EULALIA SMUGA-FRIES *
FILOZOFICZNA KONCEPCJA
ODPOWIEDZIALNO`CI SPOECZNEJ PRZEDSI¡BIORSTW
WEDUG WALTERA LIPPMANNA
1. WST¡P
Koncepcja spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw (Corporate Social Responsibility, CSR) narodzia si, zdaniem historyków, w pocztkach XIX wieku (CARROLL 2009, s. 1-3), jednak okres jej najintensywniejszego rozwoju rozpocz si w latach trzydziestych XX wieku i trwa do dzisiaj. Wikszo_ tek-stów autorstwa Waltera Lippmanna dotyczcych tego zagadnienia powstaa w la-tach 1913-1962. Chocia nie u ywa on samego pojcia (C)SR, to gos zabierany przez tego autora w sprawach nowej ekonomii, strajków, wielkiego biznesu i innych spraw odnoszcych si do sfery publicznej nosi znamiona typowej argu-mentacji obecnej w póniejszych dyskusjach midzy zwolennikami i przeciw-nikami ró nych form, jak równie samej idei CSR. W dalszej czci artykuu przedstawi najistotniejsze powody, dla których stanowisko tego autora mo na uzna_ za reprezentatywne dla wczesnych koncepcji (C)SR. Warto mu si przy-jrze_ nie tylko dlatego, e jest innowacyjne i wiele pomysów w nim zawartych wyprzedza swoj epok, ale równie dlatego, e sia oddziaywania autora za-równo na rodowisko ówczesnych intelektualistów i polityków, jak i na przecit-nych obywateli bya ogromna. Poza tym posta_ samego Lippmanna równie nie bya tuzinkowa.
Mgr EULALIA SMUGA-FRIES – doktorantka na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji – e-mail: eulalias@wp.pl
2. KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA
INTELEKTUALNEJ BIOGRAFII WALTERA LIPPMANNA
Walter Lippmann (1889-1974) by niewtpliwie jednym z bardziej wpywo-wych amerykaqskich dziennikarzy swoich czasów. `wiadczy o tym nie tylko przyznanie mu dwukrotnie nagrody Pulitzera (1958, 1962) czy te to, e by wspózao ycielem dziaajcego do dzi opiniotwórczego dwutygodnika „The New Republic”o profilu centrolewicowo-liberalnym, ale tak e fakt, e jego arty-kuy prasowe i felietony komentowane byy przez inne gazety. Znany jest rysunek komiksowy (Rys. 1), autorstwa Jamesa Thurbera, opublikowany w 1971 r. w „New Yorkerze”, który przedstawia par przecitnych Amerykanów czytajcych rano pras. M , zapytany przez on, co spowodowao jego zatroskan min, od-powiada, e to Lippmann znów przestraszy go tego ranka. Ten humorystyczny rysunek doskonale ilustruje popularno_ i wpywowo_ pisarstwa tego autora.
Rys. 1. Za: STEEL 1980, s. 436.
Lippmann jest równie autorem wielu ksi ek, które przez kolejne lata po publi-kacji byy ywo komentowane i budziy wiele emocji w rodowisku naukowym i politycznym. Dodatek do „Timesa” zatytuowany The test of the news (LIPP -MANN, MERZ 1920), napisany wspólnie z Charlesem Merzem w 1917 r., stanowi jeden z pierwszych przykadów krytycznej analizy prasy. Tekst pokazuje, e Lipp-mann by nie tylko dziennikarzem, ale potrafi na ten zawód i prac swoich kole-gów patrze_ z du ym dystansem, waciwym ju dla filozofa polityki. W ksi ce Liberty and the news (LIPPMANN 1920) stworzy etos dziennikarski, który wydaje si aktualny do dzisiaj. W kolejnych ksi kach i artykuach autor ten stawia niewygodne pytania o warunki obiektywnoci przekazu prasowego, o niezale -no_ dziennikarzy czy te o rol paqstwa w rozpowszechnianiu istotnych dla
opinii publicznej informacji. Jego biografia pena jest paradoksów. Z jednej stro-ny jako jeden z pierwszych intelektualistów otwarcie zwraca uwag na mecha-nizmy manipulacji obecne w prasie. Z drugiej strony sceptycyzm i lk Lippmanna przed niewyedukowanymi masami sprawi, e on sam w pewnym momencie sta si czonkiem politycznego aparatu propagandowego (WELLBORN 1969).
Warto wspomnie_, e zaanga owanie Lippmanna w ycie publiczne w Sta-nach Zjednoczonych byo wieloaspektowe. By doradc politycznym kolejnych prezydentów. Asystowa m.in. przy tworzeniu synnej mowy prezydenta Wilsona, w której wysunity zosta postulat tzw. 14 punktów, bdcych propozycj pro-gramu pokojowego po I wojnie wiatowej. Gboka wiara autora w idee i zawo-dowy idealizm sprawiy, e po tym, jak Stany Zjednoczone nie przystpiy do Ligii Narodów, nie tylko wycofa si z polityki, ale odebra ten fakt jako osobist pora k i przypaci to depresj (STEEL 1980). W póniejszym okresie doradza tak e prezydentom Rooseveltowi i Johnsonowi. Ten ostatni przyzna mu Pre-zydencki Medal Wolnoci. Zaanga owanie Lippmanna w ycie polityczne jest przykadem zastosowania pogldu autora, zgodnie z którym teoria musi by_ po-czona z praktyk. Autor, który wyksztacenie filozoficzne zdobywa na Harwar-dzie pod okiem takich filozofów jak Georg Santayana, William James i Graham Wallas, nie tylko pisa o filozofii spoeczno-politycznej, ale stara si jej elementy wciela_ w ycie, w swoich ksi kach za podawa ró ne przykady historyczne, eby lepiej zilustrowa_ swoje tezy. Z tego powodu mo na mówi_ o jego filozo-ficznej koncepcji odpowiedzialnoci spoecznej biznesu. Lippmann by postaci niezwykle barwn i do dzisiaj ocena jego ycia budzi wiele kontrowersji. Przy-kadem mo e by_ ksi ka Barrego de Ricciego, w której autor w wyniku pojawie-nia si zarzutów, e filozofia polityczna Lippmanna propaguje konserwatyzm i mo-narchizm, podejmuje si uzasadnienia stanowiska, zgodnie z którym pogldy filo-zoficzne Lippmanna maj przede wszystkim charakter liberalny. Niewtpliwie wkad Lippmanna w rozwój nauk spoecznych jest nieoceniony. Specjalici ró -nych dziedzin humanistyki uwa aj go za twórc fundamentów teoretyczró -nych swoich nauk (GARCIA 2010, s. 1-3). Wydaje si jednak, e istniej istotne przesan-ki do postawienia tezy, e jego twórczo_ ma przede wszystprzesan-kim charakter filo-zoficzny, a jego wkad w inne dziedziny nauki, takie jak socjologia, czy politologia, jest pochodn i rozwiniciem jego pogldów filozoficznych. Poni sze spojrzenie na zagadnienie CSR jest równie ujciem filozoficznym i teoretycznym.
3. EWOLUCJA FILOZOFICZNEGO UJ¡CIA CSR NA GRUNCIE AMERYKASKIM
Za jedno z pierwszych naukowych opracowaq powiconych koncepcji CSR uwa a si ksi k Howarda Bowena Social responsibilities of the businessman (CARROLL 2009, s.8), a publikacj artykuu Miltona Friedmana pt. The social responsibility of business is to increase its profits w „New York Timesie” w 1970 r. uznaje si za pocztek ery CSR w odró nieniu od SR (SALAZAR, HUSTED 2009, s. 1). Pojcie CSR przeszo zo on transformacj pod wzgldem
zakresu – od lokalnego odniesienia do udziaowców i menagerów do zasigu globalnego. Zmiany i przeobra enia dokonyway si równie w znaczeniu tego pojcia i jego zastosowaniu. Nastpio przejcie od pocztkowych hase spo-ecznej odpowiedzialnoci do szczegóowych zaleceq z zakresu strategii i za-rzdzania korporacyjnego. Pierwsze oficjalne pisma poruszajce zagadnienia (C)SR zaczy jednak powstawa_ w Stanach Zjednoczonych w latach pi_-dziesitych XX wieku (CARROLL 2009, s. 8). Zdaniem Roberta Haya i Eda Graya, naukowców badajcych zagadnienie CSR, niezwykle istotne w rozwoju tej koncepcji byo haso trusteeship management (zarzdzania powierniczego), zyskujce na popularnoci w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku (CARROLL 2009, s. 6). Oddaje ono charakterystyczne dla tej epoki postrzeganie managerów jako poredników midzy wacicielami du ych biznesów a spoe-czeqstwem, w tym midzy pracownikami, klientami i lokaln spoecznoci. Uwa ano, e dwigaj oni na swoich barkach odpowiedzialno_ zarówno za zwikszanie zysków firmowych, jak i za utrzymanie sprawiedliwej równowagi midzy ró nymi, czsto sprzecznymi daniami drugiej strony. Poniewa nie byli oni postrzegani po prostu jako przedstawiciele czy wysannicy wacicieli przedsibiorstw, cieszyli si spoecznym zaufaniem. W takim kontekcie spoeczno-historycznym z coraz wiksz intensywnoci zaczo pojawia_ si haso spoecznych zobowizaq w du ym biznesie. Towarzyszy temu nowy trend polityczny, by korporacje postrzega_ w ten sam sposób jak instytucje rzdowe, i w zwizku z tym wymaga_ od nich tego samego rodzaju odpowie-dzialnoci. Jak zauwa a badacz tego zagadnienia Nicholas Eberstadt, nao ono na biznes nowe obowizki poza zwikszaniem zysków – pojawiy si oczeki-wania, by korporacje wypeniay równie zobowizania spoeczne (CARROLL
2009, s. 7). Korporacje postrzegano jako centra wadzy, w których podejmuje si decyzje dotyczce ycia obywateli na ró nych paszczyznach. Dziaania korporacyjne przestay by_ tylko spraw biznesmenów, a zyskay wymiar spoeczny.
W 1953 r. Howard Bowen w ksi ce Social responsibilities of the business-man poda jedn z pierwszych definicji (C)SR jako „odnoszcego si do zobowi-zaq biznesmenów do prowadzenia polityki, podejmowania decyzji i postpowania zgodnie z kierunkiem dziaaq, które s po dane z punktu widzenia celów i war-toci naszego spoeczeqstwa” (cyt. za: CARROLL 2009, s. 9). Postawi on tak e niezwykle istotne pytanie teoretyczne: „Jakie zobowizania spoeczne biznesmeni mog rozsdnie na siebie przyj_?” Przy tym nie tylko problem samych róde zobowizaq spoecznych ma wymiar etyczno-filozoficzny, ale równie uwikana w tym zakresie jest ka da próba dokadnego okrelenia tych zobowizaq. Przyka-dem mo e by_ artyku Wima Dubbnika i Lucka Linderkerke (2009) o neokantow-skich fundamentach CSR. Autorzy wskazuj na brak wystarczajcej iloci teo-retycznych, a zwaszcza filozoficznych, rozwa aq o ródach i zakresie tego poj-cia. Wskazuj te na brak szerokiej debaty nad sam definicj. Jednym z teo-retyków, który wskaza na ten problem, by Milton Friedman. W 1970 r. w „New York Timesie” ukaza si jego artyku pt. The social responsibility of business is to increase its profits, w którym zwróci uwag na kilka istotnych kwestii. Posta-wi zasadnicze pytanie: „Co to znaczy, e biznes ma zobowizania?”. Friedman pyta, kto jest podmiotem tych zobowizaq, poniewa zobowizania mo e przyj_ na siebie jedynie czowiek, korporacja za jest sztucznym podmiotem, sztuczn osob. Autor wskazywa tak e na sprzeczno_ wynikajc z nao enia spoecz-nych zobowizaq na zarzd korporacji, a oczywistym zobowizaniem do mno- enia zysków, które ma on wobec pracodawców i wacicieli zarazem. Zarzd korporacji, chcc wypeni_ spoeczne zobowizania, wydaje w rzeczywistoci pienidze wacicieli, a nie wasne, nie wypeniajc w ten sposób swojego najwa niejszego obowizku – pomna ania zysków.
Warto zwróci_ uwag na kilka ró nic midzy wczesnym a nowoczesnym uj-ciem CSR. We wczesnym okresie rozwoju tej idei postrzegano menagerów jako powierników i obdarzano ich spoecznym zaufaniem, Friedman twierdzi jednak, e s oni zwyczajnie przedstawicielami interesów pracodawcy, i std wynikaj wspomniane sprzecznoci. Artyku Friedmana uwa any jest za moment kluczowy przeksztacenia SR w CRS. Widoczne jest to nie tylko w samej zmianie termino-logicznej (pojcie biznesu zastpiono pojciem korporacji), ale przede wszystkim w powrocie do idei zysku. Jej sens zmieni si jednak istotnie. Ewoluowaa ona od znaczenia, jakie miaa w pocztkach kapitalizmu, do postrzegania zysku przez pryzmat kapitau ludzkiego, od którego wydajnoci zale zyski przedsibiorstwa w du szej perspektywie. Nastpio odejcie od mierzenia zysków jedynie w as-pekcie stricte finansowym.
Obecnie wskazuje si tak e na najnowsze ujcie CSR, z którego punktu widzenia cz_ pytaq stawianych jeszcze w XX wieku wydaje si nadal aktualna. Zarówno jednak proponowane rozwizania, jak i kierunki rozwoju tej dziedziny s obecnie zupenie inne. Wród tych pytaq, które zdaj si nie traci_ na aktual-noci, wskaza_ mo na pi_ gównych grup zagadnieq, które koncentruj si wo-kó nastpujcych problemów: „Czy przedsibiorstwo ponosi spoeczn odpowie-dzialno_?”, „Na czym polega spoeczna odpowiedzialno_ biznesu?”, „Dlaczego biznes powinien si anga owa_ w spoeczn odpowiedzialno_?”, „Wobec kogo przedsibiorstwo powinno by_ odpowiedzialne?” oraz „W jaki sposób podejmo-wa_ spoeczn odpowiedzialno_ i przetrpodejmo-wa_ na rynku?” (ROK 2012, s. 423). Pytania te stanowi pewn ram wspóczesnych dyskusji, obecnie jednak istotn rol w rozwa aniach nad CSR-em odgrywa przede wszystkim nauka o zarzdza-niu. Wskazuje na to chocia by jedna z bardziej popularnych definicji spoecznej odpowiedzialnoci biznesu, wedug której CSR to „proces poznawania i wcza-nia zmiewcza-niajcych si oczekiwaq spoecznych w strategi zarzdzawcza-nia, a tak e monitorowania wpywu takiej strategii na konkurencyjno_ firmy” (ROK 2012, s. 424). Natomiast istotn ró nic midzy XX-wiecznymi a obecnymi ujciami CSR jest czenie koncepcji spoecznej odpowiedzialnoci z teori interesariuszy, teori zintegrowanego rozwoju, a tak e powizanie CSR-u z instrumentami za-rzdzania strategicznego (ROK 2012, s. 425).
Warto zauwa y_, e wspóczenie wskazuje si na trzy podstawowe obszary badawcze CSR. Pierwszy zwizany jest z prób opisywania rzeczywistych prak-tyk przedsibiorstw w zakresie ksztatowania relacji z ró nymi interesariuszami, a tak e poszukiwanie wyjanienia i uzasadnienia tych praktyk (ROK 2012, s. 426). Drugi obszar ma wymiar instrumentalny i prognostyczny. Badania prowadzone w tym zakresie koncentruj si na próbach opisania dziaaq, które maj przynie_ okrelone po dane skutki. Badania te nie stanowi jedynie opisów, lecz zawie-raj tak e elementy projektowania procesów wdra ania rozwizaq. Wi e si to m.in. ze stawianiem prognoz na podstawie analiz i badaq trendów (ROK 2012, s. 426). Trzeci, najciekawszy z filozoficznego punktu widzenia obszar zwizany jest z normatywn funkcj CSR-u. Badania w tym zakresie dotycz gównie takich kwestii, jak pytanie o cele i wartoci, do jakich powinno si d y_ w biz-nesie. Obejmuj one takie zagadnienia jak dobro wspólne, zrównowa ony rozwój, czy zmniejszenie poziomu biedy i wykluczenia spoecznego. Oprócz niezbdnego do prowadzenia badaq z tego obszaru zaplecza teoretycznego ich wyniki maj czsto istotne znaczenie praktyczne. Mog na przykad prowadzi_ do strategicz-nej reorientacji danego przedsibiorstwa (ROK 2012, s. 426).
4. DWA RÓDA FILOZOFICZNEJ KONCEPCJI ODPOWIEDZIALNO`CI SPOECZNEJ PRZEDSI¡BIORSTW
W TWÓRCZO`CI WALTERA LIPPMANNA
W twórczoci Waltera Lippmanna wskaza_ mo na dwa ujcia zagadnienia spoecznej odpowiedzialnoci w biznesie. Z jednej strony nale y wspomnie_ kon-cepcj ekonomi spoecznej, z drugiej za filozofi publiczn. Pierwsz odnale_ mo na we wczesnych pismach autora, m.in. w jego licznych artykuach praso-wych komentujcych bie ce wydarzenia oraz w ksi ce Drift and Mastery z 1914 r. Druga koncepcja wyania si m.in. z jego najbardziej rozpoznawalnego dziea – Public Philosophy z 1956 r.
4.1. EKONOMIA SPOECZNA
Lippmann krytykowa wspóczesne teorie demokracji, które jego zdaniem charakteryzowao ujmowanie problemów z lokalnej perspektywy (GOODWIN
1995, s. 319). Uwa a, e byy one odpowiednie jedynie dla homogenicznego spoeczeqstwa XIX wieku (LIPPMANN 1956, s. 85), tymczasem za, aby uj_ wspóczesne dynamicznie zmieniajce si spoeczeqstwo, potrzebna jest perspek-tywa globalna. Autor sprzeciwia si przekonaniu, zgodnie z którym gównym motywem dziaaq czowieka jest interes wasny. Konsekwentnie Lippmann uwa- a, e opieranie teorii spoecznych, a zwaszcza ekonomicznych na motywie d enia do korzyci wasnych jest nie tylko anachroniczne, lecz wrcz niepro-duktywne i niczego nie wyjania (LIPPMANN 1956, s. 85). Zdaniem autora od czasów rewolucji przemysowej w spoeczeqstwie amerykaqskim i europejskim zaczy nastpowa_ istotne zmiany (LIPPMANN 1956, s. 86). Powstaa klasa robot-nicza, która z czasem stawaa si coraz bardziej wiadoma swojej roli, pozycji, a przede wszystkim swoich praw. Stopniowa emancypacja kobiet i zró nicowanie midzy obywatelami aktywnie uczestniczcymi w yciu publicznym, zwikszaj-ca si rola opiniotwórcza prasy – wszystko to raz na zawsze zmienio struktur tych spoeczeqstw. Problem polega, zdaniem Lippmanna, gównie na tym, e ani teorie spoeczne, ani ró nego rodzaju instytucje demokratyczne, w tym Koció, uniwersytety i administracja publiczna, nie pod ay za tymi zmianami, nie od-zwierciedlay one ani potrzeb, ani kondycji nowego spoeczeqstwa.
Inspiracj dla pogldów Lippmanna, e zmiany technologiczne nieubaganie zmieniaj struktur spoeczeqstwa, podczas gdy instytucjonalna „nadbudowa” nie jest w stanie za tymi zmianami nad a_, moga by_ ksi ka Grahama Wallasa Great Society (1914). Lippmann niewtpliwie czyta wszelkie nowoci
wydaw-nicze (STEEL 1980), a w swoich pismach wskazywa wanie na t pozycj (LIPP
-MANN 1956). W ksi ce Great Society (1914) odnale_ mo na m.in. myl, e technologia stworzya nowe, bardziej zo one spoeczeqstwo globalne, w którym problemy spoeczne, w tym ekonomiczne, nie mog by_ rozwizywane z regionalnego, lokalnego punktu widzenia. Wallas by jednym z tych teoretyków, którzy do nauki o spoeczeqstwie wprowadzili elementy psychologii, sprzeci-wiajc si w ten sposób przekonaniu, e ludzie dziaaj wycznie racjonalnie, na podstawie chodnego rachowania zysków i strat. Nie wspominajc o zachowa-niach zbiorowych (WALLAS 1914), które rzdz si zupenie innymi prawami.
Jest to wtek, który w zmienionej formie pojawi si w ksi ce Lippmanna Drift and mastery (1914).
Podobnie jak Wallas, Lippmann uwa a, e interes wasny nie mo e by_ uni-wersalnym wytumaczeniem ludzkiego zachowania. Nawet w biznesie ch_ zysku moga by_ jedynie motorem dziaaq wczesnych kapitalistów, ale „zupenie nie sprawdza si jako metoda realizacji obietnic” (LIPPMANN 1914, s. 32) wielkiego biznesu. Lippmann zauwa a, e motywem przewodnim zachowaq biznesowych nie mo e by_ zwyka ch_ maksymalizacji zysków (GOODWIN 1995, s. 319). Chocia w ksi ce Drift and mastery autor wiele razy podkrela, e na pewno istniej inne motywy postpowania w biznesie, czytelnik nie uzyskuje dokadnej odpowiedzi na pytanie, czym dokadnie miayby one by_. Autor wskazuje tak e na potrzeb stworzenia teorii spoecznej, która uwzgldniaaby zo ono_ ludz-kich zachowaq. Zdaniem Godwina w tym okresie swojej twórczoci Lippmann zacz postrzega_ ekonomi jako jedn z najwa niejszych nauk spoecznych, „poniewa zajmowaa si najistotniejszymi na wiecie pytaniami o przemys, organizacj pracy, ochron konsumenta, przedsibiorstwa publiczne i ogólniej o ludzki dobrobyt” (GOODWIN 1995, s. 322).
Goodwin zauwa a te , e przekonanie Lippmanna o potrzebie stworzenia eko-nomi spoecznej, która uwzgldniaaby nie tylko ekoeko-nomiczne motywy postpo-wania, ale tak e braaby pod uwag zmiany zachodzce w spoeczeqstwie, mo e mie_ zwizek z teoriami goszonymi przez Thorsteina Veblena. Autor The Theory of the Leisure Class (Teoria klasy pró0niaczej), sprzeciwiajc si neoklasycy-stycznym teoriom, które uwa a za nieadekwatne i nieoddajce dynamicznych zmian zachodzcych w spoeczeqstwie, sformuowa tezy ekonomii darwinistycz-nej. Wedug niej zachowania ekonomiczne nie tylko podlegaj ewolucji, ale na-le y je rozpatrywa_ ze spoecznego punktu widzenia, a adne wewntrzne moty-wy zachowaq indywidualnych nie mog by_ postrzegane jako podstawa do jakiej-kolwiek teorii ekonomii spoecznej. Uwa a on, e zachowania ekonomiczne s uwarunkowane spoecznie (VEBLEN 1971). Tak samo jak Wallas odrzuca tez, e
zachowania ludzkie s zawsze racjonalne i oparte na chodnej kalkulacji zysków i strat. Veblen uwa a, e nie ma uniwersalnych praw ekonomicznych, poniewa teorie powinny uwzgldnia_ dynamik zachowaq ludzkich i zmian spoecznych. Wedug niego motorem przemian cywilizacji ludzkiej bya technologia, a zmiany spoeczne i kulturowe przez ni wywoywane powinny by_ uwzgldniane przez teorie ekonomiczne. Veblen krytykowa tak e neoklasyczne teorie ekonomiczne z innego punktu widzenia. Uwa a, e nie s one wystarczajco naukowe, gdy nie uwzgldniaj dynamiki zmian (szeroko pojtych), a proponuj jedynie statyczny, czyli – zdaniem autora – nierealny i niewiarygodny obraz. Lippmann wyra a podobne wtpliwoci: „niewielu ekonomistów pamita, e ich rozumowanie oparte jest na nierealistycznym obrazie czowieka i przemysu. Kiedy opracowuj szczegóy swoich teorii, wielk trudno_ sprawia im przypomnienie sobie faktu, e mówi o wiecie wyimaginowanym, wiecie, który jest spenieniem ich mrzonek i poddaje si ich logice” (1914, s. 320). Stanowisko to wyra a gbsze przekonanie Lippmanna obecne w wielu jego pismach, e teoria nie mo e by_ zbytnio oddzielona od praktyki, a tylko stopieq uogólnienia powoduje, e dana idea ma charakter teoretyczny.
Zdaniem Goodwina Lippmann jednak wyprzedza w tym aspekcie swoj epok. Jego krytyka bya gbsza. Uwa a on, e problem z naukami spoecznymi, do których zalicza ekonomi, polega na tym, e zbyt dugo opieray si na ana-logiach zaczerpnitych z innych dziedzin. Opieray si na fizyce, odwoujc si do teorii Newtona, czy na ewolucjonizmie, majcym swoje róda w biologii (GOODWIN 1995, s. 323). W ten sposób zachowania spoeczne przedstawiane byy albo z punktu widzenia zachowaq zwierzt, albo moleku. Autor uwa a, e ludzie zachowuj si w sposób, który nie ma analogii w adnej z tych nauk. Widzia natomiast potrzeb stworzenia niezale nej nauki spoecznej opisujcej zachowania spoeczne czowieka, oczywicie równie nieopierajcej si na pro-stej generalizacji zachowaq indywidualnych (HOLLINGER 1977, s. 467). Midzy innymi z tych powodów odrzuca przekonanie, e to interes wasny czowieka jest gównym motywem ekonomicznych zachowaq w spoeczeqstwie.
Istotnym elementem ekonomii spoecznej by wieki biznes. Lippman równie powici mu sporo miejsca w swoich wczesnych pismach (lata 1914-1950). Jego krytyka instytucji dotyczya tak e instytucji finansowych, w tym przedsibiorstw dziaajcych na wielk skal. Uwa a on, e nigdy nie byo powszechnej zgody na system kapitalistyczny, czego dowodz liczne protesty i próby zwalczania go. Zwaszcza dlatego nie mo na uznawa_ systemu kapitalistycznego za zgodny z na-tur czowieka (za WELLBORN 1969, s. 393). Lippmann twierdzi, e wadza, któr maj korporacje, nie ma adnych róde legitymizacji i odwoywanie si
w tym celu do natury czowieka jest zupenie nieuzasadnione. Jedynym ródem nie wadzy, ale zobowizaq jest fakt, e kapita w wielkim biznesie nie jest do-starczany przez tych, którzy nim zarzdzaj, lecz przez spoeczeqstwo. Wielcy biznesmeni s jedynie powiernikami tego kapitau i wanie dlatego nale y na nich nao y_ podobne obowizki i odpowiedzialno_ identyczn jak na czonków innych instytucji publicznych (za WELLBORN 1969, s. 393).
Ten pogld Lippmanna jest typowym przykadem charakteryzujcym wczesny okres rozwoju koncepcji (C)SR. Jego zdaniem nastay czasy, w których wielcy biznesmeni bd oceniani wedug tych samych standardów, co su ba cywilna. Jest to epoka, w której tworzy si nowe standardy moralne w biznesie, a biznes-meni zostaj zobowizani wobec spoeczeqstwa do postpowania nie tyle przyno-szcego zyski, co uwzgldniajcego tak e racje spoeczne. Lippmann zwraca uwag na to, e w przypadku wielkiego biznesu nie mo na traktowa_ go jako czego zupenie niezale nego, jako prywatn spraw przedsibiorców, gdy jego powizania i wpyw na gospodark amerykaqsk jest zbyt du y (za WELLBORN
1969, s. 396). Z kolei skutki decyzji podejmowanych przez przedsibiorców maj wpyw na ró ne aspekty ycia obywateli.
Wielk nadziej natomiast Lippmann pokada w menad erach, widzc w nich powierników interesów spoecznych, a nie po prostu przedstawicieli przedsibior-ców. Zupenie nie dostrzega problemu, o którym pisa Friedman. Wrcz prze-ciwnie, uwa a menad erów za klas wyksztacon i posugujc si metodami naukowymi w biznesie. Dlatego atwiej mieli zrozumie_ konieczno_ nao enia na biznesmenów zobowizaq spoecznych, a ich decyzje i dziaania powinny by_ oceniane wedug tych samych standardów, co decyzje i dziaania urzdników paqstwowych.
4.2. OD FILOZOFII PRAWA NATURALNEGO DO FILOZOFII PUBLICZNEJ
Inne ujcie (C)SR odnale_ mo na w pónych pismach Waltera Lippmanna, przede wszystkim we wspomnianej ju ksi ce The public philosophy (1956). W swoich rozwa aniach na temat sabej kondycji wspóczesnej demokracji autor wysuwa tez, e ka de spoeczeqstwo potrzebuje wspólnego fundamentu, jednego kryterium prawdy i faszu, powszechnych regu, które zawieraj niepisane prawa i zasady bdce warunkiem dobrego ycia. Przed rewolucj przemysow takiego wspólnego racjonalnego porzdku dostarczaa filozofia prawa naturalnego. Zmia-ny w spoeczeqstwie, które w wyniku rewolucji przemysowej nie byo ju homogeniczne, sprawiy jednak, e nie bya ona wystarczajca. Przestaa ofero-wa_ rozwizania dla nowopowstaych problemów. Filozofia prawa naturalnego
zostaa odrzucona jako niepraktyczna, a wrcz niepotrzebna. Wobec rodzcego si pluralizmu pogldów i postaw wydawaa si nieadekwatna. Wedug Lipp-manna jednak bardziej zró nicowane spoeczeqstwo, ze wzgldu na hetero-geniczno_ postaw i pogldów, tym bardziej zdaje si potrzebowa_ wspólnego punktu odniesienia, powszechnego racjonalnego porzdku (LIPPMANN 1956, s. 85). Filozofia publiczna miaa by_ odpowiedzi na t potrzeb.
Lippmann zwraca uwag na fakt, e do momentu, kiedy suwerenno_ paqstwa nie jest w aden sposób zagro ona, potrzeba wspólnego kryterium prawdy i faszu, wspólnego racjonalnego porzdku nie jest oczywista (LIPPMANN 1956, s. 86).
Refleksje teoretyczne autora zwizane s z jego sprzeciwem wobec polityki neu-tralnoci paqstwa. Problem ten uwidoczni si, gdy w Europie wybucha II wojna wiatowa. Stany Zjednoczone, ze wzgldu na wielonarodowe pochodzenie swo-ich obywateli, przez dugi czas nie zajmoway oficjalnego stanowiska w tej spra-wie. Paradoksy wynikajce z takiej postawy Lippmann pokazuje ju w ksi ce Public opinion (1922). Dla przecitnego obywatela informacja prasowa w stylu „rozpocza si wojna midzy Polsk a Niemcami” jest niewystarczajca. Neu-tralno_ mo e prowadzi_ nie tylko do dezinformacji, ale mo e tak e spowodowa_ niemoc dziaania. Dopóki suwerenno_ i bezpieczeqstwo nie s zagro one, kon-kluduje autor, pozornie mo na sobie pozwoli_ na neutralno_. Spoeczeqstwo jednak powinno wiedzie_, co jest prawd, a co kamstwem, co jest dobre, a co nie. Lippmann twierdzi, e wobec za, za jakie uwa a dziaania wojenne Niemców nazistowskich w Europie, paqstwo nie mo e pozosta_ neutralne, a wic – zdaniem autora – obojtne. Jak pokazaa historia, neutralno_ okazaa si niemo liwa do utrzymania po ataku na Pearl Harbour. Stany Zjednoczone byskawicznie musiay zaj_ stanowisko. Podajc ten przykad, Lippmann wskazuje na dwie kwestie: z jednej strony dowodzi tezy, e samo istnienie filozofii publicznej jest konieczne, a z drugiej ukazuje jej istotn cech. Powinna ona mie_ wymiar praktyczny, a w konkretnych sytuacjach powinna dawa_ narzdzia, które umo liwi skuteczne podejmowanie decyzji i dziaanie. Chocia nie oferuje gotowych rozwizaq, jej praktyczny wymiar objawia si poprzez mo liwo_ zastosowania do najwa niej-szych kwestii ycia publicznego.
4.3. PRAWO WASNO`CI WEDUG LIPPMANNA
Lippman zwraca si do czytelnika The public philosophy nastpujco: „zatem przeprowadmy test poprzez zastosowanie filozofii publicznej do kilku istotnych tematów naszego ycia publicznego” (LIPPMANN 1956, s. 90-94). Na licie owych kluczowych problemów na pierwszej pozycji znalazo si prawo wasnoci.
Przedstawiajc szczegóowo to zagadnienie, Lippmann odwouje si do filozofii Williama Blackstone’a (1956, s. 90). W jego najwa niejszym dziele Commen-taries on the Laws of England z 1766 r. jedna z ksig powicona jest wasnoci. Czytamy tam, e „ogólnie nie ma niczego, co tak dziaaoby na wyobrani i anga owaoby tyle namitnoci wród ludzkoci, jak prawo wasnoci czy te wyczne i despotyczne panowanie, do którego czowiek roci sobie prawo i egzek-wuje go, nad zewntrznymi przedmiotami tego wiata z cakowitym wyklucze-niem praw jakiejkolwiek innej jednostki we wszechwiecie. Niewielu jednak zadaje sobie trud zastanowienia si nad pochodzeniem i fundamentami tego pra-wa” (BLACKSTONE 1766, s. 3). Prawo wasnoci jest trzecim, obok bezpieczeq-stwa i wolnoci, fundamentalnym prawem ka dej jednostki. Lippmann za Blacke-stonem powtarza, e jako jednostki racjonalne powinnimy zbada_ ródo tego prawa. Zasadnicz kwesti, która wyania si z tych rozwa aq, jest powizanie prawa do wasnoci z obowizkami z niego wynikajcymi.
Lippmann rozwija ten wtek wprowadzajc specyficzn koncepcj spoeczeq-stwa jako obecnego, przeszego i przyszego pokolenia (Lippmann 1956, s. 3-38). Zdaniem autora jednostka nie ma absolutnego prawa do wasnoci, ale ma go spoeczeqstwo, ludzko_. Prawny waciciel ma jedynie ograniczone, w sensie czasowym, ale i moralnym, prawo wasnoci. Nie jest to prawo absolutne, a zatem na przykad kwesti dziedziczenia musiano uregulowa_ za pomoc prze-pisów (czyli prawa stanowionego). Prawo wasnoci nie jest ani „wycznym, ani despotycznym panowaniem”. Z samych definicji wasnoci i spoeczeqstwa wy-nika powizanie prawa wasnoci z obowizkami. Poniewa jako obecne poko-lenie mamy jedynie ograniczone prawo do korzystania z wasnoci, a jedno-czenie musimy pamita_, e mamy moralne zobowizania wobec przeszych po-koleq, które nie zmarnoway powierzonych im dóbr, oraz wobec pokoleq przy-szych, by nie zaprzepaci_ tego, co dostalimy, to powizanie obowizków z wasnoci musi, zdaniem autora, wydawa_ si ka dej racjonalnej jednostce oczywiste. Wasno_ prywatna jest zatem systemem praw i obowizków. Autor ilustruje t zale no_ za pomoc przykadu eksploatacji zó naturalnych (LIPP
-MANN 1956, s. 95). Jako obecne pokolenie nie mamy prawa do bezmylnej gra-bie y zó naturalnych, musimy, a wrcz jest to naszym obowizkiem, dziaa_ tak, eby korzysta_ z nich rozsdnie i oszczdnie.
Nadrzdnym celem ka dego spoeczeqstwa jest dobre ycie, a od tego tak e zale y szczcie jednostki. Na racjonalny porzdek skadaj si warunki, jakie musz by_ spenione, aby mo liwe byo dobre ycie publiczne. Filozofia pub-liczna, m.in. poprzez starannie pielgnowan tradycj, przekazuje kolejnym poko-leniom istotne informacje na temat dobrego ycia: czym ono jest, co trzeba
speni_, eby byo ono mo liwe, co mo e mu zagra a_. Zobowizania moralne, jakie nios ze sob ró ne aspekty ycia spoecznego, w tym tak e aspekt eko-nomiczny, s cile zwizane, a wrcz wynikaj z definicji spoeczeqstwa (LIPP
-MANN 1956, s. 103-106). Spoeczeqstwo jest przez autora definiowane jako obecne, przesze i przysze pokolenia, które maj wobec siebie zobowizania, równie te w wymiarze ekonomicznym, jak na przykad to, eby nie pozostawia_ przyszym pokoleniom dugów lub eby nie roztrwoni_ bogactwa przekazanego przez przodków. Ka de dziaanie dotyczce sfery publicznej, a majce wpyw na ludzko_, na spoeczeqstwo, wi e si w sposób nieunikniony ze spoeczn od-powiedzialnoci. Ka da wasno_ pociga za sob spoeczne zobowizania. W ten sposób Lippmann wywodzi pojcie SR z definicji spoeczeqstwa. Jak za-znacza w swoich wczeniejszych pismach, ekonomia jest istotnym, jeli nie najwa niejszym aspektem ycia spoecznego, a wielki biznes powinien nie tylko ponosi_ odpowiedzialno_ przed caym spoeczeqstwem, ale obracajc kapitaem, czyli specyficzn form wasnoci, ma zobowizania wobec przyszych pokoleq. Tak prezentuj si dwa ró ne ujcia CSR w pismach Lippmanna.
5. ZAKOCZENIE
Rozwa ania Lippmanna dotyczce spoecznej odpowiedzialnoci zarówno w ujciu ekonomii spoecznej, jak i te obecne w dziele The public philosophy (1956) z jednej strony prezentuj cechy typowe dla swojej epoki, z drugiej oferuj rozwizania innowacyjne. Przykadem pierwszego ujcia jest chocia by postrze-ganie manad erów jako poredników midzy wacicielami przedsibiorstw a po-zostaymi czonkami spoeczeqstwa czy nakadanie na dziaania biznesowe identycznej odpowiedzialnoci jak na dziaania pracowników su b cywilnych czy administracji. Z kolei przykadem propozycji innowacyjnych s sugestie au-tora dotyczce potrzeby rozwinicia ekonomii spoecznej jako osobnej nauki spoecznej, jak równie wskazanie na potrzeb stworzenia niezale nych od in-nych nauk teorii spoeczin-nych. Niezwykle interesujce i nowatorskie wydaje si pokazanie zale noci midzy odpowiedzialnoci spoeczn a definicj spoeczeq-stwa. Niewtpliwie lektura pism tego autora nie pozostawia czytelnika obojtnym wobec uwag i propozycji w nich zawartych.
REFERENCJE
BLACKSTONE William (1766), Commentaries on the Laws of England, ksiga II, Oxford: Clarendon Press.
CARROLL Archie (2009), A history of Corporate Social Responsibility, [w:] A. CRANE, D. MATTEN, A. MCWILLIAMS, J. MOON, D. SIEGEL D. (red.), The Oxford Handbook of Corporate Social Responsibility, Oxford, Oxford Handbooks Online, http://www.oxfordhandbooks.com/view/ 10.1093/oxfordhb/9780199211593.001.0001/oxfordhb-9780199211593- dostp 29.04. 2013. DUBBINK Wim, VAN LIEDEKERKE Luc (2009), A Neo-Kantian Foundation of Corporate Social
Res-ponsibility, “Theory of Moral Practice”, vol. 12 nr 2, s. 117-136.
FRIEDMAN Milton (1970), The social responsibility of business is to increase its profits, „New York Times Magazine” z 13 wrzenia, s. 122-126.
GARCIA Cezar (2010), Rethinking Walter Lippmann’s legacy in the history of public relations, „PRism Journal” nr 7 (1), s. 1-10.
GASPARSKI Wojciech (red.) (2012), Biznes, Etyka, Odpowiedzialno1|, Warszawa: Wydawnictwo Profesjonalne PWN.
GOODWIN Craufurd (1995), The Promise of Expertise: Walter Lippmann and the Policy Sciences, „Policy Sciences”, vol. 28, nr 4, s. 317-345.
HOLLINGER David(1977),Science and Anarchy: Wlater Lippmann’s Drift and Mastery,„American Quarterly”,nr29(5),s.463-475.
LIPPMANN Walter, MERZ Charles (1920), A Test of the News, „The New Republic” nr 23, s. 1-42. LIPPMANN Walter, (1914), Drift and mastery, New York: Henry Holt and Company.
LIPPMANN Walter, (1920), Liberty and the News, New York: Harcourt, Brace and Howe. LIPPMANN Walter (1922), Public Opinion, New York: Harcourt, Brace and Co.
LIPPMANN, Walter (1956), The public philosophy, New York: The New American Library. RICCIO Barry (1994), Walter Lippmann: Odyssey of a Liberal, New Brunswick: Transaction
Pub-lishers.
ROK Bolesaw (2012), Spo9eczna odpowiedzialno1| biznesu, [w:] W. GASPARSKI (red.), Biznes, etyka, odpowiedzialno1|, Warszawa: Wydawnictwo Profesjonalne PWN.
SALAZAR Jose, HUSTED Bryan (2009), Principals and Agents Principals and Agents, [w:] A. CRANE, D. MATTEN, A. MCWILLIAMS, J. MOON, D. SIEGEL (red.), The Oxford Handbook of Corporate Social Responsibility, Oxford, Oxford Handbooks Online, http://www.oxfordhandbooks.com/ view/10.1093/oxfordhb/9780199211593.001.0001/oxfordhb-9780199211593 (dostp 29.04. 2013). STEEL Ronald (1980), Walter Lippmann and the American Century, New York: Basic Books. VEBLEN Thorstein (1971), Teoria klasy pró0niaczej, t. Janina i Krzysztof Zagórscy, wstp Janusz
Górski, Warszawa: Paqstwowe Wydawnictwo Naukowe.
WALLAS Graham (1914), The Great Society, New York: The Macmillan Company.
WELLBORN Charles (1969), Twentieth century pilgrimage, Baton Rouge, MASS: Louisiana State Univeristy Press.
FILOZOFICZNA KONCEPCJA
ODPOWIEDZIALNO`CI SPOECZNEJ PRZEDSI¡BIORSTW WEDUG WALTERA LIPPMANNA
S t r e s z c z e n i e
Artyku stanowi prób pokazania zagadnienia spoecznej odpowiedzialnoci przedsibiorstw z filozoficznej perspektywy obecnej w pismach Waltera Lippmanna. Krótko omówione zostay istotne w tym kontekcie elementy biografii autora powizane z jego twórczoci. Nastpnie
przed-stawione zostao samo pojcie spoecznej odpowiedzialnoci i jego ewolucja w okresie, w którym powstaway pisma Lippmanna, z naciskiem na amerykaqski kontekst kulturowo-historyczny. W ko-lejnej czci pokazane zostay dwa ró ne ujcia problematyki charakterystycznej dla opisywanego zagadnienia, które odnale_ mo na w pismach autora. Pierwsze odnosi si do postulowanej przez autora teorii ekonomii spoecznej, drugie powizane jest ze specyficznym sposobem definiowania spoeczeqstwa. Wskazane zostay tak e róda potencjalnych inspiracji we wspóczesnych Lipp-mannowi teoriach ekonomicznych, filozoficznych i spoecznych. Niektóre propozycje autora s typowe dla epoki, inne zdaj si nosi_ znamiona innowacyjnoci.
PHILOSOPHICAL CONCEPTION OF SOCIAL RESPONSIBILITY IN THE WRITINGS OF WALTER LIPPMANN
S u m m a r y
The article is an attempt to indicate philosophical aspects of the concept of social responsibility which can be found in the writings of Walter Lippmann. There is a short overview of relevant elements of the author’s biography in connection with his philosophical works. Then, the term social responsibility and its evolution in the period when Lippmann’s works were written is de-scribed with the emphasis on the cultural and historical background. In the next part, two ap-proaches to the concept of social responsibility in business, which can be found in Lippmann’s works, are presented. The first one refers to the theory of social economy put forward by the author. The other one is related to a specific definition of the society. Social, philosophical and economic theories which were contemporary for the author and which could have potentially underpinned his ideas are indicated as well. Some solutions and proposals suggested by Lippmann are typical of the discussed era whereas others seem to be innovative.
Summarised by Eulalia Smuga-Fries
Sowa kluczowe: spoeczna odpowiedzialno_ przedsibiorstw i biznesu, filozofia Waltera Lipp-manna, ekonomia spoeczna, amerykaqska myl ekonomiczna.
Key words: (corporate) social responsibility, (C)SR, Walter Lippmann’s philosophy, social eco-nomics, American economic theories.
Information about Author: EULALIA SMUGA-FRIES, MA—PhD student at the Faculty of
Philo-sophy, John Paul II Catholic University of Lublin; address for correspondence—e-mail: email: eulalias@wp.pl
