilitacyjnym. Zgodnie z dominującymi ówcześnie rozwiązaniami ar-chitektonicznymi wznoszono duże, zwarte bryły, zwy-kle wysokie (10–12 kondygnacji), które zajmowały małą powierzchnię pod zabudowę. Towarzyszące im obiekty,
przeważnie o funkcji gastronomiczno-rozrywkowej lub gospodarczej, były znacznie niższe (8–10 m). Dru-gim typem budowli, rzadziej stosowanym, były niskie, rozległe obiekty pawilonowe. Większość z nich dyspo-nowała własną bazą leczniczą, pijalniami, stołówkami i bazą towarzyszącą. W południowej części uzdrowiska Rys. 1. Fragment planu generalnego miasta kurortu Truskawiec z 1965 r. z oznaczonymi projektowanymi budynkami
Fot. 1. Truskawiec, sanatorium Jantar (pocztówka z 1988 r.) Źródło: zbiory autora
zlokalizowano kilka letnich obozów pionierskich (tab. 1). Na ogólnodostępną bazę gastronomiczną składały się restauracje, kawiarnie i jadłodajnie, wśród których naj-większa, otwarta w 1967 r. (Gwiazda), dysponowała 800 miejscami konsumpcyjnymi. W latach 80. XX w. możliwości recepcyjne Truskawca były znaczne, przy-bliżona liczba miejsc noclegowych wynosiła blisko 30 tys., a pojemność placówek gastronomicznych ponad 4500 miejsc konsumpcyjnych.
Wraz z kreacją nowej dzielnicy sanatoryjnej w połu-dniowej części uzdrowiska, która dotąd pełniła funkcję rolniczą, znacząco rozbudowano tam urządzenia lecz-nicze. W latach 70. XX w. zlokalizowano, oprócz już istniejącej, nową dużą pijalnię dla 2000 osób z pełnym asortymentem wód mineralnych (tab. 2). Obie pijalnie przystosowano do obsługi 25 tys. pacjentów dziennie. Ponadto wybudowano dwie polikliniki i przychodnie balneologiczne, mogące udzielić 10 tys. porad dziennie. W latach 60. powstał także duży zakład wodoleczniczy dysponujący 80 wannami i lecznica dla 150 pacjentów (Krytsiak, 1978; Markov, Shatyrko, 1970).
Spośród innych obiektów użyteczności publicznej oddanych do użytku można wymienić: dwie biblio-teki, kinoteatr i Pałac Kultury z salą zgromadzeń dla 1000 osób, dworzec autobusowy dla 300 pasażerów. Niecodziennej funkcji doczekał się w 1968 r. przedwo-jenny kościół rzymskokatolicki, w którym umieszczono planetarium. W stosunku do pojemności turystycznej bazy noclegowej odnotowano niedorozwój w zakresie obiektów bazy towarzyszącej (m.in. pływalnie, sale sportowe, budynki socjalne) i niektórych elementów in-frastruktury, takich jak urządzenia obsługi techniczno- -gospodarczej (Krytsiak, 1978; Matiash, Odynoka,
Ro-manovskyi, Skybak, 2003). Tab. 1. Infrastruktura turystyczna w Truskawcu w latach 1950–1990
Typ bazy Typ obiektu Rok
1950 1960 1970 1980 1990
Noclegowa
Hotel 0 0 1 3 4
Sanatorium 11 10 10 11 18
Pensjonat 2 3 5 6 14
Inne 0 0 0 młodzieżowe)4 (obozy młodzieżowe)4 (obozy
Razem 13 13 16 24 40 Gastronomiczna Restauracja 3 4 7 4 5 Kawiarnia 3 10 Jadalnia 7 7 Razem 3 4 7 14 22 Towarzysząca Ośrodek kultury 0 0 0 2 2 Kino 0 0 1 1 1 Biblioteka 0 1 1 1 2 Muzeum 0 0 0 1 1 Baza sportowa 3 7 11 16 16 Inne 0 2 (biuro podróży, budynek pionierów) 3 (biuro podróży, budynek pionierów, planetarium) 3 (biuro podróży, budynek pionierów, planetarium) 3 (biuro podróży, budynek pionierów, planetarium) Razem 3 10 16 24 25
Źródło: opracowanie własne na podstawie Hlukhenkyi, Markov, Vieir (1956); Markov, Shatyrko (1970); Krytsiak (1978, 1985) i badań własnych autorów.
Tab. 2. Urządzenia lecznicze w Truskawcu w latach 1950–1990 Typ urządzeń 1950 1960 Rok1970 1980 1990 Pijalnie 1 2 2 2 2 Przychodnie 0 0 1 5 5 Polikliniki 0 1 2 2 2 Apteki 0 0 0 1 1 Razem 1 3 5 10 10
Źródło: opracowanie własne na podstawie Hlukhenkyi, Mar- kov, Vieir (1956); Krytsiak (1978, 1985); Markov, Shatyrko (1970) i badań własnych.
Podobnie jak w przypadku uzdrowisk polskich ob-szar Truskawca został podzielony na strefy ochrony sanitarnej. Pierwsza z nich obejmowałamiejsca ujęć źródeł mineralnych i borowiny – teren ten był objęty zakazem robót budowlanych i ziemnych, które nie są związane z eksploatacją bogactw leczniczych. Drugą strefę stanowiły obszary, z których następuje spływ wód do źródeł leczniczych, zbiorników wód mine-ralnych i borowiny, urządzeń leczniczych, terenów wodnych znajdujących się przy uzdrowisku. Trzecia natomiast obejmowała pozostałe rejony powstawania zasobów hydromineralnych, które mają wpływ na klimatyczne i sanitarne warunki kurortu. W strefie drugiej i trzeciej prace budowlane mogły być wy-konywane wyłącznie za zgodą zarządu uzdrowiska (Wolski, 1970).
6. KONSEKWENCJE ROZWOJU MIASTA
W LATACH 1945–1990
Wraz z nadaniem uzdrowisku ogólnozwiązkowej rangi liczba turystów w Truskawcu wzrastała dynamicznie, a realizowane od lat 70. XX stulecia inwestycje w bazę noclegowo-leczniczą stanowiły drugi wyraźny bodziec do gwałtownego zwiększania się liczby przyjezdnych (tab. 3). Połowę z nich obejmowali przebywający na podstawie skierowań lekarskich w sanatoriach, zaś drugą połowę stanowili wczasowicze (niekorzystający z zabiegów leczniczych). Pod koniec lat 80., kiedy poja-wił sektor prywatnych obiektów noclegowych, pewną rolę zaczęły odgrywać przyjazdy kilkudniowe związa-ne z wypoczynkiem świątecznym, weekendowym. Sza-cunki na podstawie badań Myronov (2003) wskazują, że ogólna liczba turystów w Truskawcu po koniec lat 80. mogła sięgać nawet 600 tys. osób. Stałą, stosunkowo liczną grupą szacowaną na ok. 20 tys., stanowili ko-rzystający z leczenia (głównie dzieci) poszkodowani w katastrofie elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Na ich potrzeby zorganizowano centrum rehabilitacyjne „Karpaty dla Czarnobyla” (Matsiuk, Skybak, 2000).
Tab. 3. Liczba turystów w Truskawcu w latach 1950–1989 Rok Liczba osób (w tys.)
1950 54,0 1960 97,0 1965 151,1 1970 238,0 1975 210,7 1980 250,0 1985 350,0 1989 436,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie Matiash, Odynoka, Romanovskyi, Skybak (2003); Markov, Shatyrko (1970); Kryt-siak (1985); Myronov (2003).
Osiągnięty poziom frekwencji warunkowało przede wszystkim pięć czynników: ogólnozwiązkowa ranga kurortu, znaczne nakłady finansowe, zwiększenie licz- by łóżek (nowe inwestycje, przejęcia obiektów, powięk- szenie pojemności), rosnące wykorzystanie bazy noc-legowej (wzrost udziału łóżek całosezonowych) i nie-znaczne skrócenie przeciętnego pobytu kuracjuszy.
W latach 1945–1991 równolegle do turystyki uzdro- wiskowej pojawił się jej uzdrowiskowo-wypoczynkowy typ. Zjawisko to jednak nie przybrało skali obserwowanej w wielu polskich uzdrowiskach karpackich, mimo że podlegały one podobnym uwarunkowaniom i pro- cesom: państwowy system finansowania i polityka so-cjalna (m.in. dopłaty do wczasów leczniczych), duża presja właścicieli obiektów (zakładów pracy, branżo-wych związków zawodobranżo-wych), przeciążenie i inten-sywna eksploatacja budynków, urządzeń leczniczych i technicznych oraz niedostateczne uzupełnienia in-westycyjne (Mika, 2004). Dodatkowo szacuje się, że ruch turystyczny był jeszcze większy, gdyż wiele osób korzystających z bazy zabiegowej Truskawca mieszkało w domach ludności miejscowej lub w sąsiednich miej-scowościach (Stebnik, Borysław, Modrycz). Żywioło-wy rozwój miasta doprowadził do znacznego wzrostu liczby stałych mieszkańców – ok. 8000 w 1945 r., 33 000 w 1990, a także jego powierzchni – z 23 do 700 ha (Hol-berg, Filipow, 2006).
Niezależnie od przyjazdów kuracjuszy finansowa-nych ze środków przeznaczofinansowa-nych na publiczną ochronę zdrowia, od lat 70. dynamicznie rozwijał się ruch tu-rystyczny korzystających z wczasów pracowniczych. Występowanie w Truskawcu różnych form ruchu
tury-stycznego miało zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki. Dodatni wpływ szeroko rozumianej turystyki polegał na możliwości korzystania z urządzeń bazy turystycznej (bazy towarzyszącej) przez kuracjuszy oraz na fakcie wspólnego przebywania ludzi zdrowych i chorych. Z drugiej jednak strony turystyka wczasowa o charakterze masowym stawała się uciążliwa dla funk-cji podstawowej, jaką było lecznictwo uzdrowiskowe.
Warto dodać, że zasięg przyjazdów do Truskawca obej-mował całe niemal terytorium ówczesnego Związku Radzieckiego (Azji Środkowej, Zakaukazia, republik nadbałtyckich). W latach 80. XX w. kurort miał bezpo-średnie połączenie kolejowe z Moskwą i Leningradem (Markov, Shatyrko, 1970).
Planowanie struktury przestrzennej dotyczyło nie tylko głównej dzielnicy, ale również innych jednostek kurortu. W założeniu układ funkcjonalno-przestrzenny Truskawca miał być dostosowany do struktury tury-stów, zarówno kuracjuszy, jak i wczasowiczów. Ist-niejący od lat 60. XX w. stały nacisk na rozbudowę prowadził do postępującej urbanizacji i zauważalnej utraty właściwości środowiska przyrodoleczniczego, które stanowią podstawę walorów leczniczych kurortu. Odnotowano próby przezwyciężenia niekorzystnych tendencji poprzez określenie norm intensywności za-budowy w dokumentach planistycznych, które trudno
było zastosować w praktyce projektowej. W 1989 r. na polecenie Miejskiej Rady przeprowadzono korektę ge-neralnego planu i wniesiono liczne zmiany w zakresie dalszego rozwoju Truskawca w kierunku wschodnim. W marcu 1991 r., czyli kilka miesięcy przed
utworze-niem niepodległej Ukrainy, przyjęto nowy plan roz-woju miasta kurortu.
Przemieszanie funkcji uzdrowiskowej z wczasową miało negatywny wpływ na wyniki lecznicze, gdyż trudne stało się dostosowanie wymogów reżimu uzdro-wiskowego do potrzeb turystów. Stwierdzono prze-kroczenia w planach, polegające na lokalizacji obiek-tów na terenach nieprzeznaczonych pod zabudowę o danej funkcji lub intensywności (m.in. zwiększanie pojemności obiektów poprzez dodawanie łóżek do pokoi, zagęszczanie terenu budynkami tymczasowy-mi). Dodatkowo dla personelu lekarskiego i innych pracowników uzdrowiska wytyczono we wschodniej
Rys. 2. Fragment planu generalnego miasta kurortu Truskawiec z 1980 r. Źródło: archiwum Urzędu Miasta Truskawiec (w zasobie autora)
części Truskawca dzielnicę mieszkaniową sytuując tam kilkanaście obiektów wielokondygnacyjnych z za-pleczem usługowym (rys. 2).
Intensywna eksploatacja i brak konserwacji do-prowadziły do degradacji technicznej urządzeń leczniczych uzdrowiska. Postępowała stopniowa utrata walorów zabytkowych zespołu urbanistyczno- -architektonicznego historycznego centrum (Shulha, Onufriv, 2013). W przestrzeni miejscowości coraz mniejszą rolę odgrywały tereny otwarte kosztem zamkniętych (peryferyjnie położonych) terenów ośrodków sanatoryjno-wczasowych. Wysoka zabu-dowa sanatoryjna postępowała w sposób żywioło-wy. Ekspansja przestrzenna, w kilku przypadkach niezgodna z planem, pociągnęła za sobą zmiany w krajobrazie uzdrowiska. Przekroczenie skali miej-scowości skutkowało negatywnymi przemianami charakterystycznymi dla organizmu miejskiego. Wielkość obiektów powinna być podyktowana wy-mogami lecznictwa, z uwzględnieniem specyfiki psy-chiki człowieka chorego, dla którego niekorzystnie może oddziaływać przebywanie w dużych zespołach ludzkich. Pojawiły się uwagi o trudnej komunikacji pionowej, o zmienności warunków klimatycznych na górnych kondygnacjach w wysokich obiektach, a tak-że o utrudnionym kontakcie z przyrodą. Zdaniem Wolskiego (1970) z uwagi na wymagania lecznictwa uzdrowiskowego nie powinno się dopuszczać do nadmiernej koncentracji obiektów sanatoryjnych, co w konsekwencji prowadziłoby do powstawania miejscowości gigantów. Niezadowalający pozostał standard i poziom wyposażenia w elementy ogólno-dostępnej bazy gastronomicznej i towarzyszącej.
Nadmierna rozbudowa Truskawca spowodowała w latach 80. XX w. powolne przekraczanie naturalnej pojemności miejscowości. Ocena ta wynika z bilansu terenu zagospodarowanego i obszarów wolnych od zabudowy (parków, zieleni leśnej, terenów otwartych). Wiele inwestycji nie miało charakteru kompleksowego, a polegało głównie na zwiększeniu pojemności obiek-tów sanatoryjnych. Na dodatek w latach 70. widocz-nemu pogorszeniu ulegał stan sanitarny powietrza, który w kolejnych dekadach był głównym elemen-tem postępującej degradacji środowiska naturalnego Truskawca. Przekroczenia norm (czasem dwu- i trzy- krotne) notowano orientacyjnie, w 20–30% dni w roku, a szczególne w miesiącach zimowych, co było związane z eksploatacją kotłowni węglowych.
Wykonane tuż po II wojnie światowej prace adapta-cyjne i remontowe utrwaliły przedwojenne lokalizacje obiektów na kolejne lata. Rozwój Truskawca spowodo-wał napływ ludności stałej, a w konsekwencji rozbudo-wę obiektów mieszkaniowych i usług nastawionych na obsługę mieszkańców. Stan ten doprowadził do urba-nizacji kurortu, co uniemożliwiło w konsekwencji za-projektowanie prawidłowego układu przestrzennego.
Sanatoryjna baza łóżkowa powstawała szybciej od in-frastruktury technicznej, co wpłynęło na pogorszenie stanu sanitarno-higienicznego uzdrowiska. Dla przy-kładu warto wspomnieć o niedoborze wody pitnej, niedorozwoju sieci kanalizacyjnej, lokalnych źródłach zanieczyszczeń i niewydolnym układzie komunika-cyjnym³. Intensywny rozwój spowodował pogłębienie problemów, pomimo przeprowadzenia w latach 70. XX w. licznych działań infrastrukturalnych.
7. PODSUMOWANIE
W założeniu rozwój przestrzenny Truskawca miał być realizowany na podstawie planów zagospodarowania przestrzennego. Należy stwierdzić, że planowanie nie nadążało za dynamicznym rozwojem tej miejscowości. Zaniedbania dotyczyły aktualizacji zapisów oraz zasię-gu dokumentów planistycznych, szczególnie w drugiej połowie lat 70. XX w. W odniesieniu do wielu dzielnic uzdrowiskowych brakowało planów szczegółowych, które powinny stanowić podstawę wydawania indywi-dualnych decyzji lokalizacyjnych. Przy obserwowanym silnym naporze inwestycyjnym prowadziło to niejedno-krotnie do lokalizowania obiektów w miejscach o nie-korzystnych warunkach ukształtowania terenu. W kon-sekwencji wpłynęło również na nadmierną urbanizację uzdrowiska i pogorszenie warunków środowiskowych. W latach 70. XX w. istotnym problemem na omawianym
obszarze stało się zanieczyszczenie powietrza (opad pyłu i dwutlenek siarki), gdzie notowano znaczne przekroczenia norm rocznych. Głównymi źródłami zanieczyszczeń były: gospodarka energetyczno-cieplna (kotłownie na paliwa stałe, niski stopień gazyfikacji) i komunikacja samochodowa.
Ówczesne plany zagospodarowania przestrzennego uzdrowiska i terenów przeznaczonych na potrzeby turystyki stanowiły swoiste studia możliwości. Były to programy zakładające maksymalizację wskaźników zabudowy i parametrów zagospodarowania terenu na rzecz rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego. Brakowa-ło planowania zakładającego elastyczne etapowanie, m.in. w zależności od problemów ochrony środowiska. Z drugiej strony przyjęto zasadę koncentracji zabu-dowy w określonych miejscowościach, pozostawiając między nimi tereny zalesione bez prawa zabudowy, które stanowiły naturalny rezerwuar terenów rekrea-cyjnych dla kuracjuszy i umożliwiały utrzymanie właś-ciwości miejscowego klimatu (ochronę przed wiatrem, hałasem).
Lata 1945–1990 spowodowały znaczne zaburzenie ładu przestrzennego Truskawca poprzez: przypadko- we lokalizacje budynków, wysoki wskaźnik intensyw-ności zabudowy, sytuowanie wielokondygnacyjnych obiektów na eksponowanych krajobrazowo terenach,
przemieszanie i przypadkowość funkcji (uzdrowiskowej, wypoczynkowej, turystycznej, mieszkaniowej, magazy-nowej) nawet w obrębie historycznego centrum uzdro-wiska. Prowadzone prace planistyczne uwzględniały w pierwszym rzędzie zalecenia techniczno-ekonomiczne, często kosztem czynników przyrodniczych i socjal-nych. Wydaje się, że nie określono trafnie skali roz- woju i stopnia zagospodarowania obszaru uzdrowi-ska. Autorom nie udało się dotrzeć do zatwierdzonych opracowań określających perspektywiczną chłonność obszaru w odniesieniu do wzrastającej liczby przy- jeżdżających, stopnia wykorzystania zagospodaro- wania turystycznego, racjonalnego wykorzystania warunków przyrodniczo-klimatycznych. Mimo wy- stępowania tych niekorzystnych procesów przestrzen-nych i stosunkowo niskiego standardu usług liczba kuracjuszy w Truskawcu stale wzrastała, osiągając w 1989 r. rekordowy poziom przeszło 436 000 osób rocznie.
Przesilenie polityczne drugiej połowy lat 80. XX w. i uzyskanie przez Ukrainę niepodległości zapocząt-kowały wolnorynkowe zmiany gospodarcze, które odbiły się znacznym zmniejszeniem wysokości dotacji państwowych na lecznictwo uzdrowiskowe. Miało to swoje odzwierciedlenie w istotnym (o 50–60%) spad-ku liczby spad-kuracjuszy (Petrovskyi, Petrovskyi, 2000). Duże znaczenie dla funkcjonowania uzdrowiska miało utworzenie w 2000 r. specjalnej strefy ekonomicznej nazwanej Turystyczno-Rekreacyjny Obszar Kurort--Polis Truskawiec (зона туристсько-рекреаційного типу Курортополіс Трускавець). Zasadniczo prze-miany przestrzenne zachodzące w latach 1992–2019 możemy podzielić na dwa wyraźnie rysujące się etapy. Pierwszy charakteryzował się znaczącymi przekształ-ceniami własnościowymi, niewielkim ruchem inwe-stycyjnym w zakresie nowych obiektów i postępującą dekapitalizacją nieużytkowanych budynków. Drugi etap, obejmujący dwie pierwsze dekady XXI w., to czas dynamicznego ruchu budowanego nowych obiektów i modernizacji już istniejących.
PRZYPISY
¹ Szerzej na temat organizacji turystyki w okresie radzieckim pisze Quirini-Popławski (2015).
² Wczasy zdrowotne były formą obejmującą osoby, które naj-częściej były kierowane do uzdrowiska przez lekarza w celu regeneracji sił. Korzystały one, choć nie zawsze, zarówno z opieki lekarza, zakładów przyrodoleczniczych i urządzeń leczniczych, jak i urządzeń typowo turystycznych i rekreacyjnych. W warun-kach polskich zbliżoną formą były pobyty w domach Funduszu Wczasów Pracowniczych.
³ Zaopatrzenie w wodę pitną i gospodarczą stanowiło problem już przed I wojną światową.
BIBLIOGRAFIA
Bieriuszew, K.G. (1970). Zagadnienie rozwoju i planowania uzdrowisk w ZSRR. Problemy Uzdrowiskowe, 4 (52), s. 99–104. Buczek, M., Quirini-Popławski, Ł. (2009). Frekwencja kura-cjuszy w Krynicy w Karpatach Zachodnich i Truskawcu w Karpatach Wschodnich (Ukraina). Prace Geograficzne, 121, s. 39–58.
Chazov, E.Y. (1983). Kurorty. Moskwa: Sovetckaia Entsyklopedyia. Doljenko, G.P., Putrik, YU, S. (2010). Istoriya turizma v Rossiskoi
Imperii, Sovetskom Soyuze i Rossiiskoi Federatsii. Rostov:
Izdatelskii Centr Mart.
Dorocki, S., Brzegowy, P. (2013). Zarys historii uzdrowiskowej Krynicy w XIX w. W: B. Płonka-Syroka, A. Kaźmierczak (red.),
Kultura uzdrowiskowa na Dolnym Śląsku w kontekście europejskim.
Tom I (s. 347–371). Wrocław: Quaestio.
Dyda, O. (2018). Zasada kontrastu w kształtowaniu atrakcyjności środowiska architektonicznego uzdrowiska (na przykładzie mia-sta partnerskiego Uniejowa, Truskawca). Biuletyn Uniejowski, 7, s. 135–149, https://doi.org/10.18778/2299-8403.07.09
Fedorchenko, V.K., Dorova, T.A. (2002). Istoriia turyzmu v Ukraini. Kyiv: Vyshcha shkola.
Gorsuch, A.E. (2003). „There is no place like home”: Soviet tour- ism in late stalinism. Slavic Review, 62 (4), s. 760–785. https:// doi.org/10.2307/3185654
Gorsuch, A.E. (2011). All this is your world: Soviet tourism at home
and abroad after Stalin. Oxford: Oxford University Press.
Gorsuch, A.E., Koenker, D.P. (red.) (2006). Turizm: The Russian
and East European tourist under capitalism and socialism. London:
Cornell University Press.
Gurjanowa, H. (1972). Planowanie przestrzenne i organizacja uzdrowisk w ZSRR. Problemy Uzdrowiskowe, 4 (64), s. 233–262. Hall, D.R. (1991). Tourism & economic development in Eastern Europe
& the Soviet Union. London: Belhaven Press.
Hlukhenkyi, T.T., Markov, I.I., Vieir, D.I. (1956). Kurort
Truskavets i yeho liechiebnyie factory. Kiiev: Hosudarstviennoie
Mieditsynskoie Izdatielstvo USSR.
Holberg, L., Filipow, Z. (2006). Europejska perła Karpat wschodnich.
Truskawiec. Lwów: Awers.
Jackowski, A. (1979). Turystyka w Związku Radzieckim. Biuletyn
Ruch Turystyczny. Monografie, 19. Warszawa: Szkoła Główna
Planowania i Statystyki.
Kharchuk, Kh. (2008). Formirovaniie arkhitektury Truskavtsa v XIX
– piervoi chasti XX st. Lvov: Natsionalnyi Univiersitiet Lvovskaia
politiekhnika.
Kiptenko, V., Lyubitseva, O., Malska, M., Rutynskiy, M., Zan’ko, Y., Zinko, J. (2017). Geography of tourism of Ukraine. W: K. Wi- dawski, J. Wyrzykowski (eds.). The geography of tourism of
Central and Eastern European countries (s. 509–551). Cham:
Springer, https://doi.org/10.1007/978-3-319-42205-3
Klimaszewski, J. (1953). Organizacja uzdrowisk ZSRR. Balneologia
Polska, 4, s. 132–155.
Koenker, D.P. (2003). Travel to work, travel to play: On Russian tourism, travel and leisure. Slavic Review, 62 (4), s. 657–665, https://doi.org/10.2307/3185649
Krytsiak, V.Iu. (1978). Truskavets: Iliustrovanyi narys pro vsesoiuznyi
balneolohichnyi kurort. Lviv: Kameniar.
Krytsiak, V.Iu. (1985). Truskavets: Truskavets: Truskawez. Lviv: Kameniar.
Kushnir, E.A. (red.) (1940). Kurorty zapadnykh oblastei Ukrainy, Kiiev: Ukrainskoe kurortnoe upravlienie.
Leder, M.M. (2001). My life in stalinist Russia: An American woman
looks back. Bloomington and Indianapolis: Indiana University
Markov, I.I., Shatyrko, A.S. (1970). Truskaviets. Lvov: Kameniar. Matiash, I.B., Odynoka, L.P., Romanovskyi, R.V., Skybak, I.M.
(2003). Truskavets. Kraieznavchyi bibliohrafichnyi pokazhchyk.
Arkhivni ta bibliohrafichni dzherela ukrainskoi istorychnoi dumky,
9. Kyiv: Derzhkomarkhiv Ukrainy, UNDI arkhivnoi spravy ta dokumentoznavstva.
Matsiuk, O., Skybak, I. (2000). Korotkyi narys istorii Truskavtsia. Truskavets.
Maurer, E. (2006). Alpinizm as mass sport and elite recreation: Soviet mountaineering camps under Stalin. W: A.E. Gorsuch, D.P. Koenker (red.), Turizm: The Russian and East European
tour-ist under capitalism and socialism (s. 141–162). London: Cornell
University Press.
Michałowski., L., Tobis, T. (2010). Sopot. Od elitarnego uzdrowi-ska do kurortu dla mas. Studia Socjologiczne, 3 (198), s. 163–178. Mika, M. (2004). Turystyka a przemiany środowiska przyrodniczego
Beskidu Śląskiego. Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki
Przestrzennej UJ.
Myronov, Yu.B. (2003). Chynnyky perspektyvnoho rozvytku tu-rystychnoho biznesu v SEZ „Kurortopolis Truskavets”. Motod
i Rynok, 4, s. 94–96.
Navchalno-kraieznavchyi atlas Lvivskoi oblasti. (1999). Lviv: VNTL.
Nedashkovskaia, N.I. (1983). Rekreatsyonnaia systema sovetskykh
Karpat. Kyiv: Vyshcha shkola.
Nicieja, S.S. (2008). Truskawiec – dzieje kresowego kurortu. Index,
9–10, s. 23–30.
Nicieja, S.S. (2009). Kresowe trójmiasto. Truskawiec – Drohobycz – Bo-
rysław. Opole: Wydawnictwo MS.
Petrovskyi, B.D., Petrovskyi, O.B. (2000). Osoblyvosti innovatsii-noi diialnosti v umovakh funktsionuvannia SEZ „Kurortopolis Truskavets”. W: V.V. Hrytsyk (red.), Problemy
informatyzat-sii rekreatinformatyzat-siinoi ta turystychnoi diialnosti v Ukraini: perspektyvy kulturnoho ta ekonomichnoho rozvytku (s. 12–14). Truskavets:
European Leisure and Recreation Association.
Quirini-Popławski, Ł. (2015). Organizacja lecznictwa uzdrowi-skowego na obszarze Beskidów Wschodnich w latach 1944–
1991. W: E. Bilska-Wodecka, I. Sołjan (red.), Geografia na
prze-strzeni wieków. Tradycja i współczesność. Profesorowi Antoniemu Jackowskiemu w 80. rocznicę urodzin (s. 325–347). Kraków:
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ.
Rosenbaum, A.T. (2015) Leisure travel and real existing socialism: new research on tourism in the Soviet Union and communist Eastern Europe. Journal of Tourism History, 7: 1-2, s. 157–176, https://doi.org/10.1080/1755182X.2015.1062055
Savchuk, B.P., Kotenko R.M. (2012). Formuvannia orhanizatsiinoi struktury samodiialnoho turyzmu na Prykarpatti u 70–80-kh rokakh XX st. Karpatskyi krai, 1, s. 93–101.
Shulha, H.M., Onufriv, Y.O. (2013). Evoliutsiia rozvytku hirskolyzhnykh kompleksiv v Ukrainskykh Karpatakh.
Mistobuduvannia ta terytorialne planuvannia, 50, s. 749–758.
Sowiński, P. 2005, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch
turystyczny (1945–1989). Warszawa: Wydawnictwo TRIO,
Instytut Studiów Politycznych PAN.
Torosiewicz, T. (1849). Źródła mineralne w Królestwie Galicyi i na Bukowinie. Lwów: Instytut Narodowy im. Ossolińskich. Wolski, J. (1970). Turystyka zdrowotna a uzdrowiska europej-skich krajów socjalistycznych. Problemy Uzdrowiskowe, 5 (53). Wysocka, E. (1975). Uzdrowiska ZSRR. Problemy Uzdrowiskowe,
8 (96), s. 51–60.
Zinchenko, V.A. (2003). Molodizhnyi turyzm v Ukrainskii RSR
u 70-80-kh rr. ХХ st. (na osnovie dieiatelnosti „Sputnіka”). Kyiv:
Instytut Istorii Ukrainy NAN Ukrainy.
Ziuzin, S., Rozhko, I. (2019). Historical aspects of tourist deve-lopment in the Chornohora massif of Ukrainian Carpathians.
Journal of Education, Health and Sport, 9 (1), s. 335–345, http://
dx.doi.org/10.5281/zenodo.2556911
Artykuł wpłynął: 2 czerwca 2018 Zaakceptowano do druku: 3 grudnia 2018
