Kościół Prawosławny na Białostocczyźnie w latach 1944-1946 (sprawa jurysdykcji parafii, duchowieństwa i wiernych)

Pełen tekst

(1)2000. AkademII Ekonomlcznel w. Kazimierz Urban Katedra Nauk Politycznych. Kościół Prawosławny na Białostocczyźnie. w latach 1944-1946 (sprawa jurysdykcji parafii, duchowieństwa i wiemych)* jest przybli żenie niektórych wydarzeń z powojennej historii w Polsce. Wydarzenia te, zdawałoby się jednostkowe, ograniczone terytorialnie do Białostocczyzny (w granicach z 1945 r.) oraz chronologicznie (lata 1944--1946) wywarły jednak pewien wpływ na sytuację całego Kościoła w Polsce. Odzwierciedlały i determinowały one m.in. stosunki mię dzyprawosławne (Kościół w Połsce - Patriarchat Moskiewski), spowodowały ingerencję władz państwowych w wewnętrzne sprawy Kościoła, a nawet wywarły pewien wplyw na stosunki polsko-radzieckie. W ciągu dziesięciolecia bowiem, tj. na przelomie lat trzydziestych i czterdziestych, prawosławie na Białostoc czyźnie podlegalo zmiennym i burzliwym kolejom losu, zwłaszczajeśJi chodzi o niezwykle płynną przynależność kościelną - jurysdykcję kanoniczną, a także podległość diecezjalną. W okresie międzywojennym parafie, wierni i duchowieństwo nale żały w znacznej części do ówczesnej diecezji grodzieńskiej, ajedynie niektóre (południowy skrawek powojennego województwa bialostockiego) do diecezji połeskiej'. Jeszcze przed wybuchem wojny, w 1938 r. , Sobór Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego zdecydowal o korektach terytorialnych większości diecezji, wlączajllc z dniem I stycznia Celem. artykułu. Kościoła Prawosławnego. • W artykule zachowano pisownię Kościołów zgodnie z matcriulllmi źródłowymi. J O organizacji kościelnej w tym okresie por. bliżej M. PapicrzYl1ska Turek, Między tradycją· (ll'zecl.yw;"ł/ościq. Pw;stwo wobec prawoslawia /9/8-/939, Warszawa 19H9, s. 306 i nast.; Kośddl Prawoslawlly dawn;ej li IlzU. red. L. Adnmc1.lIk i A. Mironowicz. WnrszlIwu 1993, s. 59 i nnsL w.

(2) I. Kazimierz Urban. 1939 r. w skład diecezji warszawskiej placówki duszpasterskie istniejące na terenach ówczesnych powiatów Bielsk Podlaski (diecezja grodzieńska), Brześć (diecezja poleska) oraz Kowel i Lubomł (diecezja wolyt\ska)'. Decyzje te zostały podjęte pod presją władz państwowych. W ten sposób m.in. zmierzały one do poszerzenia bazy społecznej dła połonizacji prawosławia, uznając tym samym, iż rządca diecezji warszawskiej metropolita Dionizy (Wałedyński) i zarazem zwierzchnik Kościoła oraz jego wikariusz (niedawno konsekrowany) bp Tymoteusz (Szretter) zagwarantują "prawidłowy" kierunek i przebieg całej akcji. Podkreślić należy, iż na drugą połowę lat trzydziestych przypada w polityce władz polskich nasilenie tendencji polonizacji prawosławnych (z reguły narodowości niepolskiej) i Kościoła'. Z chwilą wybuchu wojny wszystkie te zabiegi, jak i cała koncepcja, straciły rację bytu. Zagarnięcie terenów Białostocczyzny (i nie tyłko) przez ZSRR stworzyło możliwość podporządkowania prawosławnej struktury kościełnej na tym obszarze Patriarchatowi Moskiewskiemu. Patriarchat kwestionował bowiem autokefalię (niezależność kanoniczną) Kościoła Prawosławnego w Połsce, uzyskaną od Patriarchatu Konstantynopola w 19241". Nadarzyła się więc okazja, by zaistniał na powrót taki stan kanoniczny prawosławia, jaki funkcjonował do 1921 r., a więc do momentu uzyskania przez Kościół Prawosławny w Polsce od patriarchy moskiewskiego Tichona praw szerokiej autonomii, jednak nie całko witej niezałeżności - autokefalii. Tę uzyskano wskutek zabiegów władz polskich w Fanarze, a okolicznością sprzyjającą było rozbicie i dezorganizacja Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego (Patriarchatu Moskiewskiego) po rewołucji październikowej'. Tak więc Kościół macierzysty, tj. rosyjski Kościół Prawosławny, zgody na autokefalię nie udzieli!. Złożoność w 1939 r. sytuacji prawosławnych, przynałeżnych do diecezji grodzieńskiej, pogłębiła ponadto nieobecność ordynariusza abpa Sawy (Sowietowa), który ratowal się ucieczką. Jak można się było spodziewać hierarchia, duchowieństwo i wierni, którzy znaleźli się na terenach okupowanych przez ZSRR, zostali następnie podporządkowani Patriarchatowi Moskiewskiemu. W poszczeg6lnych diecezjach proces ten przebiegał nier6wnomiernie wskutek zróżnicowanego stanowiska poszczegółnych hierarch6w wobec zależności od Patriarchatu' .. 2 Por. K. Urbnn. Kościół Prawosławny" schyłku II Rzeczypospolilej (Wiem; ; ich rov"iesl,cl,enie: pod'dal m[m;"istYacyjllo-kościel"y). "Ccrkovnyj Viestnik" 1995, nr 12. s. 7-17. "Ccrkovnyj Viestnik" 1996, nr 8, s. 11-21. 3 Wielu informacji dostarczyć może m.in. lektura periodyków prawosławnych: "Przegląd Prawoslawny" (Grodno, 1939/ nr 1-8) oraz "Gazeta Prnwoslawna" za lala 1936-37. 4 O autokefalii Kościoła z różnych pozycji por. m.in, M. Papicrzyńskn-Turck. op. cit., s. L03 i nast.; M. Zyzykin. Alłtokefalia i zasady jej l.llslOsowQnia, Warszawa 1931. 5 Por. m.in. I. Kasink, Z gistory; pravaslatllUlj carkvy beJaruskaga fUlrodll, New York 1956, s. 72 i nast,; Senex (L Vlasovśkyj - K.U ,), UkraiJjJka PravoslavliQ Cerkva v casi drugoj svitovoJ Vijll; /939-J945 &g. Miu"chen 1946..

(3) Kościół Prawosławny. na Białostocczyźnie w łatach 1944-1946.... I. Kolejne zmiany w położeniu kanonicznym parafii prawosławnych na Biało z chwilą wybuchu wojny radziecko-niemieckiej. Pod wzglę dem politycznym Białostocczyzna weszła w skład Okręgu Białostockiego względnie autonomicznego tworu, nie związanego z okupowanymi przez Niemców ziemiami białoruskimi (czy "Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej"). Na tych właśnie terenach zorganizowany został tzw. Białoruski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, w którego skład weszły również parafie białostockie'. W ten sposób po raz kolejny uległa zmianie ich jurysdykcja kościelna. Autokefaliczny Kościół Białoruski istniał stosunkowo krótko, do połowy 1944 L, kiedy pod naporem wydat·zet\ wojennych i zbliżającego się frontu episkopat zmuszony został do ewakuacji i opuszczenia tych terenów na zawsze. Natomiast pozbawieni wyższej władzy kościelnej wierni, duchowień stwo i parafie ponownie zaczął przejmować w swoją jurysdykcję Patriarchat Moskiewski. Znamiennym wydarzeniem dla tej tendencji było mianowanie we wrześniu 1944 r. przez metropolitę Aleksego (Simat\skiego) - wówczas "strażnika tronu patriarszego" Patriat·chatu Moskiewskiego (po śmierci patriat·chy Sergiusza Stragorodzkiego) - na katedrę mińską abpa Bazylego (Ratmirowa) z tytułem mit\ski i białoruski'. On to odegrał w latach 1944-1946 aktywną rolę w podporządkowywaniu duchowieństwa i wiernych na Białostocczyźnie Patriarchatowi Moskiewskiemu, co nastąpiło po przesunięciu działań wojennych na tym terenie na zachód (lipiec 1944 r.). Parafiami, duchowieństwem i wiernymi na Białostocczyźnie, pozbawionymi wyższej władzy kościelnej, interesował się również jedyny pozostały wówczas hierarcha prawosławny na terenie Generalnego Gubernatorstwa - bp 1'ymoteusz, będący wikariuszem okupacyjnej diecezji chełmsko-podlaskiej, utworzonej w 1940 r., rezydujący w Chełmie". On to nawiązał kontakt z Przewodniczącym stocczyźnie zaszły. CI Por, I. Kasiak, op, cit., s. 80 i nast. Wymagałoby mimo wszystko odrębnego zbadania wyjaśnie nie statusu bpa Benedykta (Bobkowskiego) jako wikariusza diecezji grodzieńsko-wileńskiej, a następnie ordynariusza diecezji grodzieńskiej i Prus Wschodnich oraz egzarchy grodzicIIsko-bialostockiego i całych Prus Wschodnich. 7 Arcybiskup Bazyli (Ratmirow) by! jedną z najbardziej tajemniczych postaci w składzie episkopatu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego tego okresu. Po konsekracji w 1921 r. przyłączył się na wiele lat do ruchu "obnowlenczeskiego"; następnie sekularyzował się, zrzucając stan duchowny. by po wyrażeniu skruchy w 1941 r. być przywróconym do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego - i to jako biskup! W latach 1941-44 kierował diecezją kalinińsk'l. Jeden z niewielu autorów omawiaj<lcych tę postać pisał: "Rok urodzenia, wykształcenie, stan rodzinny, postrzyżenie (poświęcenie) w stan zakonny. przebieg pracy zawodowej i duszpasterskiej - nic nam nic wiadomo ... " - por. Metropolit Manuil (Lemesevskij), Die Rllssischen OrtllOdoxen Bischiife von 1893 bis 1965, Erlangen 1981, cz. II, s. 107. Tamże na s. 108 napisano: .. 13 stycznia 1947 roku. z powodu ciężkiej choroby, przeszedł-na własną prośbę - w stan spoczynku". Inny autor wymienhtiąc abpa Bazylego, mógł jedynie podać, że zmarł "ok. 1980 r."! - por. Prot. V. Cypin, lslorija l?lIsskoj Cerkvi 1917-1997, T. IX, Moskva 1997, s. 728 (autor ten podaje, że przejście w stan spoczynku nnstqpilo 13 VIII 1947 r.). R W okresie okupacji na terenie GG istniał "Autokefaliczny Kościół Prawosławny w Generalnym Gubernatorstwie" obejmujący trzy okupacyjne diecezje: warszawską, chełmsko-podlaską oraz krakowsko-lcmkowsko-lwowsk11. Kierował nim forinalnie metropolita Dionizy. W lipcu 1944 r. biskupi tych diecezji, oprócz bpa Tymolellsza, zostali ewakuowani przez Niemców..

(4) Kazimierz Urban. PKWN, E. Osóbką-Morawskim i uzyskał zgodę na wypełnianie jurysdykcji kościelnej nie tylko na terenie własnej diecezji, ale i także na Białostocczyźnie'. Biskup Tymoteusz opowiadał się za ciągłością prawną, kanoniczną itp. Kościoła, która została określona i funkcjonowała przed wojną. Z tego powodu musiało dojść po raz kolejny do zderzenia się dwóch jurysdykcji - Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz Patriarchatu Moskiewskiego, a dokład niej - arcybiskupa mińskiego i białoruskiego, Bazylego. Tymczasem abp Bazyli, wizytując parafie prawosławne na Białostocczyźnie w grudniu 1944 r., podporządkował je swojej jurysdykcji, przywracając niejako stan istniejący przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej"'. Zasadnicze decyzje zapadły w dniach 19-20 grudnia 1944 r., kiedy to na zebraniu duchowieństwa prawosławnego w Bielsku Podlaskim uznało ono zwierzchność abpa Bazylego, a ponadto powołany został Białostocki Tymczasowy Zarząd Diecezjalny". Abstrahując od geopolitycznych aspektów zagadnienia (problem przynależności pań stwowej tych terenów)", należy stwierdzić, iż wydarzenia powojenne - a raczej przesuwanie się linii frontu na zachód - stwarzało dla Patriarchatu Moskiewskiego sprzyjającą okazję do konsolidacji organizacji kościelnej, naruszonej przez wydarzenia z okresu po rewolucji bolszewickiej. Chodziło przede wszystkim o prawosławne kościoły lokalne w krajach powstałych "na gruzach" byłego imperium rosyjskiego oraz o emigracyjno-prawosławne wspólnoty rosyjskie, rozrzucone prawie po całym świecie. Usamodzielniły się one, przyjmując różne formy i nie uznawały jUlysdykcji patriarchy moskiewskiego. W przypadku Białostocczyzny dochodziło dodatkowo kilkukrotnie do zmiany - w ciągu zaledwie sześciu latprzynależności kościelno-jurysdykcyjnej. Tymczasowy Zarząd Diecezjalny istniał stosunkowo krótko, do lutego 1945 r. Bowiem na przełomie stycznia i lutego tegoż roku odbył się w Moskwie Sobór Lokalny, na którym dokonano wyboru zwierzchnika Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego - patriarchy Aleksego. Na soborze tym podjęto wiele uchwał, w tym dotyczących organizacji i statusu parafii prawosławnych". Już 12 lutego. na posiedzeniu Świątobliwego Synodu abp Bazyli referował wyniki swojej akcji na Białostocczyźnie oraz przedstawił pisemne prośby duchowieństwa "Powiatu Bielskiego i Województwa Białostockiego" o przyjęcie w jurysdykcję Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Synod, jak można było się spodziewać, 9 Tak wynika z brudnopisu pisma bpa Tymoleusza do E. Osóbki-Morawskiego oraz z później szych nominacji proboszczowskich do parafii na Białostocczyźnie, por. Prawosławne Archiwum Metropolitarne w Warszawie, sygn. R II - 6D 1907. 10 Arcybiskupowi Bazylemu towarzyszył podczas pobytu na Białostocczyźnie przedstawiciel władz Białoruskiej SRR - A. Łabanaw, por. E. Mironowicz, Białorusini IV Polsce 1944-1949, Warszawa 1993, s. 138. II Według wymagających palwierdzenia relacji, opornych i chwiejnych duchownych miano zmuszać do uznania jurysdykcji abpa Bazylego groźbami użycia siły bądź wywózką na Sybirrelacja z rozmowy z ks. A. Znoska w dniu 15 maja 1994 r. (w zbiorach własnych). 12 Analizuje bliżej ten problem m.in. E. Mironowicz, op. cit., s. 132 i nasl. 13 Opublikowano go w: "Pravoslavnyj Cerkovnyj Kalendar na 1946 gad" (Moskwa), s. 59..

(5) Kościół Prawosławny /la Bialostocczyźnie. w latach 1944-1946.... I. zaaprobował owe "prośby" i podporządkował parafie Białostocczyzny bezpośrednio arcybiskupowi mińskiemu i białoruskiemu Bazyłemu. Stosowny dekret. patriarchy ogłoszony został 12 lutego 1945 r." Kilka dni później, 22 lutego, członkowie Tymczasowego Zarządu Diecezjał nego zebrani nu posiedzeniu w Bielsku Podlaskim zdecydowali przekształcić Tymczasowy Zarząd w Białostocki Zarząd Diecezjalny, łikwidując tym samym doraźny status tej instytucji". Dokonano również podziału zadań i kompetencji pomiędzy członków, czyniąc odpowiedzialnymi odpowiednio: dziekana biało stockiego, ks. Józefa Guszkiewicza - za sprawy misyjne i kościełno-sądowe; dziekana bielskiego, ks. Mikołaja Wincukiewicza - za sprawy administracyjne i archiwum; dziekana hajnowskiego, ks. Jana Gromotowicza - za sprawy rozwodowe oraz dziekana siemiatyckiego, ks. Elizeusza Gierasimowicza - za sprawy gospodarcze. Na sekretarza Zarządu powołano Bazyłego Iwasienkę (nieco póź niej przyjął on ś więcenia kapłańskie). W posiedzeniu tym uczestniczyli ks . ks. M. Wincukiewicz, J. Gromotowicz, W. Garustowicz z upoważnienia ks. J. Gusz~ kiewicza oraz wikariusz parafii siemiatyckiej, ks. Józef Zubowicz. Zarówno bp Tymoteusz, jak się wydaje, od października, jak i abp Bazyli od 20 grudnia 1944 r. starali się wypełniać władzę jurysdykcyjną na tym terenie, zwłaszcza w zakresie obsady placówek duszpasterskich". Musiało więc dojść do zderzenia się władz kościelnych, co nastąpiło szybko, bo już w marcu 1945 r. Wtedy to złożona sytuacja w środowiskach prawosławnych oraz system dwuwładzy kościelnej staly się przedmiotem zainteresowania wladz administracyjnych tak powiatowych, jak i wojewódzkich. Nadmienić trzeba, iż niejednoznacznej sytuacji sprzyjały nieustabilizowane stosunki powojenne, dezorganizacja aparatu państwowego i wojna domowa na Białostocczyźnie. Wspomniane zainteresowanie władz administracyjnych zrodziło się przy okazji obsady parafii w Orli, z powodu wyjazdu dotychczasowego proboszcza na Białoruś. Nie chciał on przekazać placówki duchownemu mianowanemu jeszcze w łistopadzie 1944 r. przez bpa Tymoteusza. Zaszła więc konieczność odniesienia się do wladz powiatowych w Bielsku Podlaskim, które niezbyt były świadome złożoności sprawy". Dopiero wyjaśnienia wojewody białostockiego 14 kwietnia 1945 r. częściowo stały się wytyczną dla administracji powiatowej i władz lokalnych w zakresie polityki wobec prawosławia. Wojewoda przypomniał bowiem pod14 "Ukaz Sviulejlego Palriarcha Moskovskogo i Vsieja Rusi 0112/11-1945 g." (odpis) prLy piśmie wojewody bialoslockiego (Nr O.APr IV/6b/1I45) z 24 V 1945 r. do DeparlamenlU Wyzna-. niowego Minisiersiwa Adminislracji Publicznej (dalcj: DW MAP). Archiwum Akl Nowych. zespól akl Ministersiwa Administracji Publicznej (dalej: AAN MAP), t. 1048. 15 Odpis uchwały z 5 VI 1945 r" potwierdzony przez sekretarza B. lwasienkę, ibidem. 16 Por. np. nominacja ks. W. Cechann przez bpa TymoHmszn z 8 XII 1944 r. na proboszcza w Orli, Archiwum Państwowe w Białymstoku, Starostwo Powiatowe Bielsko~Podlaskiet sygn. 114; Nominacja ks. P. Miedźwicdziewa przez nbpa Bazylego z 21 XII 1944 r, do parafii Komin Siary (w zbiorach ks. G. Sosny z Rybolów). 11 Pismo starosly bielskiego (Nr AP-7/3) z 281111945 r. do Urzędu Wojewódzkiego w Bialymsloku (w z""Jczniku dala nominacji ks. J. Pańko do Orli), AAN MAP. t. 1048..

(6) Kazimierz Urban stawy prawne funkcjonowania Kościoła z 1938 r., jak i podkreślił uzurpatorski charakter działalności abpa Bazylego". Zasygnalizował skomplikowaną sytuację w Kościele Prawosławnym, jaka zaistniała w czasie wojny, a także miała miejsce w opisywanym okresie (dezorganizacja centralnych władz kościelnych, nieobecność hierarchii). Wyjaśnienia te były istotne, gdyż przypomniały prawne aspekty organizacji, funkcjonowania i obsady parafii. Dodać należy, że wówczas władze polskie opowiadały się za ciągłością mimo wszystko ustawodawstwa przedwojennego, w tym i wyznaniowego. W odniesieniu do Kościoła Prawosławnego dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 18 listopada 1938 r. o stosunku Pmlstwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego dawał możliwość znacznej ingerencji czynnika administracyjnego w sprawy Kościoła, zwłaszcza jeśli chodzi o nominacje duchowieństwa na parafie czy inne stanowiska kościelne". Ale i sam wojewoda białostocki miał wówczas trudności w stosowaniu tego dekretu, mianowicie tolerowania się z prawowitą władzą kościelną na terenie Białostocczyzny'". Dopiero w połowie 1945 r. wyjaśnienia Ministerstwa Administracji Publicznej potwierdziły wyłączną jurysdykcję bpa Tymoteusza na tym obszarze". W tym samym czasie, jakby na przekór stanowisku władz centralnych i wojewódzkich, ks. M. Wincukiewicz w imieniu Zarządu Diecezjalnego skierował do Rządu Rzeczypospolitej dwa memoriały. W pierwszym z nich zwracał się o zaniechanie stosowania dekretu z 18 listopada 1938 r. jako "nieżyciowego" i dyskryminującego Kościół, wiernych i duchowieństwo prawosławne". W drugim natomiast uznawał autokefalię Kościoła w Polsce za nieistniejącą, potwierdzał status parafii na Białostocczyźnie jako podległych Patriarchatowi Moskiewskiemu oraz domagał się uznania przez władze "Białostockiego Diecezjalnego Zarządu Prawosławnego" w składzie i podziale kompetencji przyjętym w dniu 22 lutego 1945 roku". Konflikt ów, nie tyle "wewnątrzprawosławny" ile "państwowo-prawosławny", stał się otwarty i wkroczył w nową fazę. Dlatego też wojewoda białostocki w sprawozdaniu sytuacyjnym za czerwiec 1945 r. w dzielR Pismo wojewody bialostockiego (Nr O AP-IV-6b/l) z 14 IV 1945 r. do starosty bielskiego, ibidem. 19 Dopiero w latach 1938-39 ogłoszone zostały akty prawne, które miały w całości określać byt prawny Kościoła i jego sytuację maj<ltkową. Były to wspomniany dekret prezydenta oraz: a) Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 gmdnia 1938 r. zatwierdzające Statut Wewnętrzny (Dz.U. z 30 XII 1938 r., nr 103, poz. 679); b) Zarządzenie Ministra Wyznm\ Religijnych i Oświecenia Publicznego z 6 maja 1939 r. zatwierdzające Statut Konsystorzy Diecezjalnych (M.P. z 16 VI 1939 r., nr 136, poz. 319); c) Ustawa z 23 czerwca 1939 r. o uregulowaniu sIanu prawnego majątku Kościoła (Dz.U. z 30 VI 1939 r., nr 57, poz. 370). 20 Pismo wojewody bialostockiego (Nr O.AP-4/6b/1/45) z 5 V 1945 r. do DW MAP, AAN MAP, t. 1048. 21 Pismo DW MAP (L.dz. 8284/45) z 27 VI 1945 r. do wojewody bialostockiego, ibidem. 22 Pismo ks. M. Wincukiewicza (Nr 350) z 28 VI 1945 r. do "Wysokiego Rządu Demokratycznej Rzeczypospolitej Polskiej", ibidem. 23 Pismo ks. M. Wincukiewicza (Nr 349) z 28 VI 1945 r. do "Wysokiego Rządu ... ", ibidem..

(7) Ko.ici61 PralVoslawlly na. .. IV. larach 1944-1946 .... dzinie stosunków wyznaniowych wlaśnie te kwestie uznal za najważniejsze ("sprawa ingerencji patriarchy moskiewskiego, zmierzającego do podporządko wania prawosławia w Polsce")". Sytuacja uległa pogorszeniu miesiąc później, 30 lipca 1945 r., kiedy to człon kowie Zarządu Diecezjalnego, ks. ks. J. Gromotowicz, M. Kulczycki iM. Wincllkiewicz, w piśmie do Ministerstwa Administracji Publicznej wypowiedzieli kanoniczne posluszeństwo bpowi Tymoteuszowi ("żaden biskup prawoslawny nie mający uwierzytelniającego listu pasterskiego od Patriarchy Moskiewskiego nie może być nami przyjęty") oraz odmówili podporządkowania się przepisom regulującym byt prawny Kościoła". O ile wypowiedzenie posłuszeństwa bpowi Tymoteuszowi stawialo sygnatariuszy listu i ich zwolenników na pozycji schizmy, o tyle odrzucenie dekretu prezydenta z 1938 r. i innych aktów prawnych reguluj[jcych byt prawny Kościola świadczylo o nierespektowaniu prawa i oznaczalo wejście w konflikt z władzami państwowymi. Nic więc dziwuego, że wojewoda białostocki zwróci! się do bpa Tymoteusza o usunięcie wymienionych duchownych z zajmowanych stanowisk, gdyż "dopuścili się szkodliwej działalności względem Państwa Polskiego"". Dekret z 1938 r. taką możliwość zresztą dawał.. Fakt nieuznawania jurysdykcji bpa Tymoteusza został również potwierdzony w korespondencji między ks. M. Wincukiewiczem a wojewodą białostockim w sprawie obsady proboszcza w Orli. Tymczasem wojewoda starał się wszelkimi środkami usunąć wspomnianych duchownych, żądając nawet od starosty bielskiego poufnych informacji o ich działalności w okresie okupacji hitlerowskiej". Szczególnie jednak znaczenie dla dalszego rozwoju wydarzeń miał dekret abpa Bazylego z 6 listopada 1945 r.likwidujący Diecezjalny Zarząd Duchowny i powołujący Zarządzającego Sprawami Bialostockiego Biskupstwa w osobie ks. M. Wincukiewicza". Ks. M. Wincukiewicz uzyskał bowiem szerokie uprawnienia w zakresie załatwiania spraw bieżących, włącznie ze zwalnianiem i przenoszeniem duchowieństwa. Wzmocnione więc zostały jego władztwo i pozycja, jak i sam urząd, do tej pory kolegialny. Podkreślono w dekrecie dość kategorycznie istnienie "białostockiego biskupstwa", która to diecezja nigdy nie została erygowana, a przynajmniej nie zostało to uzgodnione z polskimi wladzami państwowymi.. 24 Wyciąg ze sprawozdania, ibidem. " Pismo czlonków Zarz'ldu (Nr 354) z 30 VIl 1945 r. do MAP (odpis), ibidem. 26 Pismo wojewody bialostoekiego (Nr O.AP-IV-6bl2/45) z 31 VIlI 1945 r. bpa Tymoteusza (w odpisie do MAP), ibidem. 27 SiQganic do okupacyjnej działnIności duchowieństwa (nie i wiernych) było przez długie lata wygodnym instrumentem w ręku władz adminislracyjnych,jcśli idzie o szeroko rozumianą ..politykę kadrową", realizowaną wobec Kościołów i związków religijnych. 28 Dekret abpa Bazylego (Nr 680) z 6 XI 1945 r., wydany w Milisku (odpis z odpisu, tIumaczenie), AAN MAP. t. 1048..

(8) Kazimierz Urban. Otrzymawszy szerokie uprawnienia jurysdykcyjne ks. M. Wincukiewicz przystąpił do "porządkowania" spraw wewnątrzkościelnych . Duchownych uznających zwierzchnictwo bpa Tymoteusza dosięgły suspensy; towarzyszyły. temu publiczne "akty skruchy", dochodziło do profanacji świątYli i zakłócania nabożeństw czy ·destabilizacji życia religijnego w niektórych parafiach". Szczególnego wymiaru nabrało cofnięcie przez ks. M. Wincukiewicza misji kanonicznych nauczycielom religii prawoslawnej we wszystkich szkołach powszechnych i średnich na terenie kuratorium okręgu szkolnego białostockiego. Ożywionej działalności ks. Wincukiewicza nie przerwało nawet zarządzenie bpa Tymoteusza z 14 listopada 1945 r., zwałniającego go ze stanowisk proboszcza parafii Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim oraz dziekana bielskiego". Warto podkreśłić, iż w zarządzeniu tym powolywano się na "żądanie" wojewody biało stockiego, a nie np . odrzucanie jurysdykcji bpa Tymoteusza czy podważanie autokefalii Kościola w Polsce. Ksiądz M. Wincukiewicz odmówił przyjęcia tego dokumentu, jak i innych pism kierowanych przez warszawskie władze kościelne. Powiadomił o tym Konsystorz Duchowny w Warszawie specjalnym pismem z 15 listopada 1945 r.". Co więcej, kilka dni później, zabronił duchowieństwu pod groźbą kar kościel nych jakichkolwiek kontaktów z episkopatem Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Dążył więc konsekwentnie do przerwania wszelkich więzi organizacyjnych pomiędzy parafiami na Białostocczyżnie a Kościołem Prawosławnym w Polsce jako całością. Niezwykle ożywiona i wszechstronna działalność ks. M. Wincukiewicza i jego zwolenników wzbudziła ostatecznie zainteresowanie władz centralnych, a zwłaszcza resortów administracji publicznej, sprawiedliwości i spraw zagranicznych". Wydarzenia powyższe nie miały bowiem tylko wymiaru wewnątrz krajowego, ałe i dotyczyły stosunków międzynarodowych, fi ściślej - stosunków polsko-radzieckich. Władze państwowe już wówczas zdecydowane były rozwią zać sprawy Kościoła Prawosławnego w Polsce kompłeksowo - począwszy od "reorganizacji" jego władz zwierzchnich (m.in. poprzez usunięcie metropolity Dionizego), nas tępnie uregulowanie jego stosunków z Patriarchatem Moskiewskim, a skoticzywszy na unormowaniu sytuacji kości elno-duszpasterskiej na Białostocczyźnie.. Owa "wielka polityka" nie docierała jednak do ks. M. Wincukiewicza i kontymIOwał on dotychczasową działałność. Ostatecznie pociągnęło to za sobą sankcje, gdyż 22 grudnia 1945 r. został orzeczeniem starosty biełskiego skazany Por. np. suspensa ks. D. Stępkawskiego z 6 Xl 1945 r. (tlum. z ros.), ibidem, 30 Pismo Konsystor.la (Nr 2198) z 14 XI 1945 r. do ks. M. Wincukicwicza, ArchiwlIm PaIlstwowe. 29. w Białymstoku, Starostwo Powiatowe Bielsko-Podlaskie, sygn, 114. 31 Pismo ks. M. Willcukiewicza (Nr 425) z 15 XI 1945 r. do Wnrsznwskiego Konsystorzn Duchownego, AAN MAP, I. t048 (odpis, Ilumaczenie z rosyj skiego). 32 Por. Pismo misnislra administracji publicznej W. Kiemika (L. Dz.V. 19859/45) z 23 XI 1945 r. do ministra spraw zagrnnicznych, ibidem..

(9) Ko.ici61 Prawoslawny lia Bialostocc<yiliie IV latach 1944-1946 .... I. na karę 30 dni bezwzględnego aresztu". Apelacja skazanego do prezydenta B. Bieruta (z licznymi odpisami, w tym do patriarchy moskiewskiego) przyniosła w rezultacie darowanie kary. Sam fakt odwołania nie wpłynąl jednak na zmianę polityki władz wojewódzkich tak wobec niego, jak i zwolenników. Otwarcie o tym pisał 10 stycznia '1946 r. wojewoda białostocki do Ministerstwa Administracji Publicznej, stwierd zając, iż "Zlikwidowanie omawianego stanu dezorganizacji Kościoła Prawo sławnego i zapobieżenie ew. dalszym powikła niom i zadraśnieniom uzależnione jest od usunięcia ks. Wincukiewicza z obszaru wojew. białostockiego. Do tego celu zmierzają zabiegi moje oraz podporządko wanych mi czynników"34. W dniu 19 lutego 1946 r. odbyło się w Bielsku Podlaskim spotkanie duchowieństwa prawoslawnego z terenu powiatu ze starostą W. Woźniakiem oraz nowo mianowanym przez bpa Tymoteusza "Generalnym Dziekanem na województwo bialostockie" - ks. A. Kirykiem (zastąpił on dotychczasowego dziekana bialostockiego ks. J. Guszkiewicza). Duchowieństwo zdecydowalo się zerwać łączność "z pozakrajową Władzą Duchowną" i uznać jurysdykcję metropolity Dionizego oraz bpa Tymoteusza. Stosowny protokół podpisało 24 proboszczów i prefekt szkól bielskich, ks. K. Bajko". W innych powiatach nie organizowano tego typu zjazdów, gdyż dziekani oraz duchowieństwo, zajmując w większości postawę wyczekiwania, indywidualnie podejmowali decyzje o uznaniu wladz kościelnych w Warszawie. Poszczególni duchowni, opowiadający się nadal za łącznością z abpem Bazylim, opuścili Polskę bądź to "w tajemniczych okolicznościach" (np. ks. W. Jemelianiuk), bądź też wyjechali legalnie (np. ks. ks. B. Iwasienko, J. Zubowicz). Właśnie "w tajemniczych okolicznościach" zaginął pod koniec lutego 1946 l'. ks. M. Wincukiewicz. Według niektórych relacji został on porwany przez nieznanych sprawców na ulicach Bielska Podlaskiego - "prawdopodobnie wbrew własnej woli""'. Wedlug innych informacji owo porwanie mialo charakter upozorowany przez slużby bezpieczeństwa (polskie? radzieckie? wespół?), by umożliwić ks. M. Willcukiewiczowi wyjazd na Białoruś i uniknięcie kary". Najbardziej zagadkowe okazalo się porwanie 15 marca 1946 r. ks. K. Bajko, który był wcześniej suspendowany przez ks. M. Wincukiewicza, i co więcej, również sygnował wspomniany protokół ze spotkania w dniu 19 lutego 1946 l'. w Bielsku Podlaskim". Według późniejszych jego relacji został on uprowadzony, )) Por...Orzeczenie" Starosty Powiatowego Bielskiego z 22 XlI 1945 r. (odpis), ibidem . "Pismo wojewody bi alostockiego (Nr OAP.IIl-6b/45) z 10 J 1946 r. do MAP, ibidem. 35 "Prolokół z zebrania .... :' (odpis), ibidem. 36 Tak twierdzi np. E. Mironowicz, Ol'. cit., s. 169, 37 Tak stwierdzuł m.in. ks. A. Znosko. Relacja Z rozmowy w dniu 15 V 1994 r. (w zbiornch wlasnych). 38 Por, D. Pianik, Ajciec Kall,\'/(Ił!cill Bajko - prefekt bielskich fkolt. "Binłoruskic Zeszyty Historyczne" 1994, nr 2, s. 115-1 22. Ks . K. B.jko w "Zażaleniu" do Prezes. Rady Ministrów l. Cyrankiewicza z 15 lipca 1961 r. tak m.in.l)isal: "Bardzo dużo przecierpiałem moralnie i fizycznie w Bielsku Podlaskim w obronie cerkwi św. Michała i cerkwi w Szczytach pow. Bielsk p:odlaski przed.

(10) I. Kazimierz. Urban. "osądzony" na terenie ZSRR i skazany na 15 lat łagiernych robót. Do Polski mógł powrócić dopiero 15 października 1956 r. Prawdopodobnie z wydarzeniami na Białostocczyźnie wiązało się uwięzienie i skazanie w 1949 r. ks. Anatola Mackiewicza, późniejszego dziekana białostockiego. Postawa duchowieństwa prawosławnego na Białostocczyźnie wobec sygnalizowanych powyżej wydarzeń była zróżnicowana. Cytowany już E. Mironowicz stwierdza, iż można byłoby wyróżnić "trzy zasadnicze postawy": - zwolenników abpa Bazylego i przynależności do Patriarchatu Moskiew-. skiego, - zwolenników biskupa Tymoteusza i autokefalicznego ustroju Kościoła Prawosławnego w Polsce, - duchownych wyczekujących na dalszy rozwój wydarzeń, obojętnych, biernych i zdezorientowanych". E. Mironowicz stwierdza, że owe postawy ewoluowały na przestrzeni półtora roku od zdecydowanych "promoskiewskich" po umiarkowane "propolskie" rozumiane jako popierające bpa Tymoteusza i autokefalię Kościoła w Polsce, a następnie Dekret Prezydenta z 1938 r. Duchowieństwo było przyzwyczajone już od pierwszych lat okresu międzywojennego do represyjnej polityki państwa wobec prawosławia i wspomniany dekret nie wnosił nic nowego'". Był natomiast wówczas (1944-1946) krytykowany jako "sanacyjny", chociaż krytyka była nieskuteczna. Nie należy się dziwić grupie duchowieństwa zdezorientowanego i zajmującego postawę wyczekiwania. Zostało ono poddane zwłaszcza w latach 1939-1946 srogiemu doświadczeniu - egzaminowi z lojalności i dyscypliny kościelnej, przynależności państwowej (ale i narodowościowej) czy konieczności respektowania drakońskiego niekiedy prawa (np. czasy okupacji radzieckiej). Należy się zgodzić z E. Mironowiczem, iż władza państwowa wystąpiła wówczas Uak i później) jako czynnik rozstrzygający konflikty wewnątrzko śeielne i przesądziła wynik na korzyść władz kościelnych "warszawskich". Z perspektywy lat można stwierdzić, iż owe posunięcia były słuszne. Prawdopodobnie w ten sposób uratowano od represji i prześladowań - już wówczas sobie karierę Mikołaja Wincukiewicza i Bazylego Iwasienkę, którzy w imieniu "żywocerkownika" rzekomego arcybiskupa Mińskiego Bazylego, zamyka jąc te cerkwie, przez co uczynili wielką krzywdę parafianom tych cerkwi. Sprowokowany przez nich a także i przez (... ] byłem przemocą porwany 15 III 1946 roku i wywieziony do MiIlska w celu subordynacji rzekomemu arcybiskupowi Mińskiemu Bazylemu, którego Patriarcha Moskiewski i Synod pozbawił godności i obecnie zamieszkuje pod Moskwą. Za odmowę rozmowy z którym byłem wtrącony do więzienia i później fikcyjnie oskariony i wywieziony na 15 lat katorgi na daleką północ za koło polarne do obozów Workuckich nad Oceanem Lodowatym ... ", Archiwum byłego Urz~u do Spraw Wyznań, sygn. III 1a/35/61 (odpis w zbiorach w1asnych; kwerendę przeprowadzono w 1988 r.). 39 Por. E. Mironowicz, op. cit., s. 163. 40 Por. zwięzły przegląd raporlów sytuacyjnych władz białostockich: ks. G. Sosna, Kościół bezkarną samowolą, robiących. występowali. Prawosławny Urzędu. A. na Białostocczyźnie w ocenie w/adz II Rzeczypospolitej. Sytuacyjne sprawozdania Wojewódzkiego IV Biatymsloku z lal 1928-1939, Rybo1y 1991..

(11) Kościół Prawosławny. na Białostocczyźnie w latach 1944-1946.... I. metropolitę. Dionizego, jak i wielu innych duchownych. Ponadto cały proces zachodzących w Kościele w latach 1945-1951, mimo wszystko nie przebiegał tak dramat ycznie, jak można było się tego spodziewać (uwzględnia jąc chociażby działalność abpów Hilariona i Paladiusza w czasie wojny na terenie Generalnego Gubernatorstwa). Mogło wreszcie ulec unormowaniu życie religijne w parafiach oraz nauczanie religii w szkołach, a także ruch personalny klem. Pojawiające się później konflikty wewnątrzparafialne miały inne podłoże, aniżeli spór jurysdykcyjny i spór o autokefalię, a nawet o obowiązujący porządek prawny. Wiązanie ich, a zwłaszcza konflikt w parafii Orla (1949 r.)", z wydarzeniami zachodzącymi w latach 1944-1946 wydaje się interpretacją o zbyt dużym zasięgu. Ostatnia parafia na Białostocczyźnie podtrzymująca łączność kanoniczną z abpem Bazylim, Narodzenia NMP w Bielsku Podlaskim, przeszła pod jurysdykcję bpa Tymoteusza w połowie 1946 l'. W sprawozdaniu sytuacyjnym za maj starosta bielski informuje, iż "W końcu m-ca maja ostatnia parafia prawosławna, nieuznająca władzy duchownej prawosławnej w Polsce, została przekazana przez ks. Iwasienko ks. dziekanowi prawosławnemu Mackiewiczowi. W dniach 1,2 i 3 bm. (czerwiec - K.U.) bawił w Bielsku ks. biskup Tymoteusz, którego obecność wpłynęła dodatnio na uspokojenie wśród ludności prawosławnej"". zmian. Dalsze zmiany stabilizacyjne nastąpiły w lipcu 1946 l'. Mianowicie na Soborze Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościola Prawosławnego (tworzyli go metropolita Dionizy i bp Tymoteusz), który odbył się 15 lipca 1946 r. w Warszawie, dokonano reorganizacji sieci diecezjalnej Kościoła, tworząc trzy diecezje: warszawską, białostocko-bielską oraz Ziem Odzyskanych. Parafie na Białostoc czyźnie weszły w skład diecezji białostocko-bielskiej, a jej nowo mianowany ordynariusz - bp Tymoteusz - został dzień później podniesiony przez metropolitę Dionizego do godności arcybiskupa". Białystok stał się też siedzibą ordynariusza nowo erygowanej diecezji. W miesiącach następnych nagrodami kościelnymi zostało też uhonorowanych kilkunastu duchownych, w tym i aktywnych uczestników omawianych wydarzeń. Stabilizacja życia religijnego była również pożądana dla Kościoła jako całości, gdyż na Białostocczyźnie znalazło się w nowych granicach pat\stwowych przeszło 2/3 jego stanu posiadania: wiernych, duchowieństwa, placówek duszpasterskich, świątyń czy parafialnej ziemi. 41 W 1949 r. część parafii w Orli zbuntowała się przeciwko dotychczasowemu proboszczowi ks. W. Cechanowi i wszczęła starania () usamodzielnienie i wyjście z jurysdykcji abpa Tymoteusza. Zostało nawet złożone podanie do Ministerstwa Administracji Publicznej o zarejestrowanie nowego zwi:IZku wyznaniowego ("Stowarzyszenie Chrześcijan Prawosławnych w Orli") oraz prośba o zaakceptowanie proboszcza - wikariuszn w Orli - ks. W. Bliżnillka. Władze kościelne suspendowaly ks. W. B1iźniuka i zwróciły się o pomoc w jego usunięciu do władz pmlstwowych. Zob. dokumentacja m.in. w: AAN MAP, t. 683 oraz ł048. 42 Sytuacyjne sprawozdanie miesięczne za miesiąc maj 1946 r. Starosty powiatowego bielskiego z 4 czerwca 1946 r., Archiwum Państwowe w Białymstoku, Starostwo Powiatowe Bielsko-Podlaskie, sygn. 20. 4] Por. Uchwały Św. Soboru Biskupów ŚW. PAK? IV 1946 roku, "Wiadomości Metropolii Prawo-. sławnej. w Polsce" 1947, nr 3-12, s. 12..

(12) I. Kazimierz Urball. The Orthodox Church in the Białystok Area In the Years 1944-1946 (t he Issue of the Jurisdlction ot Parlshes, Clergy and the Faithful). In the article the authar tackies the problem ar n complex nature in the history ar the Orthodox Church in Poland namely, an attempt by the Moscow Patrinrch to controi the parishes in the Bialystok areu. It was the consequence or fi long dispute between the two Churches concerning Ihe canonie sovereignty af the Orthodox Church in Pohmd. łt was anty aftcr the stale aUlhorities intervention lhat Ihe conflicI was scttled. Howevcr, ir resu ltcd in a number af cOIlsequenccs and chan ges in the Orthodox Church in Poland including (he dep osi ti on ar its heud, Metropolitan Dionizy. (Wfiledy ński) ,. in 1948..

(13)