Teresa Kostkiewiczowa
Badania nad literaturą polską okresu
Oświecenia
Biuletyn Polonistyczny 19/3 (61), 107-122
ANKIETA KNoLP
NA TEMAT
PERSPEKTYWICZNEGO PLANU BADAŃ
POLONISTYKI LITERACKIEJ
(z o b . B P , z . 1 /1976 (5 9 ))
BADANIA NAD LITERATURĄ POLSKĄ OKRESU
OŚWIECENIA
1. B ad an ia nad l i t e r a t u r ą p o lsk ieg o o św ie c e n ia (rozum ianego tu jako epoka lite r a c k a trw a ją c a od la t 4-0-ych XVIII w. do czasó w p rzeło m u r o m antycznego) ro z w ija ją s ię obecnie w sy tu a c ji d o ść p a ra d o k s a ln e j. Z g ro m adzona z o s ta ła już r o z le g ła w ied za o l i t e r a t u r z e , szczeg ó ln ie XVIII w ie k u , opublikow ano n a te n tem at w iele p r a c , ale w ydaje s ię , że epoka ta c z e k a n a d a l n a sw ych odkryw ców , k tó rz y p o tra filib y u k a z a ć w spółczesnym je j a tra k c y jn o ś ć (ta k jak to uczyniono z b a ro k ie m ) , d o s tr z e c w n ie j i s to tn ą p ro b le m a ty k ę , w ażną z punktu w id zen ia X X -w iecznej sy tu a c ji k u ltu ro w e j, m ówić o n ie j now oczesnym językiem naukowym, będącym d o s ta te c z n ie spraw nym n a rz ę d z ie m a n a liz y i in fo rm acji o sp ra w a c h te j ep o k i.
R e a liz a c ja ta k ic h celów - jakkolw iek n iew ątp liw ie d o ść o d leg ła - wy m aga p o d ję c ia kom pleksow ych b ad a ń , obejm ujących ró ż n o ro d n e d zied zin y tw ó rc z o ś c i epoki (filo z o fię , p o e z ję , ró ż n e typy p iśm ien n ictw a p u b lic y sty cznego) o r a z p ro b lem aty k ę ż y cia lite ra c k ie g o ty ch c z a só w . Wydaje się • bowiem , iż d o p iero um iejętne pow iązanie i z in te rp re to w a n ie wyników w szy stk ic h ty ch b adań pozw oli u k a z a ć w łaściw e m iejsce epoki w p ro c e s ie d z ie jowym k u ltu ry p o ls k ie j. W ta k z a k re ś lo n e j p e rsp e k ty w ie n a rz u c a się ko n ie c z n o ś ć p o d ję c ia p r a c w n a stę p u ją c y c h z a k re s a c h :
A. Z a g a d n ie n ia so cjo lo g ii ż y cia lite ra c k ie g o epoki:
a) S o c jo lo g iczn a p ro b lem aty k a p u b lic z n o śc i lite r a c k ie j: je j zró żn ico w an ia i ro z w a r s tw ie n ia sy n c h ro n iczn e o ra z n iezw ykle is to tn e p rz e o b ra ż e n ia z biegiem c z a s u ; jej g u sty lite r a c k ie , o czek iw an ia i wymogi staw iane p i ś m iennictw u, je j lite r a c k ie p rz y g o to w a n ie ;
b) S o cjo lo g iczn a pro b lem aty k a zw iązan a z tw órcam i l i t e r a t u r y : ic h p r z y n a le ż n o ść środow iskow a i zaw odow a, typ w y k sz ta łc e n ia i p rz y g o to w a n ia lite ra c k ie g o , te r y to r ia ln y i zawodowy z a k re s d z ia ła ln o ś c i, sy tu a c ja sp o łe c z n a , w pisane w tw ó rc z o ść pojm owanie r o li p o ety - a r e a liz a c je te j r o li w p ra k ty c e ; śro d o w isk a lite r a c k ie , g ru p y lite r a c k ie , o ś ro d k i; c ) S o cjo lo g iczn a p ro b lem aty k a obiegu l ite r a tu r y : m iejsce ( m .in . ilo ś c io we) lite r a tu r y w p iśm iennictw ie ep o k i, zró żn ico w an ie to ró w i form o b ie gu, form y p u b lik a c ji i form y ro z p o w sz e c h n ia n ia : e d y to rstw o i k s ię g a rs tw o , c z y te ln ie i g ab in ety l i te r a tu r y ; p ro b lem a ty k a c z y te ln ic tw a i sposobów c z y teln ic z e g o re a g o w a n ia n a p iśm ien n ictw o ; m ie jsc e k ry ty k i lite r a c k ie j w ży ciu lite ra c k im ;
d) P ro b lem aty k a in s ty tu c ji lite r a c k ic h i k u ltu ra ln y c h , ic h r o li in s p ir u ją c e j i s te ru ją c e j w życiu lite ra c k im : ró ż n e form y m e c en atu , funkcje c z a - sopi śm iennictw a.
B. P ro b lem aty k a form a rty sty c z n y c h lite r a tu r y e p o k i. W tym z a k r e sie szczeg ó ln ie zaniedbane i p iln e są p ra c e nad n a stęp u jąc y m i z a g a d n ie niam i :
a) P ro b lem ję zy k a p oetyckiego ep o k i: jego koncep cje w o b rę b ie funkcjo n u jący c h p rą d ó w lite r a c k ic h , k sz ta łto w a n ie s ię fra z e o lo g ii p o e ty c k ie j, ty pów o b ra z o w a n ia , z a sa d y do b o ru słow nictw a i k o n s tru k c ji sk ład n i p o e ty c k ie j; p roblem konw encji ję z y k o w o -sty listy c z n y c h ep o k i; te o r ie ję z y k a a te o r ie p o e z ji;
b) P o z o s ta ją c a w ścisły m zw iązku ze sp ra w ą p o p rz e d n ią k w e stia tr a d y c ji lite r a c k ie j w p o e z ji o św ie c e n ia ; r o l a tr a d y c ji s ta ro p o ls k ie j o ra z tr a d y c ji tw ó rc z o ś c i antyku i B ib lii w języku p rz ek ła d ó w w sp ó łc z e sn e j p o e z ji obcej
(s ta r o ż y tn e j, f ra n c u s k ie j, a n g ie lsk ie j) w k sz ta łto w a n iu języ k a p o ety ck ieg o ; c ) P ro b lem k s z ta łto w a n ia się stylów p ro z y n a r r a c y jn e j i p u b lic y sty c z n e j w piśm iennictw ie o k r e s u ; r o l a w tym z a k r e s ie e p is to lo g ra fii i p am iętn i- k a rs tw a ;
d) R ola te o r ii wymowy w zorców sty lu re to ry c z n e g o w k sz ta łto w a n iu ję z y k a p o e z ji i p ro z y ep o k i; p rz e m ia n y zac h o d zące w tym z a k r e s ie ;
e ) O p is, a n a liz a i k la s y fik a c ja m ałych form p ro z y , u p ra w ia n y c h głów nie w c z a so p ism ac h (a r ty k u ł, fe lie to n , r e p o r t a ż , r e c e n z ja i t p . ) ; ic h r o l a w dalszym ro zw o ju gatunków ;
109
-f) P ro b lem aty k a zró ż n ic o w a n ia form a rty sty c z n y c h l ite r a tu r y z punktu w idzenia jej sp o łecznego o b ie g u ; form y l i te r a tu r y p o p u la rn e j a form y l i te r a tu r y " w y so k iej" ; p roblem "folklorów śro d o w isk o w y ch ", ic h r e la c je wobec lite r a tu r y " w y so k iej" ; s tra ty f ik a c ja p rąd o w a a zagad n ien ie "fo lk lo ró w środow iskow ych" i lite r a tu r y p o p u la rn e j; p ro b lem aty k a aw ansu gatun ków lit e r a t u r y p o p u la rn e j;
g) D alsze p ra c e nad te o r ią i poetyką podstaw ow ych gatunków lite r a tu r y o k re s u : o p ra co w an ia m onograficzne kom edii, tr a g e d ii, d ram y , ody, e le g ii, s a ty ry , epiki w ie rsz o w a n e j, poem atu h e ro ik o m ic z n e g o , p o w ie śc i, g a tunków słow no-m uzycznych;
h) P r a c e nad p ro b lem aty k ą form podaw czych w lite r a tu r z e o k r e s u ( d ia log w d ram acie i p o w ie śc i, form y n a r r a c j i e p ic k ie j) ;
i) P ro b lem aty k a elem entów m orfologicznych d z ie ła lite ra c k ie g o (b o h a te r lite r a c k i w e p ic e , schem aty fa b u la rn e p o w ie śc i, k o n stru k c y jn e elem enty d ra m a tu ).
C . P ro b lem aty k a u k sz ta łto w a n ia p lan u t r e ś c i utw orów w lite r a tu r z e o św ie c e n ia :
a) Podstaw ow e motywy tem atyczne lite r a tu r y ep o k i: ich p ro w ie n ie n c ja (a n ty c z n a , b ib lijn a , s ta ro p o ls k a , z innych l i t e r a t u r ) ; z a k re s w ystępow a n ia (w p o szcz eg ó ln y c h gatunkach liry c z n y c h , e p ic k ic h , d ra m a ty c z n y c h ); se n s y , funkcje i ic h p rz e m ia n y , ró ż n o ro d n e m otyw acje p rzy w o ły w an ia; . motywy tem atyczne a k sz ta łto w a n ie się języ k a l ite r a tu r y ;
b) S f e r a motywów a p ro b lem aty k a św iatopoglądow a l ite r a tu r y ep o k i; c) T e o re ty c z n a p ro b lem a ty k a a d ap tac ji lite r a c k ie j d z ie ł o b cych;
d) Z agadnienie obiegow ych motywów l ite r a tu r y " p o p u la rn e j" ; problem mi tologii anty czn ej (jej fu n k cje) o ra z elem entów innych m itologii w lit e r a t u r z e ep o k i;
e) T endencje m itotw órcze w l ite r a tu r z e a zag ad n ien ie "św iadom ości zb io ro w e j" ró ż n y c h k ręgów sp o łec zn y ch .
D. Z ag ad n ie n ia p r o c e s u h is to ry c z n o lite ra c k ie g o w epoce o św ie c e n ia : a) P ro b lem "p rzeło m u ośw ieceniow ego" i g ra n ic epoki;
b) W ew nętrzna p e rio d y z a c ja ep o k i;
c) Dynamika ro z w o ju l i t e r a t u r y o k r e s u ; w e w n ę trz n o lite ra c k ie czynniki r o z wojowe i uw arunkow ania z e w n ę trz n e ;
d) Rozwój l ite r a tu r y a rozw ój d o k try n filo z o fic z n y ch , e s te ty c z n y c h ; l i t e r a t u r a a h is to ry c z n e p rzem ian y w e p o c e ; l i t e r a t u r a a p r o c e s y sp o łeczn o - p o lityczne i ogólno kul tu r o we ;
e ) P rą d o w a s tra ty fik a c ja lite r a tu r y epoki;
f) O św iecenie a rom antyzm ; problem "p rzeło m u ro m antycznego" i tzw . p r erom anty zmu.
E . Kompleksowe b ad an ia nad l i t e r a t u r ą , św iadom ością lite r a c k ą , czasopiśm iennictw em i k ry ty k ą lite r a c k ą p ie rw sz e g o d w u d z ie sto le c ia XIX w. W iedza h is to ry c z n o lite ra c k a o te j epoce je s t b a rd z o p o w ierzch o w n a i u łam kow a, o g ra n ic z o n a do tw ó rc z o ś c i kilku b a rd z ie j re p re z e n ta ty w n y c h au to ró w . Tym czasem w o k re s ie tym zach o d zą isto tn e p r o c e s y p rzem ian - zarów no w życiu lite ra c k im , jak w tw ó rc z o ś c i p rz e w a ż n ie d ru g o rzęd n y ch i mniej znanych autorów - p ro w ad zące do w y k sz ta łc e n ia now ych gustów p u b lic z n o śc i lite r a c k ie j; p rz e m ia n , k tó re w znacznym stopniu o k re ś la ją d ro g i rozw ojow e i k s z ta łt k u ltu ry lite r a c k ie j w k r a ju . Wymagają więc jak n ajsz y b sz e g o p o d ję c ia p ra c e źró d ło w o -m ateriało w e i in te r p r e ta c y jn e , obejm ujące n a stę p u ją c e sp ra w y :
a) m onograficzne o p raco w an ie c a ło k s z ta łtu tw ó rc z o ś c i lite r a c k ie j J . U. N iem cew icza - jego m iejsc e n a mapie ten d e n c ji i p rz e m ia n lite r a c k ic h ; zbadanie tw ó rc z o śc i lite r a c k ie j s z e re g u mniej znanych p is a r z y (n p . F . W ężyka, K. Tym ow skiego, K. T ym inieckiego, T . Z a b o ro w sk ieg o , R . K o r s a k a , J. G o rc z y c z e w sk ie g o , J. K ru sz y ń sk ie g o , A. C h o d k iew icza, M. W yszkow skiego, B . K ic iń sk ieg o , L . K a m iń sk ie g o ), c z y te ln ic ze g o a d re s u i odb io ru ic h utw orów o ra z stosunku do tr a d y c ji;
b) Zbadanie d z ia ła ln o ś c i, składu i ro z m ie s z c z e n ia śro d o w isk lite ra c k ic h tych c z a só w , o p is c e c h w spólnych i o d rę b n y c h , za ło ż e ń i p rogram ów ; c ) Z agadnienie d ram atu i te a tr u tego o k re s u jako czynników k s z ta łto w a n ia i p o la ry z a c ji gustów k ulturow ych i p u b lic z n o śc i;
d) O pracow ania m onograficzne m ajw ażn iejszy ch c z a so p ism lite ra c k ic h o k re su ("N ow y P am iętn ik W a rs z a w s k i" , "P am iętn ik W a rsz a w sk i" , "R oczniki T P N ", "Tygodnik W ileń sk i", "D ziennik W ileń sk i", "Ć w iczen ia Naukowe" i ic h d a ls z e k o n ty n u a cje , "P am iętn ik L w ow ski", "T ygodnik P o ls k i i Z a g ra n ic z n y " i jego k o n ty n u a c je ), sylw etki ic h tw ó rcó w , a u to ró w , ic h od biorcy; n a jw a ż n ie jsz e ten d en cje k u ltu ro w o -lite ra c k ie w n ic h re p re z e n to w a n e ;
-
111-e ) P ro b l-em k s z ta łto w a n ia się k ry ty k i lit-e r a c k i-e j i t-e a tr a ln -e j w c z a s o p iś m iennictw ie p ie rw sz e g o 2 0 - le c ia ; jej p ro g ra m , z a d a n ia , form y;
f) P rz e m ia n y sform ułow anej św iadom ości lite r a c k ie j i te o r ii lite r a c k ic h w tych c z a s a c h ; r e c e p c ja obcych te o r ii e s te ty c z n ó - lite ra c k ic h ; ró ż n ic e i z b liż e n ia te o re ty c z n e w o b rę b ie ró ż n y c h p rąd ó w lite r a c k ic h w tedy fu n k cjo n u jąc y ch ;
g) T w ó rc z o ść o k o licz n o śc io w a o k r e s u : "o fic ja ln ą " (u p ra w ia n a p r z e z auto r y te ty lite r a c k ie ) i " n ie o fic ja ln a " (anonim ow a, sam o rzu tn a, p o p u la rn a ) - je j zw iązki z przem ianam i św iadom ości sp o łeczn ej i p o lity c z n e j;
h) R e c e p c ja l i t e r a t u r obcych - jej zn aczen ie d la p rz e m ia n lite r a tu r y poi sk ie j.
P ie rw s z e g o d w u d z ie sto le c ia XIX w . d o ty czą o c zy w iście tak że w s z y s t kie wymienione w yżej w punktach A, B , C p roblem y in te r p r e ta c y jn e . W w ię k sz o śc i przypadków jednak ic h p o d jęcie w stosunku do zjaw isk l i t e r a ck ich ty ch czasó w wymaga p rz e p ro w a d z e n ia podstaw ow ych b ad ań m a te ria łowych i źródłow ych, k tó re w pewnym p rzy n ajm n iej stopniu d la czasó w sta n isław o w sk ich z o s ta ły z re a liz o w a n e (n p . o p ra c o w a n ia c z a so p ism , s p r a wy te o r ii lite r a c k ic h , r e c e p c ja l i t e r a t u r o b c y c h ).
W z a sa d z ie w sz y stk ie wymienione w p unktach A, B , C problem y in te rp re ta c y jn e m ają w pewnym se n sie c h a r a k te r te o re ty c z n y , ic h ro z w ią zyw anie wymaga bowiem od b a d a c z a r e f le k s ji o g ó ln o te o re ty c z n ej i podjęci o k re ślo n y c h d e c y z ji d o ty cz ący ch m etody b ad an ia naukow ego. R e fle k s ja t a ka dotyczyć winna zarów no zagad n ień b a rd z ie j szczegółow ych (n p . te o r ia języka p o ety ck ieg o ), jak ogólnych, obejm ujących problem atykę związków między l i t e r a t u r ą a innymi d ziedzinam i k u ltu ry epoki i p o zw a lający c h u sy tuow ać tę w ybraną s fe r ę d z ia ła ln o ś c i k u ltu ro w ej w k o n te k śc ie c a ło ś c i w łaściw y ch epoce d ą ż e ń , celów i sposobów ic h r e a liz a c ji. D zięki ta k ie j św iadom ej r e f le k s ji m etodologicznej - u m ożliw iającej p rz y p isy w an ie o k re ślonych sensów ogólnych wynikom p r a c y w z a k re s ie problem ów c z ą s tk o wych - badania powinny dążyć do o d k ry c ia k u ltu ro w ej sw o is to ś c i w yodrę n ia ją c e g o się o k re s u i jego m iejsc a w p rz e o b ra ż e n ia c h k u ltu ry narodow ej
2. W św ietle ta k w ytyczonych z a m ie rz e ń wydaje s ię , iż w yposażenie m etodologiczne w ielu b a d a c z y zajm ujących się lit e r a t u r ą p o lsk ieg o o św ie c e n ia zaśw iadczone w opublikow anych d o ty c h c z a s p r a c a c h naukow ych
-n ie je s t w p e ł-n i w y s ta rc z a ją c e . (K o -n sta ta c ja ta sz c z ę ś liw ie -n ie d o ty czy d o ść re p re z e n ta ty w n e j g ru p y b a d a c z y , k tó rz y n a te r e n y ośw ieceniow e w k ra c z a ją z r a c j i z a in te re so w a ń o k re se m p ó źn ie jszy m i p o szu k iw ań h i s to ry c z n e g o k o n tek stu d la w łasn ej problem atyki.) Znakom item u w ogrom nej w ięk s z o ś c i przypadków p rzy g o to w an iu w z a k re s ie p r a c w a rsz ta to w y c h i p e n e tra c ji źródłow ej nie c z ę s to to w a rz y sz y r e f le k s ja n a tem at o g ó ln iejszeg o c e lu p r o w adzonych p o szukiw ań i m ożliw ości w łą c z e n ia dokonanych u s ta le ń w j a k iś s z e r s z y kom pleks p ra w . Z o rien to w an ie n a p e n e tr a c ję źró d e ł i m ate ria łó w id z ie w p a rz e z zaw ężeniem p o la o b s e rw a c ji jedynie do c z y s te j e m p irii - bez p ró b świadom ego p ro b lem aty zo w an ia dokonanych u s ta le ń . W p rz y p a d k a c h , k ied y p ró b y tak ieg o p ro b lem aty zo w ania są podejm ow ane - sp o tk ać s ię m ożna z pew ną b e z ra d n o ś c ią b ad ac zy wobec te o re ty c z n y c h k a te g o rii o p isu d z ie ła lite ra c k ie g o i a n a liz y ż y c ia lite r a c k ie g o . S z c z e gólnie w idoczny je s t b ra k b ad aczy odpow iednio p rzy g o to w an y ch do p o d ję c ia p ro b lem aty k i ję z y k a p oetyckiego e p o k i, m o rfologii d z ie ła i budowy p la n u t r e ś c i .
Tym czasem w ydaje s ię , iż głów ną s z a n s ą w sp ó łcze sn eg o l i t e r a t u r o zn aw stw a je s t o sią g n ię c ie w k a ż d ej d z ie d z in ie u m ie ję tn o śc i w łą c z e n ia je go problem ów badaw czych w s z e r s z y k rą g z a in te re s o w a ń k u ltu rą jako pew n ą c ało śc io w ą s f e r ą lu d zk ich dokonań. L ite ra tu ro z n a w c a pow inien um ieć p o k a z a ć , jak ie m ie jsc e zajm ow ała l i t e r a t u r a w c a ło k s z ta łc ie ży c ia sp o łe czn eg o ep o k i, jak ie je j p rzy p isy w an o fu n k cje , czeg o od n ie j oczekiw ano i wobec ja k ic h innych d z ie d z in ż y cia w inna b y ła się ona o k r e ś la ć .
Nie z n a czy to o c z y w iśc ie , że d la r e a liz a c ji ta k ic h celów l i t e r a t u r o znaw stw o zrezy g n o w ać ma z sobie tylko w łaściw y ch lub tr a d y c ją u tr w a lonych z a in te re so w a ń i zag ad n ień . W prost p rz e c iw n ie , te s p e c ja lis ty c z n e , sw o iste d la nauki o l ite r a tu r z e d zied zin y i pro b lem y b a d aw cze, zw iązane z językow ą n a tu rą d z ie ła lite ra c k ie g o , re g u łam i budowy te k s tu l i te r a c k ie go i form am i jego p r z e k a z u , pow inny s ię z n a le ź ć w cen tru m b ad ań ; tyle ty lk o , że d ąży ć n a le ż y do o k r e ś le n ia sen só w , jak ie badane w te n sposób z ja w isk a p e łn ić mogą w ok reślo n y m k o n te k śc ie k u ltu ro w o -lite ra c k im . S tąd w ydaje s ię , iż n a jisto tn ie jsz y m w sp ó łc z e śn ie problem em m etodologieznym z punktu w id zen ia h is to ry k a l ite r a tu r y (nie wnikam tu w d z ied zin y s tr ic te te o r e ty c z n e , gdzie problem ów je s t ró w n ie ż w iele) je s t sp ra w a r e l a c j i po
113
-m iędzy poszczególny-m i d z ie lz iu a -m i sw oistego "u n iv ersu -m " lite r a t u r y jako zja w isk a sp o łec zn eg o . I ta k n p . ry s u je się p y tanie n a tu ry głów nie m eto- (d o lo g iczn ej, czy można lub ja k n a le ż y - b ad ać zw iązki m iędzy form am i
ż y c ia lite ra c k ie g o (s o c jo lo g ia ż y cia lite ra c k ie g o ) a form am i a rty s ty c z n y mi lit e r a t u r y (so c jo lo g ia form lite r a c k ic h ) ; jak form ułow ać p y ta n ia d o ty c z ą c e r e l a c j i m iędzy wyborem i p rz e o b ra ż e n ia m i form lite r a c k ic h a se n
sam i tych form opisyw anym i w języku s tr u k tu r św iatopoglądow ych, h is to r i i id e i, z a ło żeń filo z o ficzn y ch ( s ty l i św ia to p o g lą d ). C hodzi po p ro s tu .o g e n e ra ln e p y tan ie m etodologiczne - jakim i n a rz ę d z iam i i m etodami b a d a ć
sem antykę zjaw isk lite r a c k ic h p o jęty c h sze ro k o - jako składnik ż y cia spo łeczn eg o ?
Z a sform ułow aniem tu p y tań ta k ogólnych i fundam entalnych n ie k ry je się o c zy w iście d z ie c ię c a w ia ra w m ożliw ość ic h pełnego i jed n oznacznego ro z s tr z y g n ię c ia ani naw et p rz e ś w ia d c z e n ie , że mogą one być ta k w łaśn ie p o sta w io n e . Chodzi r a c z e j o zasy g n alizo w an ie niepokojów i p o tr z e b , ja kie w idzi h is to ry k lit e r a t u r y p ra g n ą c y p o d porządkow ać sw oją p r a c ę p ew nym sz e rsz y m celom badaw czym . Wydaje się p r z y tym , że je ś li w ogóle ta k ie g e n e ra ln e p y ta n ia n a le ż y b r a ć pod uw agę ( a n ie ic h w a ria n ty b a rd z ie j szczegółow e i s y s te m a ty c z n e ), to do odpow iedzi zb liż y ć się m ożna n ie ty le w d ro d z e do ciek ań s tr ic te te o re ty c z n y c h , ile p r z e z m etodologiczną r e fle k s ję prow adzoną ró w n o leg le z do ciek liw ą o b s e rw a c ją p rz e b ie g u p ro c e s u h is to ry c z n o lite ra c k ie g o w jego k o n k re tn y ch ogniw ach.
3. Je śli p r z y ją ć z ary so w a n e w yżej p ro p o z y c je ro z u m ie n ia m ie js c a i zadań lite ra tu ro z n a w s tw a - jaw i się p o tr z e b a sz c zeg ó ln ie uw ażnego ob serw o w a n ia p rz e z b a d acz y doro b k u dwu p rz e d e w szystkim d z ie d z in r e f le k s ji h u m an isty czn e j: te o r ii k u ltu ry i sem io lo g ii. N ie s te ty , p rzy n ajm n iej p ie rw s z a z tych d z ie d z in n ie je s t d o ty c h c z a s d y sc y p lin ą w p e łn i u k s z ta łto w aną i p o z o sta je cią g le n a e ta p ie p o szu k iw an ia metod i o k r e ś la n ia p r z e d m iotu z a in te re s o w a ń . Mimo to jed n ak , śle d z e n ie p row adzonych w tym z a k r e s ie p r a c p o w stający c h w o rb ic ie ró ż n y c h szk ó ł i śro d o w isk naukow ych
(sz c z e g ó ln ie w ażny je s t tu d o ro b ek a m e ry k ań sk ie j so cjo lo g ii k u ltu ry i r a d z ie c k ie j szkoły ta rtu s k o -m o s k ie w s k ie j o r a z p o lsk ie tra d y c je w tym z a k r e s ie ) je s t d la lite ra tu ro z n a w c y n ie z b ę d n e , p o zw ala bowiem tra fn ie i b a rd z ie j świadom ie w ytyczać k ie ru n k i w łasnych d o c ie k a ń . P o d c z a s gdy p ro p o z y c je
z z a k r e s u te o r ii k u ltu ry p e łn ić mogą w h um anistyce funkcję in te g r a c y j n ą i słu ży ć w łączen iu p rzed m io tu badań lite ra tu ro z n a w s tw a w s z e r s z e u k ład y kulturow e - dośw iadczeniom sem iologii p rz y p a ś ć w inna r o la dwo ja k a : zarów no w p o szu k iw an iu m etod an alizy tek stó w lite r a c k ic h i s y s te mów znakowych im w łaściw y ch , jak w k ry s ta liz o w a n iu się k o n cep cji o g ó l n e j te o r ii k u ltu r (ro z u m ia n ej n p . jako system s e m io ty c z n y ). M iędzy o b ie ma dziedzinam i zachodzą w ięc w p ra k ty c e ró ż n o ro d n e zw iązki i k o r e la c je . Wydaje s ię w sz a k ż e , iż r e f le k s ję pro w ad zo n ą w o b rę b ie obu wymie nionych d y scy p lin lite ra tu ro z n a w s tw o winno konfrontow ać z d o św ia d c z e n ia mi i pro p o zy cjam i ogólnej m etodologii h i s t o r i i . A ktualne bowiem ten d en c je zarów no w o b rę b ie te o r ii k u ltu ry , jak sem iologii sk u p ia ją się n a zag ad n ie n ia c h k o n s tru k c ji sy n ch ro n ic zn y ch m odeli k u ltu ry czy te ż system ów s e - m iotycznych. P r z e d lite ra tu ro z n a w s tw e m jednak sto i zad an ie o d tw o rz e n ia dynam iki p ro c e só w rozw ojow ych i ew olucji tw ó rc z o ś c i słow nej - stą d p o tr z e b a o b serw o w a n ia r e f le k s ji d o ty c z ą c ej m echanizmów p ro c e s u h is to r y c z nego i p rzem ian d ia c h ro n ic z n y c h .
4 . D zięki p rzek ład o m d z ie ł obcych opublikow anych w s e r ia c h B ib lio te k a K rytyki W sp ó łc zesn ej, B ib lio te k a M yśli W sp ó łczesn ej (P IW ), B ib lio te k a S o cjo lo g icz n a (PW N ) o ra z s e r ii U Ź ró d e ł W sp ó łczesn ej S ty lis ty k i, tomom "S z tu k i in te r p e r ta c ji" i "W sp ó łczesn ej te o r ii badań lite r a c k ic h za g r a n ic ą " , d z ięk i w re s z c ie publikacjom d z ia łu P rz e k ła d y "P am ię tn ik a L ite r a c k ie g o " , g e n e ra ln ie p o p ra w iła się sy tu a c ja w d z ie d z in ie d o stę p n o śc i obcych p r a c lite ra tu ro z n a w c z y c h i hu m an isty czn y ch . K ontynuacja p ro w a d zonej d o ty c h c z a s p o lity k i tr a n s la to r s k ie j i w ydaw niczej w ydaje się n a jle pszym sposobem w prow adzenia n a jw a rto śc io w sz y c h dokonań obcych w ob r ę b p o w szech n ej św iadom ości naukow ej. W s y tu a c ji z a s p o k a ja n ia p o d s ta wowych p o trz e b w ynikłych z w ielo letn ich zanied b ań w tym z a k r e s ie w arto może z w ró c ić uw agę n a szybkie p re z e n to w a n ie polskim kręgom naukowym n a jb a r d z ie j aktualnych now ości m yśli św ia to w ej.
D otyczy to p rz e d e w szystkim p r a c o w a lo rz e ogólnohum anistycznym i te o re ty c z n y m . Je śli n ato m iast chodzi o p ra c e s p e c ja lis ty c z n e d o ty czą ce epo ki o ś w ie c e n ia , sy tu a c ja je s t r a c z e j z aw iła : w ybór tłum aczonych d o ty ch c z a s d z ie ł w ydaje się n ie r a z d o ść p rzy p ad k o w y , obejm uje r a c z e j p r a c e s t a r s z e , a nie zaw sze n a jb a rd z ie j re p re z e n ta ty w n e (n p . m ożna d y sk u to
115
-w a ć, cz y k s ią ż k a P . van T ieghem a "Głó-wne d o k try n y lite r a c k ie -we F r a n c j i " , 1 wyd. 194-6, je s t n a jle p ie j w ybranym kompendium z tego z a k r e s u ) . Z d z ie ł stanow iących k la sy c z n e i cenne pozy cje l ite r a tu r y p rzed m io tu upo m nieć s ię w a rto o p rz e k ła d E . C a s s i r e r a "D ie P h ilo so p h ie d e r A ufklä ru n g " o r a z M .H . A bram sa "T he M ir r o r and the Lamp: Rom antic T h eo ry and the C r itic a l T r a d itio n " , New Y ork 1953. P o z a tym n a le ż y tłum aczyć w ybrane p ra c e re p r e z e n tu ją c e a k tu a ln e , nowe u ję c ia in te rp re ta c y jn e d oty c z ą c e k u ltu ry e u ro p e jsk ie g o o ś w ie c e n ia .
5. P o trz e b y w z a k r e s ie p u b lik a c ji d o ty czące l i t e r a t u r y o św ie c e n ia są zn a c z n e , ale ic h w ła śc iw a r e a liz a c ja ( z a k r e s kom petencji o r a z poziom
studiów i rozpraw ) w d u żej m ie rz e zw iązan a je s t z p o djęciem kom plekso wych b ad ań problem ow ych, p e n e tru ją c y c h , ch o ciażb y w stę p n ie , główne wy m ienione w punkcie 1 z a g a d n ie n ia.
a) N a m o n ograficzne o p ra c o w a n ia tw ó rc z o śc i,o d p o w ia d a ją c e now oczesnym wymogom m etodologieznym i w y k o rzy stu jące kom plet d o stęp n y ch m a te ria łów i ź ró d e łjc z e k a ją w łaściw ie p ra w ie w sz y sc y p is a r z e o św ie c e n ia , p r z e de w szystkim z a ś : K r a s ic k i, N a ru s z e w ic z , K a rp iń s k i, B ohom olec, Z ab ło c k i, T re m b e c k i, W ę g ie rsk i, K. B ro d z iń sk i; w y ra ź n a je s t tak że p o trz e b a u ję ć m onograficznych innego ty p u , n p . m onografii śro d o w isk k u ltu ra ln o - - lite r a c k ic h (n p . P u ła w y , W arszaw a lite r a c k a XVIII w . , W ilno, o śro d k i m a g n a c k ie ), m onografii gatunków (sz c z e g ó ln ie p o w ie śc i, kom edii, s a ty ry ), m onografii c z a so p ism (" M o n ito r" , "Z abaw y P rz y je m n e i P o ż y te c z n e " , "P am ię tn ik W a rs z a w s k i" ).
b) W ydaje s ię , iż zarów no d la celów p o zn aw czy ch , jak dydaktycznych p o żądane je s t funkcjonow anie ró ż n y c h u ję ć sy n tety c zn y c h , p re z e n tu ją c y c h dkł- mienne punkty w id zen ia i m etody p o stęp o w an ia naukow ego. D otyczy to z a rów no o gólnej sy n tez y w iedzy o lite r a tu r z e e p o k i, jak sy n tez problem ow ych obejm ujących tak ie z a g a d n ie n ia , jak ży cie lite r a c k ie o k re s u o św ie c e n ia , zw iązki lite r a c k ie z z a g r a n ic ą , ro zw ó j i p rz e m ia n y p o e z ji, d ra m a tu , p o e z ja o k o lic z n o śc io w o -p o lity c z n a e p o k i. W d z ie d z in ie sy n tez ogólnych d y sp o nujem y obecn ie (o p ró c z p o d rę c z n ik a akadem ickiego M. K lim ow icza) jedynie dziełam i pow stałym i d o ść daw no; r y s u je s ię w ięc p o trz e b a p rzy g o to w an ia p u b lik a c ji sy n tety czn y ch d o ty czący ch sz c z e g ó ln ie ta k ic h u ję ć problem ow ych, k tó re m ają już pew ną n o w szą lit e r a t u r ę p rz e d m io tu , n p . sy n te ty czn y o b ra z
epoki z punktu, w id zen ia fu nkcjonujących w n ie j p rą d ó w lite r a c k ic h . N ato m iast w z a k re s ie c ząstk o w y ch sy n te z problem ow ych w szy stk o je s t do z r o b ie n ia ; co w ię c e j, tylko n ie lic z n e pro b lem y ( m .in . ży cie lite r a c k ie , r e c e p c ja l i t e r a t u r obcych) m ają n o w szą l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu .
c ) P o s tu la t ró ż n o ro d n o ś c i o p ra co w ań d o ty czy ró w n ie ż u ję ć p o d ręcz n ik o w y ch , zarów no ty ch o c h a r a k te rz e akadem ickim , jak z o rie n to w a n y ch n a s z e r s z e g o o d b io rc ę . S z c z e g ó ln ie p iln e w ydaje się p rz y g o to w an ie p u b lik a c ji u m ie ję t nie łą c z ą c e j p rz e k a z y w a n ie podstaw ow ego za so b u w iedzy p o d rę czn ik o w ej 0 epoce z trafnym i atrak cy jn y m p rz y b liż a n ie m w sp ó łczesn em u c z y te ln ik o wi w iodącej p ro b le m a ty k i, w izji św ia ta i c z ło w ie k a , c e n tra ln y c h p y tań i niepokojów k u ltu ro w y ch - w pisanych w d z ie ła lite r a c k ie epoki o św ie c e n ia 1 zn ajd u jący ch sw oje ekw iw alenty w ic h k s z ta łc ie a rty sty c z n y m .
d) M ożna p rz y p u s z c z a ć , że przygotow yw ane obecnie p ra c e o c h a ra k te rz e słow nikow o-encyklopedycznym ( " L i t e r a t u r a p o ls k a . P rz e w o d n ik e n cy k lo p e dyczny" PWN o r a z "S łow nik lit e r a t u r y p o lsk ie g o o św ie c e n ia " 1BL - O s s o lineum ) u z u p ełn ią n a jb a rd z ie j dotkliw e lu k i w tym z a k r e s ie . R y su je się jednak p o tr z e b a o p ra c o w a n ia p u b lik a c ji p o m o cn iczo -en cy k lo p ed y czn ej o c h a r a k te rz e i funkcjach an alo g icz n y ch jak t e , k tó re d la epok p ó ź n ie jsz y c h w y p ełn iają tomy "O b ra z u l i t e r a t u r y p o ls k ie j" . N ato m iast sp ra w ą w ielk iej wagi d la b ad ań nad l i t e r a t u r ą epoki o św ie c e n ia je s t p o d ję c ie p r a c nad
słow nikiem p o lsz c z y z n y XVIII w. Ze w zględu na w yjątkow ą r o l ę , jaką o d e g ra ła t a epoka w ro zw o ju p o lsk ie g o ję z y k a lite ra c k ie g o - o p raco w an ie tak ieg o słow nika j e s t konieczn e nie tylko z punktu w id zen ia lite r a tu r o z n a w czego (d o p ie ro ta k ie o p raco w an ie stanow iłoby r e a ln ą p o d staw ę do badań n ad słow nictw em i fra z e o lo g ią p o e ty c k ą ) , ale tak że język o zn aw czeg o i ogólnohum ani sty czn e g o. P rzy g o to w an iem do ta k sz e ro k o z a k ro jo n y c h p ra c m ogłyby być k a rto te k i do słowników ję z y k a w y b itn ie jsz y c h p is a r z y epoki
(n p . K ra s ic k ie g o , T re m b e c k ie g o ).
e) Je ś li ch o d zi o o św ie c e n ie - n ie mam w te j d z ie d z in ie żadnych i n t e r e su jący ch pom ysłów . N ato m iast n a su w a ją s ię p ro p o z y c je ta k ic h antologii d o ty c ząc y ch o g ó ln ie jsz e j p ro b lem aty k i te o r e ty c z n o lite r a c k ie j i m etodologi c z n e j. I ta k n p . , w arto by opublikow ać a n to lo g ię p r a c te o re ty c z n y c h K. W óycickiego albo - s z e r z e j - an to lo g ię p r a c stan o w iący ch tra d y c ję z a in te re s o w a ń p o ety k ą i językiem poetyckim w P o ls c e (K . W óycicki, D.
Ho-- 117
-p e n s z ta n d , L . F r y d e , F . S ie d le c k i) ; w a rto kontynuow ać -p u b lik acje tego tyPu > an to lo g ia H. M a rk ie w ic z a "P ro b le m y te o r ii l i t e r a t u r y " , d o ty c z ą c e n p . so c jo lo g ii l i t e r a t u r y , te o r ii te k s tu , k o m p araty sty k i lite r a c k ie j, b ad ań nad c a ło śc io w ą c h a r a k te ry s ty k ą sty lu p i s a r z a .
S p raw ą w ażną i c iek a w ą je s t p r z y tym tak że planow anie i publikow a nie nie ty le a n to lo g ii, ile b ie ż ą c o opracow yw anych m onotem atycznych k s ią ż e k zbiorow ych (ty p u ".Przem iany tr a d y c ji b a r s k i e j " ) , d o ty czący ch n p . b ad ań 'H em ato lo g icz n y ch ", r o li B ib lii w k sz ta łto w a n iu s ię ję z y k a p o e z ji w P o ls c e , problem u w a rto śc io w a n ia w b a d a n iach lite r a c k ic h itp .
6 . O becny sta n w z a k r e s ie p u b lik a c ji ź ró d e ł i p r a c pom ocniczych ty pu filo lo g iczn eg o je s t d la epoki o św ie c e n ia d o ść k ry ty c z n y , sz c z e g ó ln ie je ś li chodzi o p o p ra w n e , p ełn e ed y cje d z ie ł p is a r z y . A utentycznym i o s ią g n ięciam i w d zie d z in ie p r a c pom ocniczych s ą : o p ra co w an ie c z te r e c h tomów
"Nowego K o rb u ta ", an to lo g ii "L u d z ie O św ie c e n ia o języ k u i sty lu " o ra z te k stó w d ram aty czn y ch w ydanych w s e r i i T e a tr P o lsk ie g o O św ie c e n ia , b lo ków k o re sp o n d e n c ji k ilk u p i s a r z y , e d y c ji pam iętników .
a) N a o p raco w an ie p e łn y c h w ydań k ry ty c z n y c h c z e k a tw ó rc z o ś ć w sz y stk ic h (z w yjątkiem K ra sic k ie g o ) w ybitnych p is a r z y ep o k i, i tru d n o tu u s ta lić h ie r a r c h ię p o tr z e b . Równie n iez b ęd n e i p iln e je s t p rzy g o to w a n ie ed y cji d z ie ł N a ru s z e w ic z a , T re m b e c k ieg o , K a rp iń sk ie g o , co Z ab ło c k ie g o , Bogu
sła w sk ie g o , a ta k ż e Ja siń sk ie g o i W ę g ie rsk ie g o . Je st to jeden z dotkliw szy ch b raków w b a d a n ia c h l i t e r a t u r y O św ie c e n ia , sk u te c z n ie p a ra liż u ją c y w iele innych w ażnych p o c z y n a ń ;
b) W z a k re s ie ed y c ji a u to ró w "m inorum gentium " n a le ż y sy stem aty czn ie publikow ać - ew en tu aln ie w sp e c ja ln e j s e r i i - ze sp o ły utw orów ty c h p is a r z y , k tó ry c h tw ó rc z o ś ć z o s ta ła już z e b ra n a i e d y to rsk o o p ra co w an a p r z e z b a d a c z y , o r a z zaplanow ać d a ls z e p r a c e tego ty p u , obejm ujące n ie tylko p i s a r z y XVIII, ale i p o czątk ó w XIX w . K onieczne są tu jednak ed ycje nie w yborów , ale kom pletu a k tu aln ie z e b ra n y c h tek stó w p is a r z y d ru g ieg o r z ę du, tylko bowiem p e łn a zn ajo m o ść ty c h tek stó w p o zw ala r o z s tr z y g n ą ć p r o blem y b a d a w c z e , jak ie w ią ż ą się z tymi zjaw isk am i;
c) N iezbędne je s t ja k n a js z y b s z e o p raco w an ie k ry ty c z n e j e d y cji k ilk u z e społów te k stó w o k o lic z n o śc io w e j p o e z ji p o lity c z n e j o k re s u o ś w ie c e n ia : p o e z ja o k o licz n o śc io w a la t 1 7631788; p o e z ja p o lity c z n a c z a só w Sejm u C z te ro
-letn ie g o o r a z c z a só w k o n fe d e ra c ji ta r g o w ic k ie j, a ta k ż e p o e z ja o k o lic z n o śc io w a i p o lity c z n a cz a só w K się stw a W a rszaw sk ieg o i K ró le s tw a P o l
sk ieg o ;
d) W z a k re s ie m a te ria łó w p a r a lite r a c k ic h n a le ż y kontynuow ać ed y c je k o r e sp o n d e n c ji, pam iętników (z w ła s z c z a p am iętniki S ta n is ła w a A u g u s ta ), m a te ria łó w do b io g ra fii p is a r z y (B ohom olec, N a ru s z e w ic z , Z a b ło c k i, Wę g i e r s k i , K a rp iń sk i, N iem cew icz, ró w n ie ż p is a r z e d r u g o r z ę d n i) , m a te r ia łów do d ziejów t e a t r u , c z a so p iśm ie n n ic tw a , d r u k a r s tw a i k s ię g a r s tw a o r a z c z y te ln ic z e g o obiegu p iśm ie n n ic tw a ;
e ) K ontynuacja "Nowego K o rb u ta" je s t jednym z isto tn y c h w arunków s p ra w nego funkcjonow ania w a rsz ta tó w naukow ych b a d a c z y o ś w ie c e n ia ;
f) B ie ż ą c a k o n ty n u acja ro c zn ik ó w " P o ls k ie j b ib lio g ra fii l ite r a c k ie j" je s t n ie z b ę d n a jako z a p le c ze d la w sz e lk ic h b ib lio g ra fii sz czeg ó ło w y ch ; g) Wobec d u żej sy ste m a ty c z n o śc i i k o m p letn o ści m a te ria łó w o św ie c e n io w ych tomów "Nowego K o rb u ta" n ie w ydaje s ię k o n ieczn e o p ra c o w a n ie mo notem aty czn y ch b ib lio g ra fii d o ty c z ą c y ch sp ra w o ś w ie c e n ia . N iezbędne je s t n a to m ia st p o d ję cie p r a c nad p rzygotow aniem b ib lio g ra fii m onotem atyczno- -p ro b le m y c h , jak n p . b ib lio g ra fia p iśm ie n n ictw a pośw ięco n eg o p o s z c z e g ó l nym zagadnieniom te o r ii l i t e r a t u r y : gatunkom lite ra c k im , badaniom języ k a l i t e r a t u r y , s ty lis ty c e , w e rs y f ik a c ji, te o r ii d z ie ła lite r a c k ie g o . O p raco w a n ie teg o typu b ib lio g ra fii je s t sp ra w ą sz c z e g ó ln ie w ażn ą, słu ż y ć o n a bo wiem może zarów no te o re ty k o m , jak h isto ry k o m l i t e r a t u r y , podejm ującym p r a c e p ro b lem o w e;
h) Wydaje s ię , iż s p o ś ró d p is a r z y o św ie c e n ia n a opublikow anie o d rę b n e j k ro n ik i ż y c ia i tw ó rc z o ś c i z a słu g u ją jedynie K ra s ic k i i N iem cew icz. N ato m ia st k ro n ik i ta k ie pow inny być przygotow yw ane w ra m a c h p r a c z o rie n to w anych n a m o n o g raficzn ą sy n tez ę tw ó rc z o ś c i w sz y stk ic h w ybitnych p is a r z y e p o k i;
i) W ydaje s ię , że d la o k r e s u o św ie c e n ia n a le ż y o p ra c o w a ć k ro n ik i ż y cia lite ra c k ie g o rozum ianego d o ść s z e ro k o , a w ięc obejm ujące ró w n ie ż wyda r z e n i a te a tr a ln e , naukow e, zw iązane z m ecenatem a rty sty c z n y m , c z a s o piśm iennictw em i - n ajo g ó ln ie j - ru ch em umysłowym e p o k i. P r a c e tak ie byłyby podstaw ow ym punktem w y jśc ia d la badań nad so c jo lo g ią ż y c ia l i t e r a c k ie g o e p o k i. W p ie rw s z e j k o le jn o ś c i n a le ż a ło b y o p ra c o w a ć k ro n ik i ży
- 119
-c ia lite ra -c k ie g o n a jw a ż n ie jsz y -c h o środków k u ltu ra ln y -c h : W arszaw y , Wil n a , K rakow a i Lwowa (s z c z e g ó ln ie p ie rw s z e 2 0 -le c ie XIX w . ) ;
j) C iąg łe p ra c e nad r e j e s t r a c j ą lite r a r ió w ręk o p iśm ien n y ch są n iezb ęd n e zarów no z punktu w id zen ia p r z e d s ię w z ię ć e d y to rs k ic h , jak b ad ań so cjo lo - g ic z n o - lite r a c k ic h . N a le żało b y zad b ać o nad an ie tym praco m odpow iednich form o rg a n iz a c y jn y c h o r a z zo rg an izo w an ie sp raw n ej in fo rm acji o z a k re s ie i w ynikach p row adzonych k w e ren d - n p . w p o s ta c i d o b rz e pom yślanego c e n tra ln e g o k atalo g u d z iało w eg o , do k tó re g o byłyby w łączane r e j e s t r y wy konane w ró ż n y c h o ś ro d k a c h .
7 . K sz ta łc e n ie sp e c ja lis tó w w z a k re s ie b ad ań lit e r a t u r y o św ie c e n ia pow inno i ś ć w dwu k ie ru n k a c h : l ) b a rd z o d o b reg o p rzy g o to w an ia w a r s z ta to w o -źró d ło w eg o i filo lo g ie z n o -te k sto lo g ic z n e g o o r a z 2) ogólnego w y k sz ta ł c e n ia m etodologicznego i te o r e ty c z n o lite ra c k ie g o . R ozw iązaniem idealnym b y łab y przygotow yw anie k an d y d ata do p r a c y naukęw ej już w c z a s ie stu diów p o lo n isty c z n y c h , k ied y m ożna zap o zn ać s ię z l i t e r a t u r ą p rzed m io tu i podstaw ow ym i m a te ria ła m i lite r a c k im i. W p o n u re j p e rsp e k ty w ie c z te r o le tn ic h studiów p o lo n isty c z n y c h n a jw a ż n ie jsz e je s t jed n ak że d o b re , s y s te m atyczne k s z ta łc e n ie naukow e młodego b a d a c z a , n a jle p ie j p r z e z u c z e s tn i ctw o w d o b rz e zorganizow anym studium d o k to rsk im , gdzie n a le ż a ło b y p o ło ży ć n a c is k n a ogólne p rz y g o to w an ie m etodologiczne w z a k re s ie te o r ii l i t e r a t u r y i te o r ii k u ltu ry . Z arów no jednak w c z a s ie studiów u n iw e rs y te c k ic h , jak d o k to ra n c k ich kand y d at n a b a d a c z a m usi p o z o staw ać pod sta łą o p iek ą sam odzielnego p ra c o w n ik a naukow ego, p rz e d e w szystkim bowiem o s o b is te kontakty i s ta ła w s p ó łp ra c a , u k ie ru n k o w u jąca p r o c e s y p o sz u k i w ań, s ą podstawowym czynnikiem k sz ta łtu ją c y m p r o f il naukow y, z a in te r e sow ania i postaw y m łodego b a d a c z a . T rudno p rz y p u ś c ić , aby k s z ta łc e n ie p raco w n ik ó w naukow ych mogło odbyw ać się metodam i taśm o w o -au to m aty cz- nim i; podstaw ow ą sp ra w ą j e s t tu b e z p o śre d n ie oddziaływ anie i p rz e k a z y w anie d o św iad c zeń ze s tro n y w ybitnych fachow ców o uznanym a u to ry te c ie i o s ią g n ię c ia c h V d anej d z ie d z in ie . P o ję ta w tym s e n s ie tra d y c ja szkół badaw czych sk u p iający c h s ię wokół w y ra z isty c h i in te r e s u ją c y c h osobow o ś c i naukow ych w inna s ta ć s ię istotnym składnikiem sposobów k s z ta łc e n ia m łodych b a d a c z y .
8 . N ależy z a ło ż y ć , że stu d ia p o lo n isty c z n e k s z ta łc ić będ ą n a d a l p r z e de w szystkim n a u c z y c ie li, a ta k że pracow ników wydaw nictw i in s ty tu c ji
k u ltu ra ln y c h . W zw iązku z tym d y s k u s ja o ew o lu cji tych studiów w inna być pro w ad zo n a ró w n o leg le z p ra c a m i nad p rogram em zreform ow anego szk o ln ictw a śre d n ie g o w z a k re s ie przedm iotów h u m an isty czn y ch . T rudno sobie w y o b ra z ić , aby c z te ro le tn ie stu d ia p o lo n isty czn e p rz y g o to w a ły f a chowców m ogących s p ro s ta ć p o trzeb o m i wymaganiom, jak ie sta w ia się słu sz n ie w sp ó łc z e sn e j hum anistyce tak że n a poziom ie szkolnym . D ecydu je o tym zarów no d e lik a tn a is to ta sp ra w , k tó re są przedm iotem z a in te r e sow ania filo lo g a i w ym agają dużo w iększego sk u p ien ia i d o jr z a ło ś c i my ślow ej n iż n p . z ag ad n ien ia te c h n ic z n e , jak te ż ogrom zag ad n ień hum ani stycznych i h is to ry c z n y c h , z którym i filolog m usi się zap o zn ać i choćby n a w łasn y u ży tek u p o ra ć , Jeżeli stu d ia p o lo n isty czn e m ają r z e c z y w iś c ie w sposób odpow iedni k sz ta łc ić - d o b rą k a d rę n a u c z y c ie li i wychowawców m ło d zieży , u m iejących u c z y ć ro z u m ie n ia św ia ta i w a rto ś c i h u m a n isty c z nych - dużą n ie ro z tro p n o ś c ią byłab y źle p o ję ta o sz c z ę d n o ść c z a s u n a stu d ia p o lo n isty czn e kosztem auten ty czn eg o p rzy g o to w an ia h u m anistycznego
słu c h a c z y . Ważną p r z y tym sp ra w ą je s t n ie u sta n n e ro z b u d z a n ie i ro z w i jan ie naw et całkiem b e z in te re so w n y ch p o trz e b i d ą ż e ń naukow ych w s z y s t k ic h s łu c h a c z y , ta k że ty c h , k tó rz y w y b ie ra ją zawód pedagoga cz y wydaw c y . Je st to istotnym czynnikiem k sz ta łto w a n ia ta k że p ó ź n ie jsz y c h p o sta w zaw odow ych, p rz e ja w ia ją c y c h s ię w s ta łe j p o trz e b ie p o s z e r z a n ia i a k tu a liz o w an ia w łasn ej w ied zy . W ydaje się te ż p o trz e b n e o rg an izo w an ie na s ta rs z y c h la ta c h s p e c ja lis ty c z n y c h sem inariów p rzy g o to w u jący ch do p r a c y te k s to lo g ic z n o -e d y to rs k ie j, w y d aw niczej, sem inariów p o św ięco n y ch p r o b lemom w sp ó łc z e sn e j k ry ty k i l ite r a c k ie j, k u ltu ry m aso w ej, sem in arió w te a - tro lo g ic z n y c h .
N atom iast ważnym etapem p rz y g o to w an ia z a in te re so w a n y c h i n a jz d o l n ie jsz y c h studentów do p ó ź n ie js z e j p r a c y naukow ej pow inny być - o p ró cz d z ia ła ln o ś c i kół naukow ych - indyw idualne p ro g ra m y studiów , b a r d z ie j am b itn e , in te n s y w n ie js z e , s z e r s z e , a p rz e d e w szystkim p row adzone pod s ta lą opieką dośw iadczonego i autory taty w n eg o b a d a c z a s ta r s z e g o p o k o le n ia . Wydaje s ię , że w y b ijający się stu d en c i m ogliby p ra c o w a ć wg in d y w id u al nych p rogram ów już p o c ząw szy od II ro k u studiów - o cz y w iśc ie p r z y
ko-- 121
-n ie c z -n o śc i jed -n o cze s-n e g o zaa-n g ażo w a-n ia się w tę p ra c ę opiekunów naukow ych.
9 o W ydaje s ię , że p u b lik acje typu B ib lio tek i " P ro file " cz y B ib lio tek i " P o lo n isty k i" p e łn ią r o lę tylko pom ocniczą w k s z ta łc e n iu u n iw e rsy te c k im , są bowiem p r z e z n a c z o n e d la s z e rs z e g o k rę g u o d b io rc ó w -n ie sp e c ja listó w . N atom iast w y p o sażen ie w n o w oczesne p o d rę c z n ik i i kom pendia typu u n i w e rsy te c k ie g o je s t d o ść ubogie zarów no w d zie d z in ie h is to r y c z n o - , jak te o r e ty c z n o lite r a c k ie j. S tu d en ci pow inni m ieć do d y sp o zy cji p o d rę c z n ik i ró ż n o ro d n e , je ś li cho d zi o przyjm ow ane punkty w id zen ia i stan o w isk a au to r s k ie . P o z a tym - w ydaje s ię , iż w łaśn ie do słu c h a c z y studiów filo lo gicznych n a le ż y a d re so w a ć w ię k sz o ść p r a c in te rp re ta c y jn y c h i te o r e ty c z - n o -p ro b lem o w y ch , o k tó ry c h b y ła mowa w punkcie 1. Je że li ch o d zi o p o m ocnicze kom pendia p o lo n isty cz n e - m ożna p r z y p u s z c z a ć , że p u b lik acje przygotow yw ane w s e r i i "Vademecum p o lo n isty " z a sp o k o ją n a jd o tk liw sz e luki i n a jp iln ie js z e p o trz e b y w te j d z ie d z in ie . W z a k r e s ie l ite r a tu r y o św ie c e n ia - w a rto p o d ją ć p r a c ę nad w spom nianą już w yżej p u b lik a c ją a n alo g i czn ą do " O b ra z u l i t e r a t u r y p o ls k ie j" .
N a w ydanie w B ib lio tec e N arodow ej o czek u je " T ra g e d ia Epam inondy" S , K o n a rsk ie g o - u tw ó r w ażny, a n ie m ający d o ty c h c z a s ani jednego wy d a n ia w m ia rę p o p raw n eg o . W arto te ż p om yśleć (może ta k ż e w BN) o an to lo g ii tr a g e d ii o św ie c e n io w e j, d o b rz e pom yślanej an to lo g ii ep o su s ta ro p o l skiego i ośw ieceniow ego o r a z o innych teg o typu an to lo g iach (n p . k ry ty k i li te r a c k ie j, św iadom ości te o r e ty c z n o lite r a c k ie j) , p rz y n o sz ą c y c h p odstaw y tek sto w e d la ró ż n o ro d n y c h sem inariów p o św ięco n y ch analizom porów naw czym i problem om p rz e m ia n s tr u k tu r lite r a c k ic h .
10. "B iu le ty n P o lo n isty c z n y " i jego n o ty b ib lio g ra fic z n e d o b rz e s p e ł n ia ją r o lę in fo rm ac y jn ą w z a k re s ie k ra jo w y ch planów b ad aw czy ch , p u b li k a c ji k siążk o w y ch i c z a so p iśm ie n n ic zy c h . N ato m iast tru d n ie j d o stę p n a in fo rm a c ja o p u b lik a c ja c h obcych je s t jedynie ułam kow a ( r o lę in fo rm a to ra p r z e ję ła tu cz ę śc io w o B ib lio tek a IB L , o p ra c o w u ją c a dokładne w ykazy n a bytków z a g ra n ic z n y c h ) i d o ść p rz y p ad k o w a. N a leżało b y p o d ją ć r e a liz a c ję z g ło sz o n e j p rz e d p a r u la ty p r z e z p r o f . H en ry k a M a rk ie w ic z a in icja ty w y z o rg a n iz o w a n ia b iu le ty n u - p rz e g lą d u ro z p ra w te o re ty c z n o lite ra c k ic h i wy
b ra n y c h p r a c h is to ry c z n o lite r a c k ic h u k azu jący ch s ię w obcych c z a s o p is m ach naukow ych. R ozw iązaniem optymalnym byłoby zo rg an izo w a n ie b iu le tynu pośw ięconego system atycznem u om aw ianiu i inform ow aniu o n a jw a ż n ie js z y c h z a g ra n ic z n y c h książk o w y ch p u b lik a c ja c h lite ra tu ro z n a w c z y c h z ró ż n y c h d z ie d z in (n p . zbliżonego do w ę g ie rsk ie g o "H e lik o n u ") , in ic ja ty wach bad aw czy ch , sym pozjach, k o n g re s a c h itp . Chyba tylko n a z a s a d z ie sc ie n c e fic tio n - w sp a n ia łe j, ale n ie b a rd z o w iadom o, c z y p o żąd an ej - m ożna m y śleć o zo rg an izo w an iu c e n tra ln e g o o ś ro d k a in fo rm acji l i t e r a t u r o zn a w c z ej, w którym dosk o n ale zaprogram ow any kom puter odpow iadałby b ły sk aw iczn ie n a zadaw ane p y ta n ia z z a k r e s u sta n u b adań d o ty czący ch o k re ś lo n e j d z ie d zin y nauki o l i t e r a t u r z e , w y rę c z a ją c b a d a c z a w p r o c e s ie żm udnych, ale c z ę s to b a rd z o p o u c z a ją cy c h poszu k iw ań w łasnych.
D oc. d r h a b . T e r e s a K ostkiew ieżow a
BADANIA NAD LITERATURĄ POLSKĄ OKRESU
ROMANTYZMU
O dpow iedź n a an k ietę K N oL P -u o b ejm ująca p ro b lem aty k ę b ad ań nad l i t e r a t u r ą epoki ro m a n ty czn ej z o s ta ła p rzy g o to w an a p r z e z p r o f . M a rię J a n i o n . S zk ic te n , p t. "B ad an ia lite r a c k ie nad XIX s tu le c ie m " , a u to r k a o g ło s iła w sw ej k s ią ż c e p t. " G o rą c z k a ro m an ty czn a" (W a rsz a w a 1975,
s . 528-54-9). U znając w ię c , że te k s t je s t w d o s ta te c z n e j m ie rz e znany z ain tereso w an y m , o g ran icza m y się do p u b lik a c ji n a tym m ie jsc u uw ag prof. C z esła w a Z g o rz e lsk ie g o o r a z p r o f . M a rii S tr a s z e w s k ie j, k tó rz y n a z a mówienie K N oL P -u o p ra c o w a li re c e n z je owego te k s tu . ( Re d . ) W Y P O W I E D Ź W S P R A W I E P R O G R A M O W E G O O P R A C O W A N I A P ROE. M A R I I J A N I O N PT. „ B A D A N I A L I T E R A C K I E N A D XIX S T U L E C I E M " 1
W ypowiedź n ie o g a rn ia c a ło ś c i zagad n ień p o ru sz o n y c h w p r a c y p ro f. Janion - o g ra n ic z a się do sp ra w n a jży w iej o b chodzących p is z ą c e g o , tz n . do zad ań h is to r ii l i t e r a t u r y , do p o trz e b e d y to rsk o -m a te ria ło w y c h o r a z do
