108
Immunologiczne aspekty choroby Alzheimera
Immunological aspects of Alzheimer’s disease
Klinika Psychiatrii Wieku Podesz³ego i Zaburzeñ Psychotycznych, Uniwersytet Medyczny w £odzi
Adres do korespondencji: Klinika Psychiatrii Wieku Podesz³ego i Zaburzeñ Psychotycznych, Uniwersytet Medyczny w £odzi, ul. Czechos³owacka 8/10, 92-216 £ódŸ, tel. 042 678 36 99
Praca finansowana ze œrodków w³asnych
T
To
om
maasszz S
So
ob
bó
ów
w,, P
Paaw
wee³³ P
P.. L
Liib
beerrsskkii
C
horoba Alzheimera (AD) jest najczêœciej wystê-puj¹c¹ chorob¹ neurodegeneracyjn¹, która pro-wadzi do stopniowego pogarszania siê funkcji poznawczych, zniedo³ê¿nienia i utraty samodzielnoœci przez chorego. W badaniach neuropatologicznych ob-serwuje siê ubytek neuronów szczególnie w obrêbie hipo-kampa i kory mózgu. Rozpoznanie histopatologiczne stawiane jest na podstawie uwidocznienia odpowiedniej liczby Aβ-pozytywnych blaszek (amyloid-β; Aβ) orazzwyrodnienia neurofibrylarnego (neurofibrillary tangles – NFTs) w obrêbie kory nowej (neocortex). W obrazie neuropatologicznym obserwuje siê tak¿e obecnoœæ dys-troficznych neurytów (DN), „nitek neuropilowych” (neu-ropil threads), cia³ Hirano oraz zwyrodnienia ziarnisto--wodniczkowego (granulovacuolar degeneration – GVD). Wiêkszoœæ zachorowañ na AD to przypadki sporadycz-ne o niejassporadycz-nej etiologii. Istnieje jednak niewielki odsetek zachorowañ, za które odpowiedzialne s¹ czynniki
gene-R Reecceeiivveedd:: 10.05.2006 A Acccceepptteedd:: 01.06.2006 P Puubblliisshheedd:: 30.06.2006
S
Sttrreesszzcczzeen
niiee
Choroba Alzheimera (AD) jest nieuleczaln¹ chorob¹ neurodegeneracyjn¹, której towarzyszy przewlek³y pro-ces zapalny. Uk³ad immunologiczny mo¿e mieæ istotny wp³yw na przebieg propro-cesu chorobowego. G³ównym patologicznym wyznacznikiem choroby Alzheimera jest gromadzenie w obrêbie mózgu z³ogów β-amyloidu. W obecnym artykule przedstawiono informacje na temat mo¿liwoœci zastosowania immunoterapii w leczeniu choroby Alzheimera. Metody immunoterapeutyczne, maj¹ce usuwaæ amyloid β z chorych mózgów, da³y bar-dzo pozytywne rezultaty w badaniach na zwierzêtach. Zarówno metody aktywnej, jak i biernej immunizacji powodowa³y wyraŸne zmniejszenie zawartoœci amyloidu w mózgach myszy transgenicznych oraz poprawê ich funkcji poznawczych. Bardzo dobre wyniki na modelach zwierzêcych pozwoli³y przeprowadziæ wstêpne badania kliniczne. Ich wyniki s¹ równie¿ obiecuj¹ce, choæ obarczone ryzykiem zapalenia mózgu. Jedyne dotychczas badanie II Fazy z zastosowaniem szczepionki przeciwko Aβ zosta³o przerwane z powodu rozwoju u 18 pacjentów zapalenia opon mózgowych i mózgu. Obecnie oœrodkach badawczych pojawiaj¹ siê nowe rodzaje technik immunoterapeutycznych.
S
S££OOWWAA KKLLUUCCZZOOWWEE:: cchhoorroobbaa AAllzzhheeiimmeerraa,, iimmmmuunnootteerraappiiaa,, nneeuurroozzaappaalleenniiee
S
Su
um
mm
maarryy
Alzheimer’s disease (AD) is an incurable neurodegenerative disease, which is accompanied by chronic inflammation. The immune system has an important role in the process of the disease. The deposition of amyloid β (Aβ) protein is a key pathological feature in Alzheimer’s disease. This article reviews immunother-apeutic strategies against AD. In murine models of AD, both active and passive immunization against Aβ induces a marked reduction in an amyloid brain burden and an improvement in cognitive functions. The findings from murine studies lead to clinical studies. One Phase II clinical trial of active immunization against Aβ was discontinued after 18 patients developed meningoencephalitis. After this lesson learned, new immuno-therapeutic strategies, including both active and passive immunization, are investigated in clinical centers. K
109
tyczne. Za wystêpowanie przypadków o wczesnympo-cz¹tku (przed 65. rokiem ¿ycia) odpowiedzialne s¹ muta-cje zwiêkszaj¹ce powstawanie β amyloidu (Aβ). Obecnie uwa¿a siê, ¿e w rozwoju AD g³ówn¹ rolê odrywaj¹ mu-tacje w trzech genach: dla preseniliny 1 (PSEN1), pre-seniliny 2 (PSEN2) bia³ka prekursorowego amyloidu (APP) oraz polimorfizm w locus apoliporoteiny E (czyn-nikiem ryzyka AD jest posiadanie przynajmniej jednego allela Apo E4). Geny te s¹ zlokalizowane odpowiednio na chromosomach: 1., 14., 21. i 19. Produkty bia³kowe tych genów uczestnicz¹ w przemieszczaniu siê i ciêciu proteolitycznym APP(1).
Blaszki dojrza³e zawieraj¹ce w³ókienka amyloidu s¹ zlo-kalizowane w uk³adzie limbicznym (g³ównie w hipokam-pie) oraz polach asocjacyjnych kory mózgu. Wystêpuj¹ u wszystkich pacjentów chorych na AD(2). Monomerem,
z którego sk³adaj¹ siê w³ókienka amyloidu jest peptyd Aβ o masie 4-kDa, sk³adaj¹cy siê z 40-43 aminokwasów. Aβ powstaje w wyniku amyloidogennego ciêcia proteoli-tycznego βAPP poprzez sekretazy β i γ(1). Katabolizm
(proteoliza)βAPP jest z³o¿ony. Podstawow¹ drog¹ me-tabolizmuβAPP jest jego ciêcie (cleavage) poprzez praw-dopodobnie trzy ró¿ne enzymy (aktywnoœci enzyma-tyczne) okreœlane jako sekretazy (α, β i γ). α-sekretaza tnieβAPP w obrêbie sekwencji transb³onowej, pomiê-dzy jej 17. a 18. aminokwasem, co prowadzi do uwol-nienia rozpuszczalnego du¿ego fragmentu od N – koñca βAPP (sβAPPα). Pozosta³y fragment
wewn¹trzkomórko-wy jest dalej ciêty przezγ-sekretazê, co prowadzi do po-wstania nieamyloidogennego peptydu p3. Droga meta-bolizmu opisana powy¿ej jest uwa¿ana za fizjologiczn¹ i uniemo¿liwia ona uwalnianie fragmentu Aβ, a zatem i odk³adanie siê amyloidu. W chorobie Alzheimera do-minuje alternatywna (amyloidogenna) droga metaboli-zmu. Kluczow¹ rolê odgrywa w niej aktywnoœæ enzyma-tyczna okreœlana jakoβ-sekretaza. Enzym ten tnie βAPP od koñca N w taki sposób, ¿e mo¿liwe jest uwolnienie pe³nej sekwencji Aβ po nastêpczym ciêciu przez γ-se-kretazê od koñca C.
Najbardziej konsekwentn¹ teoriê patogenezy AD przed-stawi³ Dennis J. Selkoe i nazwa³ j¹ hipotez¹ kaskady amyloidowej. Hipoteza Selkoe, która jest rozwiniêciem teorii wybitnego genetyka Johna Hardy’ego, dotyczy w zasadzie rodzinnych form choroby Alzheimera(1).
Z uwagi na kluczow¹ rolê amyloidu β w patogenezie AD w celach badawczych stworzono transgeniczne modele zwierzêce AD oraz rozwiniêto techniki immunoterapeu-tyczne, których g³ównym zadaniem jest usuwanie Aβ z oœrodkowego uk³adu nerwowego (OUN).
M
MOODDEELLEE E
EKKSSPPEERRYYMMEENNTTAALLNNEE AADD
W wielu oœrodkach badawczych stworzono myszy trans-geniczne, które wykazuj¹ ekspresjê „dzikiego” βAPP cz³o-wieka, fragmentów βAPP oraz zmutowanych form βAPP
cz³owieka oraz preseniliny 1(3). U myszy transgenicznych,
z powodu zwiêkszonej produkcji Aβ, w 6.-9. miesi¹cu ¿ycia pojawiaj¹ siê blaszki amyloidowe w obrêbie hipo-kampa, cia³a modzelowatego oraz kory mózgu. Liczba blaszek, zarówno rozlanych jak i dojrza³ych, zwiêksza siê wraz z wiekiem zwierz¹t. Modele eksperymentalne posiadaj¹ jednak pewne ograniczenia. Poniewa¿ APP ulega innym modyfikacjom potranslacyjnym, u myszy i u cz³owieka z³ogi β-amyloidu ró¿ni¹ siê pod wzglêdem parametrów biochemicznych i rozpuszczalnoœci. Z³ogi Aβ s¹ u ludzi wyraŸnie trudniej rozpuszczalne. Mimo wy-raŸnych z³ogów Aβ, u myszy transgenicznych nie pojawia siê druga podstawowa cecha AD, a mianowicie NFTs. To ostatnie ograniczenie rozwi¹zano jednak, tworz¹c „potrójne” myszy transgeniczne wykazuj¹ce ekspresjê genów zmutowanego βAPP, preseniliny 1 i bia³ka τ(4).
Badania myszy transgenicznych wykaza³y, ¿e zaburze-nia w funkcjonowaniu synaps oraz zaburzezaburze-nia funkcji poznawczych pojawiaj¹ siê, zanim pojawi¹ siê wyraŸne z³ogi Aβ(5). Ponadto zaburzenia funkcji poznawczych
koreluj¹ pozytywnie z poziomem rozpuszczalnego Aβ w p³ynie mózgowo rdzeniowym (CSF). Pokazano, ¿e obecnoœæ zewn¹trzkomórkowego Aβ doprowadza do zwiêkszenia wewn¹trzkomórkowych z³ogów Aβ, co ma mieæ kluczowe znaczenie w rozwoju AD(6). Badania na
„potrójnych” myszach transgenicznych wykaza³y, ¿e za-burzenia d³ugoterminowej potencjalizacji (long-term potentiation) oraz zaburzenia funkcji poznawczych wspó³-istniej¹ z obecnoœci¹ wewn¹trzkomórkowego Aβ i wystê-puj¹ zanim pojawi¹ siê blaszki amyloidowi i NFT. Rolê Aβ w powstawaniu zaburzeñ funkcji poznawczych po-kazuj¹ badania na myszach transgenicznych, które nie wykazuj¹ powstawania NFT. Mimo ¿e u zwierz¹t tych nie istnieje jeden z podstawowych wyznaczników neuro-patologicznych AD, a co za tym idzie – nie wystêpuje patologia w zakresie transportu aksonalnego, to u zwie-rz¹t tych wystêpuj¹ wyraŸne zaburzenia funkcji poznaw-czych(7). Kolejny dowód na rolê, jak¹ spe³nia Aβ w
rozwo-ju patologii alzheimerowskiej pokaza³o badanie Oddo i wsp.(8)W badaniu tym u myszy transgenicznych APP/τ
z³ogi amyloidu poprzedza³y pojawienie siê z³ogów bia³-kaτ, które nastêpnie ewoluowa³y w NFT. Jest to kolej-ne badanie wskazuj¹ce „pierwszeñstwo” Aβ nad NFT w rozwoju choroby Alzheimera. Nale¿y dodaæ, ¿e za roz-wój choroby Alzheimera u chorych na zespó³ Downa (trisomia chromosomu 21) odpowiedzialna jest zwiêk-szona produkcja Aβ zwi¹zana z posiadaniem dodatko-wej, trzeciej kopii genu dla APP(1).
T
TEEOORRIIAA NNEEUURROOZZAAPPAALLEENNIIAA W
W AADD
Zgodnie z teori¹ neurozapalenia (neuroinflammation theory) AD kluczowym elementem w patomechanizmie choroby jest aktywacja komórki mikroglejowej. Teoria neurozapalenia AD zosta³a zainspirowana badaniami,
110
które opisywa³y gromadzenie siê komórek mikrogleju w obrêbie z³ogów amyloidowych w ludzkich mózgach(9).
Wsparcie tej teorii zapewni³y te¿ liczne prace pokazuj¹ce immunologiczn¹ aktywnoœæ mikrogleju. Wspóln¹ obec-noœæ komórek mikrogleju i substancji pozapalnych, takich jak cytokiny, sk³adowe dope³niacza, receptory g³ównego zespo³u zgodnoœci tkankowej typu 2 (major histocom-patibility complex; MHC II) potwierdzono w mózgach chorych na AD(10). Badania hodowli komórkowych
mi-krogleju wykaza³y, ¿e mikroglej stymulowany przy po-mocy Aβ jest w stanie produkowaæ liczne substancje neurotoksyczne – enzymy proteolityczne, cytokiny, sk³ad-niki dope³niacza, aktywne formy tlenu, toksyny podobne do NMDA (like toxins – NMDA), aktywne formy azo-tu, TNFα(11). Pierwsze badania epidemiologiczne, które
sugerowa³y korzystny wp³yw d³ugotrwa³ego za¿ywania niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) na ryzyko rozwoju AD równie¿ popiera³y hipotezê neuro-zapalenia(12). Ponadto w badaniach neuropatologicznych
obserwowano mniejsz¹ liczbê pobudzonych komórek mi-krogleju u pacjentów za¿ywaj¹cych NSAIDs(13). Niestety,
¿adne z prospektywnych badañ z u¿yciem leków NLPZ nie potwierdzi³o ich korzystnego wp³ywu na rozwój AD. Zgodnie z hipotez¹ neurozapalenia, komórki mikrogleju mia³y byæ tymi komórkami, które przebudowuj¹ rozlane z³ogi (diffuse deposits) amyloidu w blaszki amyloidowe(9).
W ostatnich latach pogl¹d ten zosta³ zakwestionowany i zaproponowano alternatywne drogi tworzenia siê bla-szek amyloidowych, m.in. w wyniku rozpadu komórek zawieraj¹cych wewn¹trzkomórkowe z³ogi Aβ (neuronów i astrogleju) oraz ewolucji zmian w naczyniach. Z³ogi Aβ wystêpuj¹ w wielu ró¿nych kszta³tach i rozmiarach. Ta ró¿norodnoœæ mo¿e odzwierciedlaæ ró¿ne mechani-zmy powstawania blaszek oraz wynikaæ z ró¿nic w utrwa-laniu i obróbce materia³ów biologicznych (utrwalanie, metody barwienia, czas po zgonie, po którym rozpoczê-to utrwalanie preparatu itp.)(14). Najczêœciej
wystêpuj¹cy-mi postaciawystêpuj¹cy-mi z³ogów amyloidowych s¹ blaszki dojrza³e (dense-cored plaques) i blaszki rozlane (diffuse plaques). Sugerowano, ¿e te dwa rodzaje z³ogów ró¿ni¹ siê g³ów-nie pod wzglêdem aktywnoœci komórek glejowych w ich obrêbie. W obrêbie blaszek dojrza³ych opisywa-ne by³y pobudzoopisywa-ne komórki mikroglejowe(15). Natomiast
ani w badaniach ludzkich mózgów, ani transgenicz-nych myszy APP23 aktywowane, wykazuj¹ce ekspresjê HLA-DR komórki mikrogleju nie wystêpowa³y w obrê-bie blaszek rozlanych(16).
Twierdzenie, ¿e mikroglej mo¿e byæ odpowiedzialny za tworzenie nowych blaszek amyloidowych jest bardzo ma³o prawdopodobne. Komórki mikrogleju nie wykazuj¹ ekspresji, mRNA dlaβAPP, nie mog¹ wiêc tworzyæ nowe-go Aβ z endogennego βAPP(17). Ponadto za odk³adanie
z³ogów amyloidu w mózgach osób z zespo³em Downa (DS) odpowiada posiadanie przez nich dodatkowej ko-pii genuβAPP, a nie (zwiêkszonej z jakichœ powodów) aktywnoœci mikrogleju(18). Ponadto w mózgach chorych
z DS aktywowane komórki mikrogleju s¹ zwi¹zane tylko z wybranymi typami z³ogów Aβ, podobnie jak w AD(19).
Pozostaje pytanie – dlaczego komórki mikrogleju gro-madz¹ siê prawie wy³¹cznie wokó³ blaszek dojrza³ych, a nie wystêpuj¹ wokó³ blaszek rozlanych, które przez wielu badaczy uwa¿ane s¹ za pierwszy krok w ewolucji z³ogów amyloidowych, prowadz¹cej do powstania doj-rza³ej blaszki starczej?
Coraz wiêcej danych wskazuje na to, ¿e ka¿dy rodzaj blaszek amyloidowych powstaje w odrêbny, specyficz-ny dla siebie sposób, a nie – jak wczeœniej uwa¿ano – ¿e ró¿ne rodzaje blaszek to ró¿ne postaci przejœciowe ewo-lucji jednego rodzaju blaszki(20). W wielu badaniach nie
uda³o siê udowodniæ hipotezy, ¿e rozlane blaszki ewo-luuj¹, dojrzewaj¹ tworz¹c blaszkê starcz¹(20). Mo¿e to
sugerowaæ, ¿e ka¿dy rodzaj blaszki posiada swoj¹ w³a-sn¹ drogê powstawania. Mimo opinii wielu badaczy, ¿e blaszki powstaj¹ z zewn¹trzkomórkowych z³ogów Aβ, mog¹ one równie¿ wywodziæ siê z naczyñ krwionoœnych, neuronów, wypustek dendrytycznych komórek Purkin-jego oraz astrocytów(20). Ró¿ne drogi powstawania
ró¿-nych blaszek mog¹ wyjaœniæ, dlaczego niektóre typy blaszek (blaszki dojrza³e) s¹ zwi¹zane z obecnoœci¹ mi-krogleju, a inne (rozlane) prawie nie. Oprócz Aβ, blaszki starcze zawieraj¹ wiele innych substancji – enzymy lizo-somalne, DNA pochodzenia komórkowego, koñcowe produkty glikacji (advanced glycation endproducts – AGEs) itp. Substancje te s¹ znanymi, silnymi aktywatorami mi-krogleju. Ponadto, czyste agregaty Aβ s¹ raczej s³abymi chemoatraktantami in vitro(21). G³ównym sk³adnikiem
roz-lanych blaszek jest prawie „czysty Aβ”, s³aby aktywator mikrogleju. To wyjaœnia, dlaczego w obrêbie tych z³ogów mikroglej prawie nie jest obecny. Przeciwnie, blaszki star-cze bogate s¹ w materia³ pochodzenia komórkowego, który jest silnym chemoatraktantem, i jest w stanie pobu-dziæ chemotaksjê mikrogleju w kierunku œrodka blaszki. Jednym z materia³ów aktywuj¹cych mikroglej, a znaj-duj¹cych siê w obrêbie blaszek, s¹ resztki pochodz¹ce z j¹dra komórkowego. Zdolne do dyfuzji nukleotydy uczestnicz¹ w chemotaksji poprzez aktywacjê recepto-rów P2Y(22). Neurony zdolne s¹ równie¿ do produkcji
sk³adowych dope³niacza, które opsonizuj¹ Aβ. Zopso-nizowany Aβ jest rozpoznawany i fagocytowany przez mikroglej przy pomocy receptorów mikroglejowych dla sk³adowych dope³niacza(23). W fagocytozie Aβ
uczestni-cz¹ równie¿ mikroglejowe receptory Sc (scavenger recep-tors) klasy A i B, CD36 oraz receptory Fc(24). Silnym
ak-tywatorem mikrogleju jest równie¿ receptor dla AGE (RAGE), amyloidβ jest znanym ligandem RAGE(25). Za
dzia³anie prozapalne odpowiedzialny jest równie¿ recep-tor FPRL1 (formyl peptide receprecep-tor-like 1)(26). Odpowiada
on za aktywacjê, migracjê i polaryzacjê komórek mikro-gleju w odpowiedzi na Aβ. Z uwagi na zastosowanie immunoterapii, która powoduje wytwarzanie przeciw-cia³ przeciwko Aβ, szczególnie wa¿ne s¹ wiêc receptory dla fragmentów Fc immunoglobulin. Przeciwcia³a anty
111
Aβ powoduj¹, ¿e ten ma³o atrakcyjny dla mikroglejupeptyd staje siê dla niego „³akomym k¹skiem”.
N NIIEESSTTEERROOIIDDOOWWEE L LEEKKII PPRRZZEECCIIWWZZAAPPAALLNNEE W W LLEECCZZEENNIIUU C CHHOORROOBBYY AALLZZHHEEIIMMEERRAA
W wielu badaniach epidemiologicznych zaobserwowa-no, ¿e osoby przewlekle przyjmuj¹ce leki przeciwzapal-ne z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NSAIDs) posiadaj¹ zmniejszone ryzyko zachorowania na AD. Badania prospektywne z u¿yciem zarówno leków nieselektywnych, jak i selektywnych inhibitorów cyklo-oksygenenazy 2 (COX2) nie potwierdzi³y jednak pozy-tywnego wp³ywu tych leków na przebieg choroby(1).
Wie-le danych wskazuje na to, ¿e wp³yw Wie-leków NSAIDs na produkcjê Aβ wynika nie z hamowania produkcji pro-staglandyn i zmniejszania stanu zapalnego(27), ale z
mo-duluj¹cego dzia³ania niektórych z tych substancji na β- i γ-sekretazy. NSAIDs mog¹ te¿ wp³ywaæ na proce-sowanie APP poprzez swoje dzia³ania na bia³ko MRP4 (multidrug resistence protein 4)(28). MRP4 ulega
ekspre-sji w mózgu oraz wielu innych tkankach i uczestniczy w transporcie do wnêtrza komórek wielu fizjologicznych substratów, m.in. cyklicznych nukleotydów, steroidów, kwasu foliowego i prostaglandyn(28). Niektóre substraty
MRP4, takie jak cAMP i nieskoniugowany estradiol wp³ywaj¹ na powstawanie Aβ poprzez nasilenie aktyw-noœci kinazy bia³kowej A i wp³yw na dojrzewanie APP(29).
Wiele badañ prowadzonych na myszach transgenicznych pokaza³o, ¿e stosowanie NSAIDs zmniejsza poziom Aβ1-42, ale pozytywne efekty badañ epidemiologicznych
mog¹ wynikaæ nie z dzia³ania przeciwzapalnego NSAIDs, ale z ich wp³ywu moduluj¹cego na produkcjê Aβ z βAPP. Mo¿e okazaæ siê, ¿e hamowanie procesu zapalnego w AD nie jest zjawiskiem pozytywnym. Pobudzenie aktywno-œci mikrogleju jest zaœ korzystne. W badaniu Jantzen i wsp.(30)podawano myszom transgenicznym
(wykazuj¹-cym ekspresjê APP) niesteroidowy lek przeciwzapalny NCX-2216, który zwiêksza wydzielanie NO i w tym me-chanizmie zwiêksza aktywacjê mikrogleju. W grupie le-czonej NCX-2216 znacznie zmniejszy³a siê zawartoœæ Aβ w mózgach myszy, a spadek ten by³ wyraŸnie wiêkszy, ni¿ w grupach leczonych zarówno ibuprofenem (niese-lektywny lek przeciwzapalny) jak i celekoksybem (selek-tywnym inhibitorem COX 2).
W przeciwieñstwie do silnych leków przeciwzapalnych stosowanych w leczeniu AD, które okaza³y siê niesku-teczne w leczeniu choroby, s³abo dzia³aj¹cy przeciw-zapalnie R-flurbiprofen jest obecnie w II fazie badañ klinicznych a efekty jego dzia³ania s¹ obiecuj¹ce. W gru-pie pacjentów z ³agodnym otêgru-pieniem w AD otrzymu-j¹cych R-flurbiprofen uzyskano mniejszy o 62% spadek w skali mierz¹cej aktywnoœci dnia codziennego w porów-naniu z grup¹ otrzymuj¹c¹ placebo(31). G³ówne dzia³anie
R-flurbiprofenu polega jednak nie na hamowaniu cyklo-oxygenaz, ale na blokowaniu aktywnoœciγ-sekretazy.
O
ODDPPOOWWIIEEDD
IIMMMMUUNNOOLLOOGGIICCZZNNAA OORRGGAANNIIZZMMUU N
NAA AAββ O
ODDPPOOWWIIEEDD HHUUMMOORRAALLNNAA
Limfocyty B cz³owieka posiadaj¹ potencjaln¹ zdolnoœæ do produkcji przeciwcia³ przeciwko Aβ. Po raz pierwszy wykazano t¹ zdolnoœæ w badaniu, w którym oceniano metod¹ ELISA zdolnoœæ limfocytów B przekszta³canych przy pomocy wirusa Epsteina-Barra (EBV) do produk-cji przeciwcia³. WyraŸnie wiêksza liczba linii komórko-wych limfocytów B pobranych od chorych na AD (2%) wykazywa³a zdolnoœæ produkcji przeciwcia³ anty Aβ, w porównaniu z limfocytami pobranymi w grupie kon-trolnej (0,2%). Nie oceniono jednak, czy dawcy posia-daj¹cy wiêkszy procent komórek produkuj¹cych prze-ciwcia³a anty Aβ posiadaj¹ równie¿ wiêksze stê¿enie przeciwcia³ we krwi obwodowej(32).
W wielu publikacjach opisywano obecnoœæ przeciwcia³ anty Aβ we krwi oraz w p³ynie mózgowo rdzeniowym zarówno u zdrowych osób, jak i chorych na AD(33,34).
Niejednoznaczne s¹ jednak wyniki badañ porównuj¹-cych poziomy Aβ we krwi i p³ynie mózgowo rdzenio-wym u pacjentów chorych i zdrowych(35).
O
ODDPPOOWWIIEEDD KKOOMMÓÓRRKKOOWWAA
OdpowiedŸ humoralna na jakikolwiek antygen wymaga obecnoœci pomocniczych limfocytów T (LTh), których
aktywnoœæ w wieku podesz³ym jest obni¿ona(36).
Obni-¿ona jest te¿ odpowiedŸ limfocytów T na Aβ w wieku podesz³ym(37). W badaniu tym odpowiedŸ proliferacyjna
limfocytów T na stymulacjê Aβ by³a wyraŸnie mniejsza w grupie pacjentów z AD w porównanie z grup¹ zdro-wych m³odych oraz pacjentów starszych – zdrozdro-wych, bez cech otêpienia. Mniejsz¹ aktywnoœæ komórek Th w sto-sunku do Aβ obserwuje siê równie¿ u myszy transgenicz-nych wykazuj¹cych ekspresjê APP cz³owieka(38). Z drugiej
strony w badaniu opublikowanym przez Mansonego i wsp.(39)wykazano, ¿e limfocyty T pobrane zarówno od
zdrowych starszych oraz chorych na AD pacjentów wy-kazuj¹ wiêksz¹ aktywacjê na Aβ, w porównaniu z gru-p¹ kontroln¹ pacjentów w œrednim wieku. Zrozumienie aktywacji LThw przebiegu AD sta³o siê niezmiernie
wa¿-ne z powodu immunoterapii zastosowawa¿-nej w leczeniu choroby. Uwa¿a siê bowiem, ¿e za rozwój zapalenia opon mózgowych i mózgu w nastêpstwie immunizacji szczepionk¹ zawieraj¹c¹ Aβ odpowiedzialne jest nad-mierne pobudzenie limfocytów T(39,40). Nale¿y tutaj dodaæ,
¿e w badaniach na modelach zwierzêcych nie obserwo-wano nigdy rozwoju stanu zapalnego OUN, a przyczyna rozwoju zapalenia u ludzi nie jest jasna.
112
IIMMMMUUNNOOTTEERRAAPPIIAA W
W CCHHOORROOBBIIEE AALLZZHHEEIIMMEERRAA P
PRRZZEECCIIWWCCIIAA££AA AANNTTYY AAββ
Wyniki wielu badañ wskazuj¹, ¿e specyficzne przeciwcia-³a anty Aβ oczyszczaj¹ z³ogi amyloidu zarówno w warun-kach in vitro(41)jak i in vivo w mózgach myszy
transgenicz-nych(42-44). Pierwsze badania pokazywa³y, ¿e przeciwcia³a
specyficzne dla obszaru koñca N cz¹steczki amyloidu β mog¹ in vitro zapobiegaæ formowaniu siê w³ókienek amy-loidowych, zwiêkszaj¹c rozpuszczalnoœæ Aβ(41), a przez to
zmniejszaj¹c toksycznoœæ amyloidu w stosunku do neu-ronów. Uda³o siê zidentyfikowaæ epitop rozpoznawany przez te przeciwcia³a (pozycje 3-6 w koñcu N cz¹stecz-ki Aβ). Zastosowanie przeciwcia³ przeciwko temu epi-topowi, nie tylko zapobiega odk³adaniu siê amyloidu, ale równie¿ powoduje rozpuszczanie obecnych wcze-œniej z³ogów in vitro(45).
A
AKKTTYYWWNNAA IIMMMMUUNNIIZZAACCJJAA AAββ
Aktywna immunizacja myszy transgenicznych, polega-j¹ca na parenteralnym podaniu pe³nej cz¹steczki Aβ w po³¹czeniu z kompletnym adjuwantem Freunda, któ-ra nastêpnie by³a wzmacniana ponownym podaniem Aβ w po³¹czenie z niekompletnym adjuwantem Freunda, powodowa³a wyraŸne zmniejszenie zawartoœci z³ogów β-amyloidu w mózgach myszy. Wystêpowa³o równie¿ zmniejszenie liczby dystroficznych neurytów oraz mniej-szy rozplem gleju (glioza)(43). Zmniejszanie zawartoœci
amyloidu obserwowano równie¿ po wielokrotnym dono-sowym podaniu Aβ u myszy transgenicznych wykazuj¹-cych ekspresjê ludzkiego APP(44). Zmniejszenie zawartoœci
Aβ wyraŸnie korelowa³o w tych badaniach z poziomem specyficznych przeciwcia³ anty Aβ. W przypadku immu-nizacji donosowej, oprócz pojawienia siê specyficznych przeciwcia³ anty Aβ w mózgu, dodatkowo pojawia³ siê naciek komórek jednoj¹drzastych o w³aœciwoœciach prze-ciwzapalnych, tzn. produkuj¹cych IL-4, IL10 i TGF-β(44).
Warto podkreœliæ, ¿e stosuj¹c aktywn¹ immunizacjê mo¿-na zapobiec wystêpowaniu deficytów pozmo¿-nawczych u my-szy transgenicznych wykazuj¹cych ekspresjê APP(42).
Ta-kie dzia³anie protekcyjne mo¿na uzyskaæ, stosuj¹c do immunizacji zarówno ca³¹ cz¹steczkê Aβ1-42, jak i
ma-³y fragment uzyskany z jej ciêcia(46)i zawieraj¹cy epitop
Glu-Phe-Arg-His – czyli pozycje 3-6 z ³añcucha Aβ(47).
Co ciekawe, immunizacja donosowa mo¿e byæ skutecz-ne nawet wtedy, gdy organizm nie potrafi wyprodukowaæ specyficznych przeciwcia³. Donosowa immunizacja pro-wadzona u myszy z niedoborem immunologicznym w zakresie limfocytów B (brak mo¿liwoœci syntezy ³añ-cucha µ immunoglobulin) powodowa³a, mimo braku przeciwcia³, zmniejszenie zawartoœci Aβ w mózgach, a efekt ten by³ tym wyraŸniejszy, im bardziej nasilona by³a reakcja mikrogleju(48).
B
BIIEERRNNAA IIMMMMUUNNIIZZAACCJJAA P
PRRZZEECCIIWWCCIIAA££AAMMII AANNTTYY AAββ
Podawanie parenteralne przeciwcia³ monoklonalnych przeciwko syntetycznym peptydom uzyskanym z cz¹-steczki Aβ by³o skuteczne w zmniejszaniu zawartoœci amyloidu w mózgach i zmniejszaniu zaburzeñ pamiêci podczas badañ na zwierzêcych modelach eksperymen-talnych AD(49). Pocz¹tkowo wyniki badañ wskazywa³y,
¿e usuwanie Aβ z mózgu po podaniu parenteralnym specyficznych immunoglobulin (Ig) zale¿y g³ównie od ich zdolnoœci do przejœcia przez barierê krew – mózg i aktywacji komórek mikrogleju. Nastêpnie okaza³o siê, ¿e si³a, z jak¹ przeciwcia³a wp³ywaj¹ na z³ogi amyloidu zale¿y od tego, czy rozpoznaj¹ one sekwencj¹ 1-6 albo 4-6 koñca N cz¹steczki Aβ, czyli w jaki sposób wp³ywa-j¹ na rozpuszczalnoœæ amyloidu(50). Kolejne badania
po-kaza³y, ¿e bierna immunizacja przeciwcia³ami antyAβ mo¿e wp³ywaæ pozytywnie na funkcje poznawcze, na-wet jeœli po leczeniu nie zwiêksza ciê ca³kowita zawar-toœæ z³ogów amyloidu w obrêbie OUN. Efekt ten mo¿e wynikaæ z usuwania rozpuszczalnych form Aβ z mózgu i ich przejœciu do p³ynów obwodowych – tzw. hipoteza zlewu (peripheral sink hypothesis). Nale¿y równie¿ dodaæ, ¿e w badaniach na potrójnych myszach transgenicznych, wykazuj¹cych ekspresjê APP, preseniliny 1 i bia³kaτ, po-danie do hipokampów przeciwcia³ antyAβ powodowa³a nie tylko zmniejszenie zewn¹trzkomórkowego Aβ, ale równie¿ jego frakcji wewn¹trzkomórkowej oraz, co bar-dzo istotne, zmniejszenie powstawania NFTs(8).
Postuluje siê wiêc istnienie przynajmniej trzech mecha-nizmów wyjaœniaj¹cych sposób, w jaki przeciwcia³a an-ty Aβ uczestnicz¹ w zmniejszaniu depozytów amylo-idowych w OUN.
Pierwszym mo¿liwym mechanizmem jest bezpoœredni wp³yw przeciwcia³ na w³ókienka amyloidowe prowadz¹-cy do ich rozpuszczenia(41)oraz usuwania toksycznych
oligomerów Aβ(51). Po domózgowym podaniu
przeciw-cia³ nastêpuje zmniejszenie zawartoœci amyloidu pod warunkiem, ¿e przeciwcia³a rozpoznaj¹ epitopy zlokali-zowane na koñcu N cz¹steczki Aβ. Podobne wyniki uzy-skiwane s¹ zarówno w badaniach in vivo jak i in vitro(41).
Drugim mechanizmem jest usuwanie amyloidu w me-chanizmie zale¿nej od receptora Fc (FcR) fagocytozy przez komórki mikrogleju(43,52). Po podaniu parenteralnym
przeciwcia³ anty Aβ zwiêksza siê aktywacja mikrogleju w okolicach blaszek amyloidowych w mózgu. Zjawisko to jest jednak s³abo widoczne u myszy transgenicznych, u których w porównania ze szczepami „dzikimi” wystê-puje zaburzenie aktywacji mikrogleju(52).
Trzeci mechanizm, nazywany „hipotez¹ zlewu”, polega na tym, ¿e podanie obwodowe przeciwcia³ powoduje wyp³yw Aβ z mózgu do osocza(49). Badania, pokazuj¹ce
szybk¹ poprawê funkcji poznawczych po do¿ylnym po-daniu przeciwcia³, przemawiaj¹ za tym mechanizmem. Ponadto przeciwcia³a, które skierowane s¹ przeciwko
113
epitopom w obrêbie œrodka ³añcucha Aβ, mimo ¿e nie³¹cz¹ siê ze z³ogami amyloidu (te epitopy s¹ wówczas ukryte) powoduj¹ zmniejszenie zawartoœci Aβ w móz-gu(49). Oznacza to, ¿e obwodowe podanie przeciwcia³
an-ty Aβ powoduje zmniejszenie zawartoœci wolnego Aβ w osoczu, zmianê równowagi dynamicznej w systemie mózg – osocze i w nastêpstwie wyp³yw Aβ z mózgu. Prawdopodobnie wszystkie te mechanizmy uczestnicz¹ w procesie usuwania z³ogów amyloidu z mózgów w na-stêpstwie immunizacji.
M
MIIKKRROOKKRRWWAAWWIIEENNIIAA WW OOBBRRÊÊBBIIEE MMÓÓZZGGUU –
– MMOO¯¯LLIIWWEE PPOOWWIIKK££AANNIIEE IIMMMMUUNNIIZZAACCJJII AAββ
Mikrokrwawienia obserwowano w obrêbie mózgów myszy poddanych biernej immunizacji przeciwcia³ami anty Aβ(53). Powodem jest najprawdopodobniej reakcja
przeciwcia³ z Aβ zlokalizowanych w œcianach naczyñ krwionoœnych w obrêbie kongofilnej angiopatii. Reakcja ta prowadzi do wzrostu przepuszczalnoœci i os³abienia œcian naczyñ i w rezultacie do niewielkich krwawieñ(54).
Dotychczas mikrokrwawienia by³y obserwowane jedy-nie w przypadku badañ z biern¹ immunizacj¹ (i to jedy-nie wszystkich). Mo¿liwe jest, ¿e równie¿ aktywna immuni-zacja mo¿e byæ obarczona takim powik³aniem. Koniecz-ne jest wiêc zachowanie szczególKoniecz-nej ostro¿noœci podczas badañ klinicznych.
IIMMMMUUNNOOTTEERRAAPPIIAA C
CHHOORROOBBYY AALLZZHHEEIIMMEERRAA –
– BBAADDAANNIIAA KKLLIINNIICCZZNNEE
Z uwagi na pozytywne wyniki badañ szczepieñ Aβ pro-wadzonych na myszach transgenicznych rozpoczêto ba-dania na ludziach. Baba-dania Fazy I, w których stosowano syntetyczny analog Aβ1-42– AN1792 w po³¹czeniu z
adju-wantem stymuluj¹cym aktywnoœæ limfocytów Th-QS21, pokaza³y, ¿e wielokrotne podawanie iniekcji z tak skon-struowanej szczepionki jest bezpieczne i dobrze tolero-wane(55). Do badania Fazy II w³¹czono 372 pacjentów
z rozpoznaniem ³agodnego i umiarkowanego otêpienia w przebiegu choroby Alzheimera. Pacjenci byli randomi-zowani albo do grupy otrzymuj¹cej domiêœniowe iniek-cje AN1792 plus QS21, albo otrzymywali placebo. Pla-nowane by³y iniekcje w dniu 0, oraz w 1., 3., 6., 9. i 12. miesi¹cu. Niestety, badanie zosta³o przerwane z powodu dzia³añ niepo¿¹danych. U 18, z 298 pacjentów otrzymu-j¹cych szczepionkê (6% pacjentów), rozwinê³y siê objawy zapalenia opon mózgowych i mózgu. W grupie placebo nie odnotowano ¿adnego takiego przypadku(56). Z 18
pa-cjentów z zapaleniem opon mózgowych i mózgu (me-ningoencephalitis) u 12 stan zdrowia powróci³ do stanu sprzed choroby w ci¹gu kilku tygodni. U szeœciorga po-zosta³y jednak deficyty neurologiczny i funkcji poznaw-czych(56). Wszyscy pacjenci, którzy wziêli udzia³ w badaniu
byli d³ugotrwale obserwowani po zakoñczeniu badania.
W badaniu Fazy II u 59 pacjentów, z 298 otrzymuj¹cych szczepionkê (19,7%), pojawi³y siê przeciwcia³a antyAβ(57).
U 30 z nich przeciwcia³a posiada³y zdolnoœæ reagowania z amyloidem w obrêbie blaszek amyloidowych. Pod-grupa ta odró¿nia³a siê od innych pacjentów wyraŸnie wolniejszym tempem progresji choroby(58). Grupa osób,
u których pojawi³y siê przeciwcia³a w odpowiedzi na szczepienie AN1792+QS21 nie ró¿ni³a siê jednak jako ca³oœæ z grup¹ placebo w wynikach testów neuropsycho-logicznych. Pewne ró¿nice na korzyœæ grupy pacjentów, którzy zareagowali pozytywnie na szczepienie zauwa-¿ono, gdy porównywano niektóre sk³adowe zastosowa-nych baterii testów(57). W innej analizie tej samej grupy
pacjentów zaobserwowano, ¿e osoby, które posiada³y przeciwcia³a anty Aβ cechowa³y siê szybszym spadkiem objêtoœci mózgu po 12 miesi¹cach od drugiego szcze-pienia, a spadek ten korelowa³ pozytywnie z lepszymi wynikami w testach funkcji poznawczych. Przyjmuje siê, ¿e za spadek objêtoœci mózgu odpowiedzialne jest usu-wanie mózgowych z³ogów amyloidu. Nadal brakuje od-powiedzi na pytanie, czy przy d³u¿szym okresie obser-wacji taki trend by siê utrzyma³, czy wrêcz przeciwnie – odwróci³? W mózgach osób uczestnicz¹cych w bada-niu, a które zmar³y obserwowano wyraŸnie pobudzone komórki mikrogleju w obrêbie blaszek amyloidowych i to zarówno u tych z zapaleniem opon mózgowych i móz-gu(59,60), jak i bez cech zapalenia(61).
Nie zaobserwowano zale¿noœci pomiêdzy obecnoœci¹ przeciwcia³ anty Aβ, ich koncentracj¹, a wyst¹pieniem przypadków zapalenia opon mózgowych i mózgu(56,57).
Zaobserwowano natomiast, ¿e w przypadkach zapa-lenia mózgu w nastêpstwie szczepienia AN1792 obec-ne s¹ w mózgu nacieki limfocytarobec-ne komórek CD4+ i CD8+(59). Obecnie przyjmuje siê wiêc, ¿e za rozwój
zapalenia mózgu po szczepieniu AN1792 w po³¹czeniu z QS21 odpowiedzialne jest pobudzenie reaktywnoœci limfocytów T cytoksycznych (CD8+) w stosunku do Aβ. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e takie limfocyty znajduj¹ siê równie¿ u starszych osób i pacjentów chorych na AD, które nie by³y poddawane aktywnej immunizacji(62).
W poszukiwaniu czynników ryzyka rozwoju zapalenia mózgu poddano analizie ekspresji RNA próbki krwi po-brane przed szczepieniem i po szczepieniu An1792. Czyn-nikiem ryzyka rozwoju zapalenia okaza³a siê zwiêkszo-na ekspresja genów cytokin pozapalnych, w tym TNF(63).
Siln¹ korelacjê odnotowano równie¿ pomiêdzy ekspre-sj¹ bia³ek uczestnicz¹cych w syntezie peptydów, w prze-mieszczaniu bia³ek, rekombinacji DNA, naprawy DNA oraz bia³ek cyklu komórkowego, a produkcj¹ przeciwcia³ anty Aβ. W przysz³oœci oznaczanie ró¿nych biomarke-rów mo¿e okazaæ siê bardzo przydatne w odpowiednim doborze sk³adu szczepionki – rodzaju peptydu oraz doboru adiuwanta.
Obecnie prowadzone s¹ przynajmniej dwa badania ak-tywnej immunizacji Fazy I z u¿yciem ACC-001 (Elan Corporation Inc. And Wyeth), który zawiera fragment
114
Aβ1-7(64)oraz CAD 106 (ImmunodrugTM, Cytos
Biotech-nology AG i Novartis Pharma AG), który jest zmodyfiko-wanym fragmentem Aβ. W II Fazie badañ klinicznych jest te¿ humanizowane przeciwcia³o monoklonalne anty Aβ.
P
POODDSSUUMMOOWWAANNIIEE
Podejœcie immunoterapeutyczne staje siê coraz wa¿niej-sze w opracowywaniu leczenia choroby o tak z³ym roko-waniu jak choroba Alzheimera. Mimo bardzo obiecuj¹-cych badañ na modelach zwierzêobiecuj¹-cych, nale¿y podchodziæ z wielk¹ ostro¿noœci¹ do badañ na ludziach. W oczysz-czaniu mózgu ze z³ogów amyloidu uczestnicz¹ i sk³ado-we komórkosk³ado-we uk³adu immunologicznego, i humoral-ne. I to zarówno wrodzonego uk³adu odpornoœciowego (bia³ka dope³niacza), jak i odpornoœci nabytej (przeciw-cia³a antyAβ). Przeciwcia³a wytwarzane w drodze aktyw-nej immunizacji lub podane parenteralnie mog¹ rozpusz-czaæ z³ogi amyloidu, nasilaæ fagocytozê przez komórki mikrogleju oraz powodowaæ przep³yw Aβ z mózgu do tkanek obwodowych. Oprócz dzia³añ s³u¿¹cych nasi-leniu odpowiedzi humoralnej na zawartoœæ amyloidu w OUN mo¿na wp³ywaæ, nasilaj¹c aktywacjê mikrogleju oraz moduluj¹ odpowiedŸ limfocytów Th.
Bardzo atrakcyjn¹ cech¹ immunoterapii jest potencjal-ne dzia³anie prewencyjpotencjal-ne, które zapewni mo¿liwoœæ zabezpieczenia siê przed chorob¹ Alzheimera. Byæ mo-¿e w przysz³oœci bêdziemy mieli dostêpn¹ szczepionkê, a choroba Alzheimera odejdzie do historii.
PIŒMIENNICTWO: 1
1.. Hardy J., Selkoe D.J.: The amyloid hypothesis of Alzhei-mer’s disease: progress and problems on the road to ther-apeutics. Science 2002; 297: 353-356.
2
2.. Braak H., Braak E.: Neuropathological stageing of Alz-heimer-related changes. Acta Neuropathol. (Berl.) 1991; 82 (4): 239-259.
3
3.. Games D., Adams D., Alessandrini R. i wsp.: Alzheimer-type neuropathology in transgenic mice overexpressing V717Fβ-amyloid precursor protein. Nature 1995; 373: 523-527.
4
4.. Oddo S., Caccamo A., Shepherd J.D. i wsp.: Triple-trans-genic model of Alzheimer’s disease with plaques and tan-gles: intracellular Abeta and synaptic dysfunction. Neuron 2003; 39: 409-421.
5
5.. Hsia A.Y., Masliah E., McConlogue L. i wsp.: Plaque-inde-pendent disruption of neural circuits in Alzheimer’s dis-ease mouse models. Proc. Natl Acad. Sci. U.S.A. 1999; 96: 3228-3233.
6
6.. Gouras G.K., Tsai J., Naslund J. i wsp.: Intraneuronal Abeta42 accumulation in human brain. Am. J. Pathol. 2000; 156: 15-20.
7
7.. Chen G., Chen K.S., Knox J. i wsp.: A learning deficit relat-ed to age and beta-amyloid plaques in a mouse model of Alzheimer’s disease. Nature 2000; 408: 975-979. 8
8.. Oddo S., Billings L., Kesslak J.P. i wsp.: Abeta immuno-therapy leads to clearance of early, but not late, hyper-phosphorylated tau aggregates via the proteasome. Neu-ron 2004; 43: 321-332.
9
9.. Haga S., Akai K., Ishii T.: Demonstration of microglial cells in and around senile (neuritic) plaques in the Alzhei-mer brain. An immunohistochemical study using a novel monoclonal antibody. Acta Neuropathol. (Berl.) 1989; 77: 569-575.
1
100.. Rogers J., Cooper N.R., Webster S. i wsp.: Complement activation by beta-amyloid in Alzheimer disease. Proc. Natl Acad. Sci. U.S.A. 1992; 1; 89: 10016-10020.
1
111.. Meda L., Cassatella M.A., Szendrei G.I. i wsp.: Activa-tion of microglial cells by beta-amyloid protein and inter-feron-gamma. Nature 1995; 13; 374: 647-650.
1
122.. Akiyama H., Barger S., Barnum S. i wsp.: Inflammation and Alzheimer’s disease. Neurobiol. Aging 2000; 21: 383-421. 1
133.. Mackenzie I.R., Munoz D.G.: Nonsteroidal anti-inflam-matory drug use and Alzheimer-type pathology in aging. Neurology 1998, Apr. 50 (4): 986-990.
1
144.. D’Andrea M.R., Reiser P.A., Polkovitch D.A. i wsp.: The use of formic acid to embellish amyloid plaque detection in Alzheimer’s disease tissues misguides key observations. Neurosci. Lett. 2003; 342 (2): 114-118.
1
155.. McGeer P.L., Klegeris A., Walker D.G. i wsp.: Pathological proteins in senile plaques. Tohoku J. Exp. Med. 1994; 174: 269-277.
1
166.. Van Groen T., Liu L., Ikonen S., Kadish I.: Diffuse amyloid deposition, but not plaque number, is reduced in amyloid precursor protein/presenilin 1 double-transgenic mice by pathway lesions. Neuroscience 2003; 119: 1185-1197. 1
177.. Shaffer L.M., Dority M.D., Gupta-Bansal R. i wsp.: Amy-loid β protein (Aβ) removal by neuroglial cells in culture. Neurobiol. Aging 1995; 16 (5): 737-745.
1
188.. Lemere C.A., Blusztajn J.K., Yamaguchi H. i wsp.: Se-quence of deposition of heterogeneous amyloid beta-pep-tides and Apo E in Down syndrome: implications for ini-tial events in amyloid plaque formation. Neurobiol. Dis. 1996; 3: 26-32.
1
199.. Motte J., Williams R.S.: Age-related changes in the den-sity and morphology of plaques and neurofibrillary tan-gles in Down syndrome brain. Acta Neuropathol. 1989; 77: 535-546.
2
200.. Wojtera M., Sikorska B., Sobow T., Liberski P.P.: Micro-glial cells in neurodegenerative disorders. Folia Neuropa-thol. 2005; 43: 311-321 (review).
2
211.. Meda L., Baron P., Scarlato G.: Glial activation in Alzhei-mer’s disease: the role of Abeta and its associated proteins. Neurobiol. Aging 2001; 22: 885-893.
2
222.. Honda S., Sasaki Y., Ohsawa K. i wsp.: Extracellular ATP or ADP induce chemotaxis of cultured microglia through Gi...o-coupled P2Y receptors. J. Neurosci. 2001; 21: 1975-1982.
2
233.. Shen Y., Li R., McGeer E.G., McGeer P.L.: Neuronal expression of mRNAs for complement proteins of the clas-sical pathway in Alzheimer brain. Brain Res. 1997; 769: 391-395.
2
244.. Paresce D.M., Ghosh R.N., Maxfield F.R.: Microglial cells internalize aggregates of the Alzheimer’s disease amyloid beta-protein via a scavenger receptor. Neuron 1996; 17: 553-565.
2
255.. Wyss-Coray T., McConlogue L., Kindy M. i wsp.: Key signaling pathways regulate the biological activities and accumulation of amyloid-β. Neurobiol. Aging 2001; 22: 967-973.
2
266.. Yazawa H., Yu Z.X., Takeda, Le Y. i wsp.: Beta amyloid peptide (Abeta42) is internalized via the G-protein-coupled receptor FPRL1 and forms fibrillar aggregates in macro-phages. FASEB J. 2001; 15: 2454-2462.
2
277.. Weggen S., Eriksen J.L., Das P. i wsp.: A subset of NSAIDs lower amyloidogenic Aß42 independently of cyclooxyge-nase activity. Nature 2001; 414: 212-216.
115
2288.. Takahashi Y., Hayashi I., Tominari Y. i wsp.: Sulindac sul-fide is a noncompetitiveγ-secretase inhibitor that prefer-entially reduces Aβ42 generation. J. Biol. Chem. 2003; 278: 18664-18670.
2
299.. Marambaud P., Ancolio K., Lopez-Perez E., Checler F.: Proteasome inhibitors prevent the degradation of familial Alzheimer’s disease-linked presenilin 1 and potentiate Aβ42 recovery from human cells. Mol. Med. 1998; 4: 147-157. 3
300.. Jantzen P.T., Connor K.E., DiCarlo G. i wsp.: Microglial activation and beta -amyloid deposit reduction caused by a nitric oxide-releasing nonsteroidal anti-inflammatory drug in amyloid precursor protein plus presenilin-1 trans-genic mice. J. Neurosci. 2002 Mar 15; 22 (6): 2246-2254. 3
311.. Myriad. Molecule of the month. MPC-7869 (Flurizan). Drug News Perspect. 2005; 18: 141.
3
322.. Xu S., Gaskin F.: Increased incidence of antibeta-amyloid autoantibodies secreted by Epstein – Barr virus trans-formed B cell lines from patients with Alzheimer’s disease. Mech. Ageing Dev. 1997; 94: 213-222.
3
333.. Hyman B.T., Smith C., Buldyrev I. i wsp.: Autoantibodies to amyloidbeta and Alzheimer’s disease. Ann. Neurol. 2001; 49: 808-810.
3
344.. Brettschneider S., Morgenthaler N.G., Teipel S.J. i wsp.: Decreased serum amyloid beta (1-42) autoantibody levels in Alzheimer’s disease, determined by a newly developed immuno-precipitation assay with radiolabeled amyloid beta (1-42) peptide. Biol. Psychiatry 2005, Apr 1; 57 (7): 813-816.
3
355.. Weksler M.E., Gouras G., Relkin N.R., Szabo P.: The immune system, amyloid-b peptide, and Alzheimer’s dis-ease. Immunological Reviews 2005; 205: 244-256. 3
366.. Weksler M.E., Relkin N., Turkenich R. i wsp.: Patients with Alzheimer disease have lower levels of serum anti-amyloid peptide antibodies than healthy elderly individuals. Exp. Gerontol. 2002; 37: 943-948.
3
377.. Trieb K., Ransmayr G., Sgonc R. i wsp.: APP peptides stimulate lymphocyte proliferation in normals, but not in patients with Alzheimer’s disease. Neurobiol. Aging 1996; 17: 541-547; 2002; 298: 137.
3
388.. Monsonego A., Maron R., Zota V. i wsp.: Immune hypore-sponsiveness to amyloid beta-peptide in amyloid precursor protein transgenic mice: implications for the pathogenesis and treatment of Alzheimer’s disease. Proc. Natl Acad. Sci. U.S.A. 2001; 98: 10273-10278.
3
399.. Monsonego A., Weiner H.L.: Immunotherapeutic approach-es to Alzheimer’s disease. Science 2003; 302: 834-838. 4
400.. Weiner H.L., Selkoe D.J.: Inflammation and therapeutic vaccination in CNS diseases. Nature 2002; 420: 879-884. 4
411.. Solomon B., Koppel R., Frenkel D., Hanan-Aharon E.: Disaggregation of Alzheimer β-amyloid by site-directed mAb. Proc. Natl Acad. Sci. U.S.A. 1997; 94: 4109-4112. 4
422.. Janus C., Pearson J., McLaurin J. i wsp.: Aβ peptide immu-nization reduces behavioural impairment and plaques in a model of Alzheimer’s disease. Nature 2000; 408: 979-982. 4
433.. Schenk D., Barbour R., Dunn W. i wsp.: Immunization with amyloid-β attenuates Alzheimer-disease-like pathology in the PDAPP mouse. Nature 1999; 400: 173-177.
4
444.. Weiner H.L., Lemere C.A., Maron R. i wsp.: Nasal admin-istration of amyloid-β peptide decreases cerebral amyloid burden in a mouse model of Alzheimer’s disease. Ann. Neurol. 2000; 48: 567-579.
4
455.. Frenkel D., Balass M., Solomon B.: N-terminal EFRH sequence of Alzheimer’s β-amyloid peptide represents the epitope of its anti-aggregating antibodies. J. Neuroim-munol. 1998; 88: 85-90.
4
466.. Sigurdsson E.M., Scholtzova H., Mehta P.D. i wsp.: Immu-nization with a nontoxic/nonfibrillar amyloid-β homol-ogous peptide reduces Alzheimer’s disease-associated
pathology in transgenic mice. Am. J. Pathol. 2001; 159: 439-447.
4
477.. Frenkel D., Katz O., Solomon B.: Immunization against Alzheimer’s β-amyloid plaques via EFRH phage adminis-tration. Proc. Natl Acad. Sci. U.S.A. 2000; 97: 11455-11459. 4
488.. Frenkel D., Maron R., Burt D.S., Weiner H.L.: Nasal vacci-nation with a proteosome-based adjuvant and glatiramer acetate clears β-amyloid in a mouse model of Alzheimer disease. J. Clin. Invest. 2005; 115: 2423-2433.
4
499.. DeMattos R.B., Bales K.R. i wsp.: Peripheral anti-Aβ anti-body alters CNS and plasma Aβ clearance and decreases brain Aβ burden in a mouse model of Alzheimer’s disease. Proc. Natl Acad. Sci. U.S.A. 2001; 98: 8850-8855. 5
500.. Lee E.B., Leng L.Z., Zhang B. i wsp.: Targeting Aβ oligo-mers by passive immunization with a conformation selec-tive monoclonal antibody improves learning and mem-ory in APP transgenic mice. J. Biol. Chem. 2005; 281: 4292-4299.
5
511.. Klyubin I., Walsh D.M., Lemere C.A. i wsp.: Amyloid β protein immunotherapy neutralizes Aβ oligomers that dis-rupt synaptic plasticity in vivo. Nature Med. 2005; 11: 556-561.
5
522.. Wilcock D.M., Munireddy S.K., Rosenthal A. i wsp.: Microglial activation facilitates Aβ plaque removal follow-ing intracranial anti-Aβ antibody administration. Neuro-biol. Dis. 2004; 15: 11-20.
5
533.. Pfeifer M., Boncristiano S., Bondolfi L. i wsp.: Cerebral hemorrhage after passive anti-Aβ immunotherapy. Science 2002; 298: 1379.
5
544.. Racke M.M., Boone L.I., Hepburn D.L. i wsp.: Exacerba-tion of cerebral amyloid angiopathy-associated microhe-morrhage in amyloid precursor protein transgenic mice by immunotherapy is dependent on antibody recognition of deposited forms of amyloid β. J. Neurosci. 2005; 25: 629-636.
5
555.. Bayer A.J., Bullock R., Jones R.W. i wsp.: Evaluation of the safety and immunogenicity of synthetic Aβ42 (AN1792) in patients with AD. Neurology 2005; 64: 94-101.
5
566.. Orgogozo J.M., Gilman S., Dartigues J.F. i wsp.: Suba-cute meningoencephalitis in a subset of patients with AD after Aβ42 immunization. Neurology 2003; 61: 46-54. 5
577.. Gilman S., Koller M., Black R.S. i wsp.: Clinical effects of Aβ immunization (AN1792) in patients with AD in an interrupted trial. Neurology 2005; 64: 1553-1562. 5
588.. Hock C., Konietzko U., Streffer J.R. i wsp.: Antibodies againstβ-amyloid slow cognitive decline in Alzheimer’s disease. Neuron 2003; 38: 547-554.
5
599.. Ferrer I., Boada Rovira i wsp.: Neuropathology and patho-genesis of encephalitis following amyloid-β immunization in Alzheimer’s disease. Brain Pathol. 2004; 14: 11-20. 6
600.. Nicoll J.A., Wilkinson D., Holmes C. i wsp.: Neuropatho-logy of human Alzheimer disease after immunization with amyloid-β peptide: a case report. Nature Med. 2003; 9: 448-452.
6
611.. Masliah E., Hansen L., Adame A. i wsp.: Aβ vaccination effects on plaque pathology in the absence of encephalitis in Alzheimer disease. Neurology 2005; 64: 129-131. 6
622.. Monsonego A., Zota V., Karni A. i wsp.: Increased T cell reactivity to amyloid beta protein in older humans and patients with Alzheimer disease. J. Clin. Invest. 2003; 112: 415-422.
6
633.. O’Toole M., Janszen D.B., Slonim D.K. i wsp.: Risk fac-tors associated with β-amyloid1-42 immunotherapy in preimmunization gene expression patterns of blood cells. Arch. Neurol. 2005; 62: 1531-1536.
6
644.. Schenk D., Hagen M., Seubert P.: Current progress in β-amyloid immunotherapy. Curr. Opin. Immunol. 2004; 16: 599-606.
