Dziedzictwo lokacji Krakowa : garść uwag na marginesie jubileuszu 750-lecia nadania miastu prawa magdeburskiego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 835. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Jacek Purchla Katedra Historii Gospodarczej i Społecznej. Dziedzictwo lokacji Krakowa. Garść uwag na marginesie jubileuszu 750-lecia nadania miastu prawa magdeburskiego* Jeśli chrześcijaństwo i samorząd terytorialny uznać za dwa fundamenty cywilizacji łacińskiej, to jest to również doświadczenie Krakowa jako europejskiej metropolii. Nie ulega wątpliwości, że chrześcijaństwo dotarło do Krakowa niejako przed państwem polskim, którego początek liczymy od chrztu pierwszego historycznego władcy Mieszka w 966 r. W tym czasie Kraków był już uformowanym ośrodkiem miejskim i drugą obok Pragi metropolią w państwie czeskiego księcia Bolesława. Romański Kraków stanowił – obok Wrocławia – najlepiej rozwinięty zespół miejski na ziemiach polskich. Na początku XIII w. rozrastające się u podnóża wawelskiego grodu miasto składało się z wielu odrębnych osad. Miarą jego siły cywilizacyjnej było nieomal trzydzieści kamiennych kościołów skupionych na Wawelu i w jego sąsiedztwie. Ta swoista aglomeracja stanowiła nie tylko centrum władzy politycznej i kościelnej oraz punkt strategiczny, była też rozwijającym się prężnie ośrodkiem handlowo-produkcyjnym. Okres prosperity przerwał najazd tatarski, który w 1241 r. spustoszył dużą część Europy Środkowej, niszcząc również krakowski zespół osadniczy. Kataklizm ten – do dzisiaj żywy w tradycji Krakowa – oznaczał koniec fazy formowania się miasta w wyniku procesów samoczynnego rozwoju funkcji i przestrzeni miejskiej. W tym też tkwi paradoks „syndromu mongolskiego”: hordy Dżyngis-chana, niszcząc, wzmacniały siłę cywilizacyjną łacińskiej Europy. Przykład Krakowa to Poniższy artykuł jest zmienioną wersją mego referatu wygłoszonego w czasie uroczystego posiedzenia Rady Miejskiej Krakowa w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie w dniu 5 czerwca 2007 r. *.

(2) 42. Jacek Purchla. potwierdza. Choć zrujnowany w 1241 r. materialnie, przetrwał i wykazał siłę ciągłości jako civitas, rozumiana nie w kategoriach fizycznej tkanki, lecz czegoś więcej – miasta jako etnosu, splotu funkcji, jako procesu, a przede wszystkim miasta jako idei. Kataklizm stał się bowiem szansą wyjątkowej kreacji. Kraków z niej skorzystał. Impuls pochodził od władcy – księcia krakowskiego Bolesława V Wstydliwego, który wraz z żoną Kingą, córką węgierskiego króla Beli IV, podjął dzieło odbudowy swej stolicy. Podstawą nowej organizacji miasta stał się przywilej lokacyjny wydany przez księcia 5 czerwca 1257 r. na wiecu w Koperni koło Pińczowa. Otworzył on nową epokę w dziejach Krakowa. Dzień 5 czerwca 1257 r. – którego jubileusz tak uroczyście obchodziliśmy w 2007 r. – nie jest więc dniem narodzin miasta. Jest natomiast pierwszą datą dzienną w długiej historii Krakowa upamiętniającą wydarzenie, które przesądziło nie tylko o kształcie przestrzennym miasta, ale też o jego miejscu w cywilizacji europejskiej, wreszcie o jego współczesnym charakterze. Lokacja z 1257 r. ujęła Kraków w ramy planu. Sam Rynek – jeden z największych placów średniowiecznej Europy – zadziwia regularnością, harmonijnie wpisaną w elementy wcześniejszej urbanizacji, oraz skalą wyprzedzenia planistycznego. Kraków, wyzwolony z charakterystycznych dla średniowiecznych miast ciasnych zaułków, 750 lat temu otrzymał plan, który do dziś jest kanwą jego rozwoju. Tak więc nie w Paryżu, nie w Londynie, Kolonii czy Mediolanie – największych ówczesnych metropoliach – lecz na peryferiach, poza granicami Imperium Romanum, poza granicami starej Europy karolińskiej, realizował się sen o mieście idealnym. Można śmiało powiedzieć, że charakterystyczny i wciąż doskonale czytelny kształt urbanistyczny stał się pierwszym twórczym wkładem Krakowa do europejskiej cywilizacji. Istotę tej kompozycji przestrzennej stanowi wielka symetria planu, jego modularność i addytywność oparta na systemie kwadratowych bloków tworzących układ szachownicowy. I choć system ten rozpowszechniał się wówczas w całej Europie Środkowej – a Kraków korzystał niewątpliwie z wcześniejszego wzorca – Wrocławia, to model zrealizowany pod Wawelem uznaje się za najdoskonalsze osiągnięcie urbanistyki europejskiej epoki średniowiecza. Nie przypadkiem już we wrześniu 1978 r. Kraków znalazł się na pierwszej liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO – jako pierwszy układ urbanistyczny objęty międzynarodową ochroną gwarantowaną przez konwencję paryską. Wynika to zarówno z wyjątkowych i uniwersalnych wartości kulturowych dziedzictwa lokacji z 1257 r., jak i ze stanu jego zachowania. Dlatego również wymiar przestrzenny lokacji – jako najbardziej spektakularny i najtrwalszy jej ślad – stawiam na pierwszym miejscu. Ale miasto to nie tylko urbs, to może przede wszystkim civitas. Nowe otwarcie z dnia 5 czerwca 1257 r. przyniosło Krakowowi znacznie szersze i różnorodne konsekwencje..

(3) Dziedzictwo lokacji Krakowa…. 43. Patrząc na rozwój cywilizacyjny Europy w jej dwóch głównych aspektach: kulturowym i gospodarczym, widzimy wyraźnie postępującą w XII i XIII w. integrację Czech, Polski i Węgier z Europą karolińską. Łączyło się to przede wszystkim z wielką akcją osadniczą posuwającą się z zachodu, przenoszącą zachodnioeuropejski model osadniczy na wschód. Jednym z filarów urbanizacji Europy stawał się wówczas samorząd miejski uzyskujący stopniowo nowe prawa i przywileje. Autonomia miast średniowiecznych – owoc tzw. rewolucji komun – szybko stała się głównym źródłem ich siły. Znakiem ówczesnej supremacji władzy samorządowej było już samo usytuowanie zwieńczonego wieżą ratusza: zajmował on centralną część głównego placu miasta. Kraków stał się szczególnym symbolem nowego wymiaru urbanizacji. To średniowiecze stworzyło u stóp Wawelu – świętej góry Polaków – europejską metropolię. Zadecydowały o tym nie tylko stołeczne funkcje Krakowa, ale również przyjęcie nowego modelu osadniczego. Zorganizowany ponownie w połowie XIII w. na prawie niemieckim, szybko mógł się przekształcić w jedno z największych emporiów handlowych późnośredniowiecznej Europy. Lokacja okazała się nie tylko ramą rozwoju przestrzennego, ale i fundamentem organizacji prawnej i gospodarczej. Prawo magdeburskie stało się w przypadku Krakowa wzorcem ustrojowym, a jego pierwszymi wykonawcami byli przybysze ze Śląska. Jak na obszarze całej ówczesnej Europy Środkowej, kultura języka niemieckiego odegrała istotną rolę w formowaniu nowego Krakowa. Napływ niemieckich kolonistów wprowadził czynnik wieloetniczności. Byli oni organizatorami gminy miejskiej, która szybko stawała się, obok księcia i biskupa, trzecią siłą w rozwoju miasta. W ten sposób realizował się w Krakowie drugi – samorządowy – filar europejskiej cywilizacji. W tym sensie akt z 5 czerwca 1257 r. nie był wydarzeniem osobnym, jednorazowym – otwierał nieuchronny proces integracji Krakowa z obszarem gospodarczym średniowiecznej Europy. Było to swoiste zaproszenie do klubu. Już wcześniej Piastowie śląscy zauważyli ścisły związek pomiędzy zastosowaniem prawa magdeburskiego a szybkim wzrostem gospodarczym, lokując na prawie niemieckim m.in.: Złotoryję (1211), Lwówek Śląski (1217), Trzebnicę (1223), Środę Śląską (1235), a wreszcie w 1242 r. Wrocław. Popularność modelu ustrojowego cesarskiego Magdeburga zapewniało jego skodyfikowanie w postaci tzw. zwierciadła saskiego (Sachsenspiegel), które w istocie było licencją na nową „technologię” urbanizacji – swoistym know how. Niemieccy koloniści – średniowieczni deweloperzy – przenosili standaryzowany model organizacyjno-prawny Magdeburga na wschód, aż po góry Siedmiogrodu, stanowiące kraniec ówczesnej Europy łacińskiej. Do dzisiaj model ten kojarzymy z terminami, które głęboko zakorzeniły się również w języku polskim: rynek, ratusz, burmistrz, waga, kram. Prawo magdeburskie – prawo pisane (ius scriptum) – tworzyło zupełnie nową kulturę prawną opartą na wspólnym fundamencie. Uczyło szacunku dla prawa..

(4) Jacek Purchla. 44. Podkreślić też trzeba szerokość zasięgu ówczesnego ius municipale, które obejmowało: prawo cywilne, prawo karne, prawo administracyjne, prawo procesowe. Jego fundamentem była podmiotowość prawna mieszczan obywateli (cives) na terenie miasta; zawierała się w formule: Die Stadt Luft macht frei – miejskie powietrze czyni wolnym. Równocześnie prawo magdeburskie tworzyło ramę dla rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej. Dotyczyło to zarówno ekonomii miejskiej, obrotu nieruchomościami, jak i wprowadzania nowych technologii. To dlatego również Kraków drewniany przekształcił się szybko w miasto murowane, a dominującym materiałem budowlanym stała się cegła. Dokument lokacyjny odwoływał się więc z jednej strony do zwartego zespołu norm i wartości, a równocześnie był kontraktem pomiędzy właścicielem a zasadźcami („deweloperami”), definiującym m.in. warunki rozwoju gospodarczego. Nazwiska zasadźców przybyłych ze Śląska wymienia umowa lokacyjna, którą władca zawarł z pierwszymi krakowskimi wójtami: Gedką Stilvoytem, Jakubem, byłym sędzią z Nysy, oraz Dethmarem Wolkiem. Istotą lokacji była rezygnacja właściciela z części jego uprawnień na rzecz gminy. A więc Bolesław V Wstydliwy jako polityk dzielił się władzą. Dnia 5 czerwca 1257 r. narodziła się w Krakowie autonomia miejska. Pierwszymi pośrednikami między księciem a gminą byli wymienieni wójtowie, jurysdykcję sprawowała zaś ława sądowa, wzmiankowana już w 1264 r. W tym samym roku pojawia się też pierwszy zapis dotyczący Rady Miejskiej, która stała się prawdziwą reprezentacją obywateli, przejmując stopniowo od wójtów i ławy władzę w mieście. Ustrój radziecki – oparty na 6, później 8 rajcach, którzy spośród siebie wybierali rotującego się co 6 tygodni burmistrza – stać się miał wkrótce gwarantem autonomii miejskiej. Opierał się przy tym bezpośrednio na wzorze Magdeburga, a nie Wrocławia, który rady jeszcze nie miał. Jak pisze profesor Jerzy Wyrozumski – niestrudzony badacz dziejów średniowiecznego Krakowa – Bolesław V Wstydliwy (Pudicus, co znaczy również skromny, obyczajny), świadom szczególnej wagi tego wydarzenia, nadał lokacji swej stolicy formę najwyższego aktu wagi państwowej. Stąd formuła wiecu, a więc zjazdu z udziałem najwyższych dostojników państwa. Obok pieczęci książęcej dokument – zachowany do dzisiaj – uwierzytelniają pieczęcie: biskupa, kapituły katedralnej, kasztelana i wojewody1. Nie był to zatem tylko kontrakt z zasadźcami, ale akt polityczny otwierający proces realizacji programu lokacyjnego. W tym sensie data 5 czerwca 1257 r. ma nie tylko lokalny charakter. Wpisuje się w podjęty przez władcę program odbudowy ekonomicznej Małopolski (od 1251 r. wydobycie soli w Bochni) oraz umacniania politycznej pozycji Krakowa w procesie przyszłej odbudowy Królestwa PolJ. Wyrozumski, Lokacja czy lokacje Krakowa na prawie niemieckim? [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007, s. 138. 1.

(5) Dziedzictwo lokacji Krakowa…. 45. skiego, czego symbolem stała się uzyskana w 1253 r. przez Bolesława kanonizacja św. Stanisława – biskupa krakowskiego i męczennika, patrona Polski i Krakowa. W 1257 r. Kraków nie był jeszcze stolicą zjednoczonego Królestwa. Lokacja podniosła jednak rangę miasta w sieci osadniczej Europy Środkowej, przybliżając je do stołeczności. Stała się fundamentem włączenia Krakowa w obieg europejskiej ekonomii. Wprowadziła jako zasadę wieloetniczność i otwartość. Ta kreatywna różnorodność stała się szybko wielką wartością i filarem powodzenia średniowiecznego Krakowa. Nie tylko zapewniła mu poczesne miejsce w hierarchii miast, ale podnosząc poziom intelektualny Krakowa, otwierała mu drogę do utworzenia Uniwersytetu. Dokument lokacyjny z 5 czerwca 1257 r. był sformułowaniem wizji i programu, które pozytywnie zweryfikowała historia. Bolesław V Wstydliwy, nadając miastu dobre prawo, stworzył owe conditions of excellence – szczególne warunki do kreacji i rozwoju. Niebawem rozpoczął się okres największej prosperity Krakowa. Jej fundamentem były uzyskiwane na przełomie XIII i XIV w. przywileje oraz postępująca emancypacja mieszczaństwa. System magdeburski przez następnych czterysta lat był fundamentem rozwoju Krakowa. Jego późniejszy kryzys wynikał także z ograniczania przez szlachtę przywilejów miejskich i praw mieszczan, a ostateczne załamanie zbiegło się z największym upadkiem miasta u schyłku XVIII w., a także z ostatecznym zawłaszczeniem majątku miasta i jego suwerenności przez absolutne państwo epoki oświecenia. W Krakowie zjawisko to przybrało szczególnie ostry charakter. To dlatego z pejzażu Rynku Głównego zniknął ratusz; zastąpił go magistrat – symbol biurokratycznej omnipotencji scentralizowanego państwa. Dlatego jubileusz 750-lecia lokacji odczytać można było w czerwcu 2007 r. jako symboliczny dialog trzech samorządów, które tworzyły los Krakowa: – tego Anno Domini 1257, – tego z lat 1866–1914 – epoki wielkich prezydentów: Dietla, Zyblikiewicza i Lea, – tego, który narodził się z pierwszych w pełni demokratycznych wyborów w powojennej Polsce 27 maja 1990 r. Wiele je różni (zwłaszcza zakres powierzonych im przez państwo kompetencji), ale łączy je wspólny mianownik: autonomia wolnej gminy jako fundament wolnego państwa, jako fundament zachodniej cywilizacji. Jubileusz stał się więc pretekstem do refleksji nad miejscem tego wyjątkowego aktu z 5 czerwca 1257 r. nad przebytą drogą, ale też okazją do refleksji nad współczesnymi wyzwaniami, także związanymi z dziedzictwem lokacji, które do dziś decyduje o naszym miejscu w historii europejskiej cywilizacji: Krakowa urbs i Krakowa civitas. Jeśli przy tym spojrzeć na dziedzictwo jako wykorzystanie przeszłości dla współczesnych celów, to odnotować trzeba wyraźną różnicę pomiędzy tonem ocen.

(6) Jacek Purchla. 46. znaczenia lokacji Krakowa na prawie magdeburskim pomiędzy jubileuszami 700i 750-lecia tego wydarzenia. W 1957 r. – w zupełnie innej rzeczywistości politycznej – akcentowano przede wszystkim związek pomiędzy lokacją a kształtem urbanistycznym Krakowa2. Jubileusz 750-lecia przyniósł znacznie szersze spojrzenie na fenomen lokacji, pobudzał do refleksji nad miejscem Krakowa w Europie, nad znaczeniem dobrego prawa o mieście, wreszcie nad misją samorządu jako strażnika dobra wspólnego. Wyraźnie większy nacisk położono na wymiar miasta jako civitas. Jubileusz lokacji w 2007 r. pokazał szerokość możliwości interpretacyjnych tego zjawiska, ale i jego swoistą instrumentalizację. Publicznie zanegowano też sens obchodów jubileuszowych, a dyskusja nad tą kwestią przybrała charakter publicznej debaty3. Dziedzictwo lokacji i jego wykorzystanie w czasie jubileuszu do budowania marki miasta to temat na osobne studium. Już teraz nie ulega jednak wątpliwości, że – jak dotychczas – 5 czerwca 1257 r. pozostaje, w długiej i jakże bogatej tradycji miasta, jedyną datą dzienną tak mocno determinującą markę Krakowa4. On the Heritage of Cracow’s Incorporation under Magdeburg Law — A Few Observations on the 750th Anniversary The foundation charter of Cracow, dated June 5, 1257, was the fruit of a vision and programme which have been positively borne out by history. Establishing just law, Bolesław V The Chaste created the conditions of excellence, paving the way for creation and development. Cracow’s greatest period of prosperity was soon to begin and the Magdeburg system became the foundation of the city’s development for the next 400 years. The 750th anniversary of Cracow’s signing of the charter was celebrated in June 2007. It was an occassion for reflection on the exceptional first document’s place in history and the road the city has traveled. It was also an opportunity to look in the mirror of history and meditate on the challenges the city now faces, as well as those concerning the heritage of its incorportation, which to this day dictates the place of this once capital city in European civilisation. Cracow — urbs and civitas. The heritage of its foundation and its use during the anniversary celebrations to build the city’s renown could well be a topic for another study. There can be no doubt that the date June 5, 1257 remains, in the city’s long and rich tradition, a singular date of reverberating power defining the name Cracow (in terms of importance, none of the city’s other major anniversary dates – including the first royal coronation at Wawel in 1320, the establishment of Jagiellonian University in 1364, or the proclamation of the Republic of Cracow in 1815 – can compete with that of Cracow’s signing of the foundation charter). 2 J. Dąbrowski, Wstęp [w:] Kraków. Studia nad rozwojem miasta, red. J. Dąbrowski, Kraków 1957, s. 7. 3. Por. m.in. J.A. Majcherek, Odnotowuję z ubolewaniem, „Gazeta Wyborcza” z 7 maja 2007 r.. Nie konkurują z nią daty upamiętniające takie wydarzenia, jak np. pierwsza koronacja królewska na Wawelu – 1320 r.; założenie Uniwersytetu – 1364 r.; proklamacja Rzeczpospolitej Krakowskiej – 1815 r. 4.

(7)