Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II, 1997
H
e n r y kM
a r u s z c z a kW N IO S K I z A N A LIZY JE G O T O P O G R A F II I W A RU N K Ó W F IZ JO G R A F IC Z N Y C H R EG IO N U
r
(P R Z Y C Z Y N E K d o STU D IÓ W NAD G R O D A M I C Z E R W IE Ń S K IM I)
W c z e s n o ś r e d n i o w i e c z n e g r o d z i s k o w G u c i o w i e n a R o z t o c z u:
S ta n o w isk a a rc h e o lo g ic z n e w o k o lic y G u c io w a p o ra z p ie rw sz y z a re je stro w a ł a rc h iw is ta O rd y n a cji Z a m o j skiej M . S tw o rz y ń sk i (1 8 3 4 ). Z e b ra n e p rz e z n ie g o in fo rm a c je p o z o s ta ły je d n a k w rę k o p is ie ; a rc h e o lo d z y zw ró cili n a n ie u w a g ę d o p ie ro w p o ło w ie lat p ię ć d z ie sią ty c h n asz e g o s tu le c ia (J. G u rb a , R . O rło w sk i 1956). B a d a n ia o k o lic z n y c h k u r h a n ó w u s iło w a ł z a in ic jo w a ć w 1955 r. M . D re w k o (v id e: H . Z o ll-A d a m ik o w a 1974, s. 116). P ie rw s z e b a d a n ia s o n d a ż o w e ty c h k u rh a n ó w w y k o n a ła w 1959 r. e k ip a a rc h e o lo g ó w k ra k o w sk ic h ; w s p ra w o z d a n iu z ty c h b a d a ń z n a la z ła s ię la k o n ic z n a in f o rm a c ja , ż e w ic h p o b liż u z n a jd u je s ię g ro d z is k o (J. M a c h n ik 1959, s. 99). B a d a n ia a rc h e o lo g ic z n e n a te re n ie g ro d z isk a w y k o n a n e z o sta ły d o p ie ro w la ta c h 1 9 7 1 -1 9 7 2 . S p ro w ad z ały się o n e je d n a k ty lk o do „ w stę p n e j e k s p lo ra c ji d w ó c h li n ii u m o c n ie ń ” i sp o rz ą d z e n ia h ip so m e try c z n e g o p la n u g r o d z i s k a , d o k u m e n t u j ą c e g o d u ż e j e g o r o z m i a r y (H. Z o ll-A d a m ik o w a 1974, s. 117-119). Z a p e w n e d z ię ki ty m b ad a n io m G u c ió w z o s ta ł u m ie sz c z o n y w re je strze „ w ie lk ic h g ro d ó w d o rz e c z a g ó rn ej W isły ” . Z e w z g lę d u n a sk ro m n y z asó b d a n y c h a rc h e o lo g ic z n y c h au to rk a tego re je stru o k re śliła te n o b ie k t ja k o „ g ró d d o m n ie m a n y ” (E. D ą b ro w sk a 1973, s. 179-180). W y n ik i w s tę p n y c h b a d a ń w y k a z a ły , ż e g ro d z isk o g u c io w s k ie n a le ż y do n a jw ię k s z y c h w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n y c h g ro d z is k m a ło p o ls k ic h . W y d a w a ło b y s ię że ta k a je g o k w a lifik a c ja , a ta k ż e d a to w a n ie g ro d z is k a n a X -X I w ., p o w in n y b y ły z a c h ę c ić d o k o n ty n u o w a n ia b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h . P e r s p e k ty w ic z n ą p o trz e b ę ta k ic h b a d a ń w y ra ź n ie d o s trz e g a ła H . Z o ll-A d a m ik o w a (1 9 7 4 , s. 1 6 5 -1 6 6 ), p o d k r e ś la ją c ż e „ ...z g ru p o w a n ie sta n o w isk w c z e s n o ś re d n io w ie c z n y c h ... g ró d - o s a d a - c m e n ta rz w y s u w a je d n o s tk ę o s a d n ic z ą w G u c io w ie n a c z o ło s ta n o w is k p o s tu lo w a n y c h do b a d a n ia ” . P o m im o , iż a u to r k a tej o p in ii o k re ś liła G u c ió w ja k o „ n a jle p ie j z a c h o w a n y w P o ls c e z e s p ó ł o s a d n ic z y z p ie rw s z y c h faz w c z e sn e g o śre d n io w ie c z a ” , b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h n ie k o n ty n u o w a n o . W ta k ie j s y tu a c ji c e lo w e w y d a je się o p u b lik o w a n ie n ie k tó r y c h w y n ik ó w m o ic h b a d a ń g e o lo - g ic z n o m o r fo lo g ic z n y c h z la t 1 9 8 8 1 9 8 9 o ra z 1 9 9 5 -1996, n a w ią z u ją c y c h d o o g ó ln y c h s p o s trz e ż e ń z a n o to w a n y c h w z w ią z k u z k a r to g ra fo w a n ie m g e o m o rf o lo g ic z n y m o k o lic G u c io w a , p rz e p ro w a d z o n y m w 1956 r. P o z w a la ją o n e d o k ła d n ie j o k r e ś lić s y s te m w a łó w s a m e g o g r o d z is k a o ra z z i lu s tr o w a ć h y d r o g e o lo g ic z n e w a ru n k i je g o lo k a liz a c ji. R o z le g ło ś ć te g o o b ie k tu a r c h e o lo g ic z n e g o , w s k a z u ją c a c h y b a n a je g o w y ją tk o w ą r a n g ę ( p rz e z n a c z e n ie ? ), z a c h ę c a ła ta k ż e do p r z e p ro w a d z e n ia o d p o w ie d n io z o rie n to w a n e j a n a liz y w a ru n k ó w fiz jo g ra fic z n y c h re g io n u . An a l i z a t o p o g r a f i c z n at e r e n ug r o d z i s k a U m o c n ie n ia (w a ły ) o b ro n n e g r o d z is k a s ą s to s u n k o w o d o b rz e z a c h o w a n e z a p e w n e d z ię k i te m u , ż e w ieś G u c ió w p o w s ta ła d o p ie ro w p ie rw s z e j p o ło w ie X IX w. N a tzw. M a p ie K w a te rm is tr z o s tw a (T o p o g ra fic z n a K a r ta K ró le s tw a P o ls k ie g o 1: 126 0 0 0 , 1839) w ie ś j e s t ju ż o z n a c z o n a . J e d n a k ż e w „ O p is a n iu ... d ó b r O rd y n a c ji Z a m o y s k ie j” (M . S tw o rz y ń s k i 1 834), p rz e d s ta w ia ją c y m s ta n z la t 2 0 -ty c h X IX w ., n ie w y s tę p u je je s z c z e ja k o o d rę b n a w ie ś ; in fo rm a c je n a je j te m a t s ą p o d a n e p o d h a s łe m o d n o s z ą c y m s ię d o , p o ło ż o n e j w p o ło w ie d ro g i z G u c io w a do Z w ie rz y ń c a , w si O b ro c z . T ek st tej in fo r m a c ji p rz e d s ta w ia się n a s tę p u ją c o : „ G re le z a w s ią O b r o c z d a w n ie y s ie d lis k o d w ó c h w ło ś c ia n , a te ra z w o- k o lic y z m ie n io n e n a w ie ś n o w o o s ia d z ią c ą G u c ió w ...” (M . S tw o rz y ń s k i 1834, p rz y p is 173, k a rta 94). T a n o w a w ie ś n ie z o s ta ła je s z c z e w y m ie n io n a w „T a b elli M ia st, W s i, O s a d K r ó l e s t w a P o l s k i e g o ” , o p u b lik o w a n e j w 1827 r., a le p rz e d s ta w ia ją c e j sta n z 1822 r. (H . M a r u s z c z a k 1949).
W o k re sie o p ra c o w a n ia tre śc i M a p y K w a te rm istrz o s tw a G u c ió w b y ł w ię c je s z c z e w s ią n o w ą ; n ie m ia ł w ła snej sie c i d ró g m ie js c o w y c h , ta k ic h j a k n p . są sie d n ia , z n a c z n ie s ta rs z a w ie ś B o n d y rz . W s p o m n ia n a M a p a , ze w z g lę d u n a p o d z ia łk ę i s to s o w a n y s y s te m zn ak ó w , nie d a je p o d s ta w y d o je d n o z n a c z n e g o s tw ie rd z e n ia , c z y te re n g r o d z is k a b y ł w ó w c z a s z a ję ty p o d u p ra w ę , c z y te ż b y ł je s z c z e z a le sio n y . M o ż n a n a to m ia s t s tw ie rd z ić , że u p ra w ia n a b y ła d o ln a c z ę ść sto k ó w w z g ó rz a g ro d z isk ie g o o ra z c a łe , n iż s z e o d n ie g o w z g ó rz e , p o ło ż o n e p o z a c h o d n ie j s tro n ie w si. D o p ie ro n a p o d s ta w ie r o s y js k ie g o z d ję c ia to p o g r a f ic z n e g o , w y k o n a n e g o w 1982 r. w p o d z ia łc e 1: 4 0 0 0 0 , m o ż n a je d n o z n a c z n ie stw ie rd z ić , ż e w z g ó rz e g ro d z is k ie p r z e d s tu la ty b y ło w y le s io n e , a z a s ię g u ż y tk ó w ro ln y c h b y ł p o d o b n y ja k o b e c n ie .
T ę m a p ę ro s y js k ą w y m ie n ia m m .in . d la zw ró c e n ia u w a g i, ż e o z n a c z o n o n a n ie j c z ę ś ć w a łó w g ro d z isk a , w ty m te, k tó re o b e c n ie s ą j u ż n ie c z y te ln e . Tak w ięc w w y n ik u ro ln ic z e g o u ż y tk o w a n ia te re n u w c ią g u o sta t n ic h 170 (?) lat c z ę ść w a łó w o b ro n n y c h u le g ła c a łk o w i tej d eg ra d acji.
N a w s p o m n ia n y m p la n ie g ro d z is k a , w y k o n a n y m w 1972 r. w z w ią z k u z b a d a n ia m i H . Z o ll-A d a m ik o w e j, n ie k tó re o d c in k i b a rd z ie j z d e g ra d o w a n y c h w a łó w n ie b y ły z a re je s tro w a n e ; p o m in ię to n a n im z re s z tą ta k ż e z n a c z n ą cz ęść ty c h , k tó re z a z n a c z o n e z o s ta ły n a m apie ro sy jsk ie j. P la n z 1972 r. n ie o b e jm u je p rz y ty m N E c z ę ści te re n u g ro d z isk a , ro z c ią g a ją c e j się w z d łu ż g o sp o d a r skiej d ro g i d o ja z d o w e j z e w si G u c ió w do p ó l p o ło ż o n y c h w e w n ą trz n a jw y ż sz e g o c ią g u w ałów . W cz ęści o b ję te j w y m ie n io n y m p la n e m n ie k tó re o d c in k i w a łó w nie z o sta ły z id e n ty fik o w a n e ; o z n a c z o n e s ą ja k o d ro g i i sk a r p y ro zcięć ero z y jn y ch (w ąw ozów , p aro w ó w ) - v ide rye. 1. W y d aje się w ięc , ż e p rz y s p o rz ą d z a n iu te g o p la n u z a b ra k ło k o n su lta c ji z g e o m o rfo lo g ie m w ra ż liw y m n a p ro b le m a ty k ę a n tro p o g e n ic z n y c h fo rm terenu.
P o d k r e ś l o n e m a n k a m e n ty p l a n u w y k o n a n e g o w 1972 r. s k ła n ia ły do o p ra c o w a n ia p e łn ie jsz e g o o b raz u s y s te m u w a łó w o b r o n n y c h g r o d z is k a g u c io w s k ie g o . P o słu ż y łe m się p rz y ty m a k tu a ln ą , tzn . p rz e d sta w ia ją c ą stan z lat o sie m d z iesiąty c h , m a p ą to p o g ra fic z n ą 1 :1 0 0 0 0 . N a n io s łe m n a n ią w y n ik i k a rto w a n ia w a łó w w te re n ie o r a z p o ło ż e n ie o d k r y w e k i s o n d o w a ń b a d a w c z y c h (ry c . 2). W y m ie n io n e p ra c e te re n o w e b y ły w y k o n a n e p rz e d e w sz y s tk im w z w ią z k u z o p ra c o w a n ie m z a g a d n ie n ia p ra w id ło w o śc i ro z m ie sz c z e n ia le ssó w w zach o d n iej c z ę ś c i R o z to c z a Ś ro d k o w e g o (H . M a ru s z c z a k 1995). M o ja r e k o n s tr u k c ja n a p e w n o w y m a g a ła b y je s z c z e „ u s z c z e g ó ło w ie n ia ” , m .in . p rz e z z w ię k sz e n ie ilo ści so n d o w ań (w y k o n a n y ch św id rem ręc zn y m ), n iezb ę d n y ch dla d o k ła d n ie jsz e g o o k re śle n ia o d c in k ó w n ajsiln iej z d e g ra d o w an y c h . N ie z a le ż n ie o d te g o d aje o n a p o d sta w ę dla d o k ła d n iejsze g o i p ełn ie jsz e g o o k re śle n ia sy stem u u m o c n ie ń w z g ó rz a g ro d zisk ieg o .
W z g ó rz e g ro d z is k ie n a js iln ie j b y ło u m o c n io n e od stro n y p ó łn o c n e j, tz n . o d d o lin y W ie p rz a je d n o z n a c z n ie o k r e ś la ją c e j (p re d y s p o n u ją c e j) r e g io n a ln y u k ła d tra n s p o rtu i k o m u n ik a c ji, a w ię c ta k ż e g łó w n y k ie ru n e k z a g ro ż e n ia . T y lk o p o tej stro n ie b y ło sz e ść w z n o s z ą c y c h s ię c o ra z w y ż e j w a łó w o b ro n n y c h . P o d ty m w z g lę d e m m o ja r e k o n s tr u k c ja j e s t z g o d n a z z a p ise m M . S tw o rz y ń s k ie g o (1 8 3 4 , p. 173, k. 9 4 ), s p o rz ą d z o n y m n a p o d s ta w ie in fo rm a c ji o rd y n a c k ie g o g eo m etry , B o ja n o w s k ie g o („ w o k o ło te y G ó ry B a te ry e c z y li w ały, o s z e ś c iu k o n d y g n ą c y a c h ” ). P o stro n ie z a c h o d n ie j g ro d z is k a z b o c z a , o w y s o k o ś c i o k o ło 50 m , s ą n a z n a c z n y m o d c in k u b a rd z o stro m e , o n a c h y le n ia c h się g ający c h do 40°; o g ra n ic z o n o s ię w ię c tu ta j do b u d o w y je d n e g o c ią g u w a łu w e w n ę trz n e g o . S tro n a p o łu d n io w a m ia ła na sw o im z a p le c z u s iln ie u rz e ź b io n y i g ę s to z a le sio n y o b sz a r n a jw y ż e j w z n ie s io n e g o b lo k u m ię d z y d o lin n e g o tej
c z ę ś c i R o z to c z a ; w y s ta rc z y ł w ię c tu ta j je d e n - z a p e w n e „ k u r ty n o w o ” z ło ż o n y - w a ł o b ro n n y . P o stro n ie w sc h o d n ie j z b o c z e j e s t ła g o d n ie js z e n iż p o z a c h o d n ie j, a le s iln ie u rz e ź b io n e ; d z ię k i te m u o ra z o s ło n ie ro ś lin n o ś c i le śn e j, n ie w y m a g a ło o n o z a p e w n e b a rd z ie j z ło ż o n e g o s y s te m u u m o c n ie ń (ry c . 2).
P rz e d s ta w io n a p r ó b a r e je s tr a c ji z a c h o w a n y c h o d c in k ó w u m o c n ie ń o b r o n n y c h p o z w a la d o k ła d n ie j o k r e ślić ro z m ia ry g ro d z isk a . W e d łu g d a n y c h p r z e d s ta w io n y c h p rz e z H . Z o ll- A d a m ik o w ą (1 9 7 4 , s. 153) je g o c z ę ś ć w e w n ę trz n a m ia ła o b e jm o w a ć 5 h a , a z a s ię g c a ło śc i o b w a ło w a n e j 9 -1 0 ha. W e d łu g m o je j re k o n s tr u k c ji r y s u ją s ię d w u k ro tn ie w ię k s z e r o z m ia r y g ro d z isk a : o k o ło 9 h a m a jd a n w e w n ę trz n y i c a ło ś ć o k o ło 20 ha. Ł ą c z n a d łu g o ść w a łó w z a z n a c z o n y c h n a p la n ie z 1972 r. w y n o s i o k o ło 0 ,9 k m , a n a m o im s z k ic u o k o ło 2,8 km . M o ż n a w ię c są d z ić , ż e r o z m ia ry w c z e s n o ś re d n io w ie c z n e g o g r o d z is k a w G u c io w ie b y ły r e k o rd o w e w sk a li c a łe j M a ło p o lsk i.
W yniki b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h z d a ją się sugerow ać, że n a s z e g ro d z isk o w z ra sta ło e ta p o w o (H . Z o ll-A d a m i- k o w a 1974). N ie z a le ż n ie od te g o w ie lk o ść tej n ie z w y kłej in w e sty c ji w c z e sn o śre d n io w ie c z n e j z m u sz a do p o sta w ie n ia p y ta n ia : w ja k im c e lu i k to (jak i o śro d e k d y s p o z y c y jn y ) j ą z re a liz o w a ł? P ró b y o d p o w ie d z i m o ż e u ła tw ić a n a liz a sto s u n k ó w h y d ro g e o lo g ic z n y c h te re n u oraz w a ru n k ó w fiz jo g ra fic z n y c h o k o lic y g ro d z isk a i całego re g io n u ro z to c z a ń sk ie g o .
W a r u n k if i z j o g r a f i c z n eo k o l i c y g r o d z i s k a
M a jd a n c e n tra ln y z a jm u je w ie rz c h o w in ę w z g ó rz a g ro d z isk ie g o , w z n o s z ą c ą s ię o k o ło 100 m p o n a d dn em d o lin y W ie p r z a p r z e p ły w a ją c e g o o o d le g ło ś c i 1 k m (ryc. 2). P u n k t k u lm in a c y jn y w z g ó rz a w z n o si się 342 m n p m .; n a p la n ie z 1972 r. w y so k o śc i b e z w z g lę d n e s ą z a w y ż o n e o k o ło 10 m i p o d a n e n ie z g o d n ie z m a p am i to p o g ra f ic z n y m i z o k r e s u m ię d z y w o je n n e g o o ra z z la t sz e ść d z ie sią ty c h . W z n ie sie n ie g ro d z is k a z b u d o w a n e j e s t z e sk a ł gór- n o k re d o w y c h , p o k ry ty c h le ssam i o m ią ż s z o śc i o d 2-3 do 10-12 m (ry c. 3). W p o k ry w ie le sso w e j an i w je j sp ą g u n ie m a w a rstw w o d o n o śn y c h . S k a ły g ó m o k re d o w e s ą p o ro w a te i d o ść siln ie sp ę k a n e - b ra k w ś ró d n ic h w arstw n ie p rz e p u s z c z a ln y c h , tz n . z a trz y m u ją c y c h in filtru ją c e w o d y . W ty m k o m p le k s ie s k a ln y m w o d y p o d z ie m n e m o g ą w ię c w y stę p o w a ć d o p ie ro n a g łę b o k o śc i n a w ią z u ją c e j do p o z io m u w ó d g ru n to w y c h w u tw o ra c h c z w a r to rz ę d o w y c h b u d u ją c y c h d n o d o lin y W ie p rz a (Z . M i c h a lc z y k e t al. 1996). N a m a jd a n ie c e n tr a ln y m g ro d z i sk a w o d y p o d z ie m n e w y s tę p u ją w ię c d o p ie ro n a g łę b o k o ś c i o k o ło 90 m . W y n ik a z te g o , ze g ro d z isk o n ie m o g ło b y ć w z n o s z o n e z p r z e z n a c z e n ie m d la sta łe g o z a s ie d le n ia . P o d ta k im w n io s k ie m p o d p is a łb y m s ię n ie z n a ją c w y n ik ó w b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h . J a k w ia d o m o w y k o n a n e b a d a n ia n ie w y k a z a ły is to tn y c h śla d ó w
Wc z e s n o ś r e d n i o w i e c z n eg r o d z is k o w Gu c i o w i en a Ro z t o c z u 2 2 9
obiektów osadniczych. Dlatego też H. Zoll-Adam iko-
wa (1974, s. 160) akcentow ała „fortyfikacyjne” funk
cje grodziska.
Obronne funkcje mogło pełnić grodzisko skutecz
nie pod warunkiem rozw iązania problemu zaopatrze
nia w wodę, w przypadku odcięcia od rzeki (Wieprza).
Wobec braku osiągalnych w ód podziem nych na m aj
danie grodziska były do dyspozycji tylko niewielkie za
soby wód atm osferycznych, grom adzących się w wy-
mokach - małych zgłębieniach bezodpływowych cha
ra k te ry sty c z n y c h dla ró w n in n y c h elem en tó w p o
wierzchni pokryw lessowych. W tym konkretnym przy
padku były to jednak zagłębienia małe ze względu na
niew ielką miąższość lessu na obwarowanym majdanie
(przeważnie 2-3 m i rzadziej około 5 m - vide ryc. 3).
Sztuczne powiększanie („rozkopywanie”) takich zagłę
bień, a także lokalne grom adzenie wody między w ała
mi, na pewno nie rozwiązywało problemu. Wobec tego
przy podejm ow aniu decyzji o budow ie grodziska na
„suchym ” ale dogodnym do obrony wzgórzu („górze”),
zapewne uwzględniano zasoby wody występujące na
jego „zapleczu”, tzn. w silnie urzeźbionym i zalesio
nym terenie, trudno dostępnym dla przeciwnika ataku
jącego od strony doliny W ieprza. W ograniczonych ilo
ściach wody atmosferyczne w ystępowały w wymokach
lessowych, nieco większych niż na m ajdanie, na wierz
chowinie jeszcze wyższego wzgórza wznoszącego się
po stronie południowej (ryc. 3 i 4).
Z punktu widzenia zaopatrzenia w wodę decydują
ce znaczenie miały zapewne wysięki wody (małe źróde
łka) na dnach dwu głębokich dolin, występujących po
SW stronie grodziska. Bardzo słabe wysięki występują
tam jeszcze obecnie, tzn. w warunkach silnie zmienio
nych w wyniku działalności gospodarczej. Oznaki zani
kania małych źródeł i wysięków w ostatnich dziesięcio
leciach, w wyniku nasilającej się antropopresji, stwier
dzono na Roztoczu w wielu miejscach (Z. Michalczyk
et al. 1996). M ożna więc sądzić, że tysiąc lat temu w y
dajność wysięków występujących po SW stronie grodzi
ska była znacznie większa. Wypływająca z nich woda
wyrzeźbiła wyraźne koryta na dnie małej kotlinki poło
żonej po NW stronie grodziska (vide ryc. 4). Nad stru
mykami tej wody istniała wczesnośredniowieczna osa
da zarejestrow ana przez H. Zoll-A dam ikow ą (1974).
Dostępu do źródełek (wysięków) bronił zapewne mały,
pomocniczy punkt obronny („gródek”); ślady jego ob
wałowań stwierdziłem w terenie (vide ryc. 2 i 4).
Wydaje się więc, że omawiane grodzisko obronne było
zaplanowane w sposób świadczący o dobrej znajomości
warunków fizjograficznych okolicy. Można jednak mieć
zasadnicze wątpliwości czy realizacja tak wielkiej inwe
stycji była niezbędna dla zaspokojenia potrzeb lokalnych.
Dla mieszkańców okolicznych osad, położonych głów
nie w dolinie Wieprza, ochronne funkcje mogły pełnić
dość skutecznie silnie urzeźbione, rozległe tereny wystę
pujące na bezpośrednim zapleczu grodziska.
Jeśli grodzisko powstało w X-XI w., tak jak to suge
rują wyniki wstępnych badań archeologicznych, to naj
prawdopodobniej miało pełnić istotne funkcje w strefie
ówczesnego, niespokojnego pogranicza polsko-ruskie
go. Pogranicze to było obiektem licznych zatargów m ię
dzy Polską pierwszych Piastów, a R usią Kijowska. Wo
bec ubóstwa dotychczas zgromadzonych faktów arche
ologicznych z terenu grodziska, nie ma żadnych podstaw
do przypisywania decyzji o jego budowie Lendzianom,
czy też pierwszemu historycznemu Piastowiczowi. Ru
rykowiczów można raczej wykluczyć ze względu na to,
że wśród artefaktów z terenu tego obiektu nie
stwierdzo-Ryc. 1. Plan sytuacyjno-wysokościowy grodziska w Guciowie wykonany w związku z badaniami archeologicznymi w 1972 r. (wg
H.
Zoll-Adamikowej 1974, s. 152): 1 - w ał dobrze zacho wany; 2 - w ał domniemany; 3 - obszar zalesiony; 4 - odkrywki archeologiczne; 5 - oś siatki arowej.Fig. 1. Situation plan o f the earthwork at Guciów made for the purpose o f the excavations in 1972 (after
H.
Zoll-Adamikowa 1974, p. 152): 1 - well preserved rampart; 2 - assumed ram part; 3 - wooded area; 4 - archaeological trenches; 5 - axis o f the excavation units grid.Rye. 4. W arunki geograficzne lokalizacji grodziska w G uciow ie (o pracow ał H . M aruszczak w 1996 r.). G rodzisko guciow skie w g w łasnej rekonstrukcji, a in n e obiek ty archeologiczne w g H. Z oll-A dam ikow ej (1974), zlo k alizo w an e na podkładzie m apy topograficznej: 1 - rzeka; 2 - koryto p o to k u okresow ego; 3 - bagno;
4 -
źródełka/w ysięki na dnie głębokiej doliny; 5 - w ym oki czyli m ałe zagłębienia z okresow o w y stęp u jąca w odą; 6 - w ały grodziska; 7 - osiedla w czesnośredniow ieczne; 8 - cm entarzyska kurhanow e z w czesn eg o średniow iecza (a) oraz z w czesnej epoki b rązu i w czesnego średniow iecza (b).Fig. 4. G eographical condition o f the location o f the G uciów earthw ork - developed by H. M aru szczak 1996. T he earthw ork after M aru szczak ’s reconstruction, and o th er archaeological features after H. Z o ll-A d am ik o w a (1974), located on the basis o f a to p o graphic m ap. 1 - river; 2 - bed o f a tem porary stream ; 3 - bog; 4 - springs exudations at th e bottom o f a deep valley; 5 - enclosed cup depression; 6 - ram parts o f th e earthw ork; 7 - early m edieval settlem ents; 8 - the early m edieval (a) an d E arly-B ronze age (b) b arrow cem eteries.
Wc z e s n o ś r e d n i o w i e c z n eg r o d z is k ow Gu c i o w i en a Ro z t o c z u 2 3 3
Ryc. 5. A - szkic hipsometryczny wschodniej części wyżyn metakarpackich; obszary wzniesione powyżej 300 m npm. oznaczone kolorem szarym tylko w obrębie pasa wyżyn. N a odcinku Roztocza widoczny pasaż dolinny górnego Wieprza i Sołokiji. Literami G, B i P oznaczone położenie wczesnośredniowiecznych grodzisk w Guciowie, Bełzie i Pleśnisku; B O oznacza Bram ę Ostrogską czyli obniżenie między Wyżyną Wołyńską i Podolską, łączące Kotlinę Bużańsko-Styrskąz Polesiem Żytomirskim. B - podział wschod niej części wyżyn metakarpackich na regiony geomorfologiczne (wg H. Maruszczaka i I. Sirenko 1992); Roztocze wyodrębnione kolorem szarym. Granice jednostek geomorfologicznych: 1 - makroregionów, 2 - regionów. Indeksy liczbowe makroregionów: I - Wyżyna Lubelska, I I- Wyżyna Wołyńska, III- Roztocze, IV - Wyżyna Podolska, V - Kotlina Bużańsko-Styrska.
Fig. 5. A - Hypsometric map o f the eastern part o f the M eta-Carpathian arch; areas 300 m above sea level are marked with a grey (only within the upland range). In the Roztocze sector, the passage o f the valley o f the upper W ieprz and Sołokija rivers is visible. Letters G, B and P mark the location o f early medieval earthworks at Guciów, Bełz and Pleśnisko; B-O denotes the Ostróg Gate (Passage), that is, the lowering between the Volhynia and Podolia Uplands, w hich links the Bug-Styr Basin with Żitomir Polesiye. B - Régionalisation o f the eastern part o f the Meta-Carpathian arch into geomorphological regional units (after H. Maruszczak and I. Sirenko 1992); The Roztocze Region is distinguished by means o f a grey. The boundaries o f the geomorphological regional units: 1 - macroregions; 2 - regions. List o f macroregions: I - Lublin Upland; II - Volhynia Upland; III - Roztocze Region; IV - Podolia Upland; V - Bug-Styr Basin.
Rye. 4. Warunki geograficzne lokalizacji grodziska w Guciowie (opracował H. M aruszczak w 1996 r.). Grodzisko guciowskie w g własnej rekonstrukcji, a inne obiekty archeologiczne wg H. Zoll-Adamikowej (1974), zlokalizowane na podkładzie mapy topograficznej: 1 - rzeka; 2 - koryto potoku okresowego; 3 - bagno; 4 - źródełka/wysięki na dnie głębokiej doliny; 5 - wymoki czyli małe zagłębienia z okresowo występująca wodą; 6 - wały grodziska; 7 - osiedla wczesnośredniowieczne; 8 - cmentarzyska kurhanowe z wczesnego średniowiecza (a) oraz z wczesnej epoki brązu i wczesnego średniowiecza (b).
Fig. 4. Geographical condition o f the location o f the Guciów earthwork - developed by H. M aruszczak 1996. The earthwork after M aruszczak’s reconstruction, and other archaeological features after H. Zoll-Adamikowa (1974), located on the basis o f a topo graphic map. 1 - river; 2 - bed o f a tem porary stream; 3 - bog; 4 - springs exudations at the bottom o f a deep valley; 5 - enclosed cup depression; 6 - ramparts o f the earthwork; 7 - early medieval settlements; 8 - the early medieval (a) and Early-Bronze age (b) barrow cemeteries.
Wc z e s n o ś r e d n i o w i e c z n eg r o d z is k o w Gu c io w i en a Ro z t o c z u 233
Ryc. 5. A - szkic hipsometryczny wschodniej części wyżyn metakarpackich; obszary wzniesione powyżej 300 m npm. oznaczone kolorem szarym tylko w obrębie pasa wyżyn. N a odcinku Roztocza widoczny pasaż dolinny górnego Wieprza i Sołokiji. Literami G, B i P oznaczone położenie wczesnośredniowiecznych grodzisk w Guciowie, Bełzie i Pleśnisku; B -O oznacza Bram ę Ostrogską czyli obniżenie między Wyżyną Wołyńską i Podolską, łączące Kotlinę Bużańsko-Styrską z Polesiem Żytomirskim. B— podział wschod niej części wyżyn metakarpackich na regiony geomorfologiczne (wg H. Maruszczaka i I. Sirenko 1992); Roztocze wyodrębnione kolorem szarym. Granice jednostek geomorfologicznych: 1- makroregionów, 2 - regionów. Indeksy liczbowe makroregionów: I - Wyżyna Lubelska, I I- Wyżyna Wołyńska, III- Roztocze, IV - Wyżyna Podolska, V - Kotlina Bużańsko-Styrska.
Fig. 5. A - Hypsometric map o f the eastern part o f the M eta-Carpathian arch; areas 300 m above sea level are marked with a grey (only within the upland range). In the Roztocze sector, the passage o f the valley o f the upper W ieprz and Sołokija rivers is visible. Letters G, B and P m ark the location o f early medieval earthworks at Guciów, Bełz and Pleśnisko; B-O denotes the Ostróg Gate (Passage), that is, the lowering between the Volhynia and Podolia Uplands, w hich links the Bug-Styr Basin with Żitomir Polesiye. B - Régionalisation o f the eastern part o f the Meta-Carpathian arch into geomorphoiogical regional units (after H. Maruszczak and I. Sirenko 1992); The Roztocze Region is distinguished by means o f a grey. The boundaries o f the geomorphoiogical regional units: 1 - macroregions; 2 - regions. List o f macroregions: I - Lublin Upland; II - Volhynia Upland; III - Roztocze Region; IV - Podolia Upland; V - B ug-Styr Basin.
n ia J. K o tla rc z y k a 1988, s. 3 4 4 , d o ty c z ą c a re k o n stru o w a n eg o p rz e z te g o a u to ra z a się g u p le m ie n ia L en d z ian ).
3. A rg u m e n ty n a tu ry p rz y ro d n ic z e j (g e o g ra fic z n e j) z d a ją s ię w sk a z y w a ć , ż e u z a sa d n ie n ie d la b u d o w y w ie l k ie g o g ro d z isk a w ią z a ło się z p o ło ż e n ie m w - p rz e c in a ją c y m R o z to c z e - p a s a ż u d o lin n y m d o g o d n y m d la k o m u n ik a c ji (w y m ia n y d a le k o się ż n e j). W obec te g o m o g ło on o sp e łn ia ć n ie ty lk o fu n k c je o b ro n n e , ale i straż n ic zo - k o n tro ln e . G d y b y ta k b y ło , to z a p e w n e n ie p rz e o c z y lib y te g o k ro n ik a rz e ru s c y Ja k w ia d o m o n a p rz e ło m ie X i X I w. zarejestro w ali o ni w strefie p o g ra n ic z a p o lsk o -ru sk ieg o ty lk o P rz e m y śl, C z e rw ie ń i B ełz. L o k a liz a c ja P rz e m y śla i B e łz a nie n a s trę c z a w ą tp liw o śc i; ty lk o C z e rw ie ń p o z o staje n ad a l za g ad k o w y . N o w e a rg u m e n ty do d y sk u sji n a te n te m a t nie w y ło n ią się z a p e w n e z la b iry n tu in te rp re ta c y jn y c h d y w a g a c ji i k ry ty c z n y c h a n a liz trz e c h w ia d o m o ści la to p isa rs k ic h z te g o o k resu . Z h isto ry c z n e g o p u n k tu w id z e n ia z w ra c a ł n a to u w a g ę H . Ł o w m ia ń sk i w 1953 r., a p ó źn iej J. K o tla rc z y k (1 9 7 0 ; 1988), k tó ry m ó g ł ju ż p o słu ż y ć się w z n a c z n ie w ię k s z y m sto p n iu arg u m e n tam i n a tu ry a rc h e o lo g ic z n e j. S p ra w a id e n ty fik ac ji la to p isa r- sk ie g o C z e rw ie n ia z d z isie jsz y m C z e rm n e m j e s t o b e c n ie c h y b a je s z c z e b a rd z ie j w ą tp liw a , n iż to w y d a w a ło się p rz e d stu laty. W ed łu g m ie jsc o w ej tra d y c ji i literatu ry z d ru g iej p o ło w y X IX w., ro z w ija ją c y się o d k o ń c a X I w. do p o ło w y X III w. śre d n io w ie c z n y g ró d ru sk i C z erw ień sk (a n ie C z e rw ie ń ) b y ł o śro d k ie m w ło śc i (zie m i) c z e rw ie ń skiej (A . N . N a s o n o v 1951, ss. 132; K . Ja ż d ż e w sk i 1960, s. 79). D o ty c h w ątp liw o śc i d o łą c z y ł o b ec n ie n o w e J. G ur- b a (1 9 8 8 , s. 3 0 3 ), stw ie rd z a ją c : „ n a jb u jn ie jsz y ro zw ó j C z e rw ie n ia (C z e rm n a ) d o k u m e n to w a n y j e s t m a te ria ła m i a rc h e o lo g ic z n y m i d a to w a n y m i n a o k res o d X I do p o ło w y X III w .” . N ie m a m y w ię c , ta k ja k to p o d k re ś la S. M . K u c z y ń s k i (1 9 6 5 , s. 8 8 -9 0 ) o ra z J. K o tla rc z y k (1 9 8 8 , s. 3 4 2 -3 4 3 ), je d n o z n a c z n e j lo k a liz a c ji la to p isa r- sk ie g o C z e rw ie n ia , k tó ry w 981 r. b y ł w e w ła d a n iu L a chów . W ta k iej sy tu a cji m o ż n a n a w e t p o sta w ić p ro w o k ac y jn e p y ta n ie c z y p o d z a g a d k o w y m C z e rw ie n ie m nie k ry je się g ro d z isk o g u cio w sk ie.
4. P rzy in terp retacji lato p isa rsk ich w iad o m o ści z in te re su ją ce g o n as o k resu b y ły p o d e jm o w a n e p ró b y analiz n atu ry o nom astycznej. O n ajw cześniejszej chyba w sp o m i n a K . Ja żd ż ew sk i (1 9 6 0 , s. 7 9-80), zw rac ają c u w ag ę , że nie k tó rzy au to rz y ro sy jsc y w drugiej p o ło w ie X IX w. n a z w ę u ro cz y sk a C z erm ie n ie c, w d o lin ie H u cz w y n a pó łn o c o d C zerm n a, p o d aw a li w w ersji C zerw ien iec. M iała się od niej w y w o d z ić n a z w a śred n io w ie cz n eg o gro d u ru sk ie go C z erw ień sk a (C ze rm n a). T aka w e rsja au to ró w ro sy j skich je s t b ezpodstaw na. U ro czy sk o C zerm ieniec za w d zię cz a s w o ją n a z w ę czerm ien io w i b ło tn e m u (
Calla palustris),
tzn. pospolitej ro ślin ie b a g ie n i p o d m o k ły c h olsów . O d tej ro ślin y w y w o d zi się n a z w a C zerm n o , p ie rw o tn ie n o to w a n a w w ersji C z y rm in o ; w e d łu g B. C z o p e k (1988, s. 24) je s t to n a z w a to p o g ra fic z n a w w ersji dery w o w an ej. C zer- m ie ń b ło tn y w tej o k o lic y n a p ew n o o d g ry w a ł isto tn ą ro lę w k rajo b raz ie o lsó w n ad rz ecz n y ch . R o la tej ro ślin y m o gła b y ć p rz y ty m b ard ziej k o n k retn a , g d y ż je j k łą c z a słu żyły z a p o k arm w latach g ło d u (A ., J. S zw ey k o w scy 1993, s. 112). T rudno b y ło b y n a to m ia st p o w ied z ie ć, że istot n y m e lem en tem k rajo b raz u bujnej ro ślin n o ści o lsów n a d rze czn y c h w d o lin ie H u c z w y b y ła ru d a d arniow a, z n a c z o n a p rz e z „ c z e rw o n e w y c ie k i” , o d k tó ry c h w e d łu g J. K o tla rc z y k a m o g ła w y w o d z ić się n a z w a gro d u C zer w ień . W pełn i n a to m ia st u z a sa d n io n a w y d aje się sugestia tego autora, ż e k o lo ry t łu p k ó w m e n ilito w y c h - w yraźnie z a z n a cz ają cy c h s ię w rze źb ie , a w ięc i k rajo b raz ie okolic P rz e m y śla - m ó g ł u za sa d n iać o k reśle n ie w zn o sz o n y ch w tej o k o lic y m ia n e m „ c z e rw ie ń s k ic h ” (J. K o tla rc z y k
1970, s. 258-159).
5. B a rw n ik o w y źró d ło słó w n a z w y C z erw ień ch y b a m a je d n a k inne p o ch o d z e n ie n iż to su g eru je J. K o tla r czy k . W edług „ S ło w n ik a S taro ż y tn o śc i S ło w ia ń sk ic h ” (1961, t. 1, s. 302) rd z e ń tej n a z w y p o ch o d z i o d „czer w ia ” , tzn. p o cz w ark i o w ad a b arw n ik o w eg o . Taki w y w ó d p rzy p o m n iała ostatn io I. K u ty ło w sk a (1992, s. 32), p i sząc: „W aro w n ia C z erw ień -C z erm n o stała się zapew ne g łó w n y m p o lsk im o śro d k iem h an d lu cz erw iem z B liskim W sch o d e m , co u trw aliło je j n a z w ę u ro b io n ą od tego ro b aka, d o sta rc za ją ceg o ta k p o sz u k iw a n e g o w śred n io w ie c z u p u rp u ro w eg o b arw n ik a ” . O w a d te n to czerw iec p o l ski
(Porphyrophora polonica)',
w e d łu g A . W. Jak u b sk ie- go b y ł on p o w sz e c h n ie zb ieran y w śred n io w ieczu , ja k o su ro w iec b arw n ik o w y w w ielu reg io n a ch E uropy, w tym ta k że n a ziem iach p o lsk ich . C z erw iec p o lsk i n ależy o b e c n ie do g atu n k ó w za n ik a ją c y c h n a n aszy c h ziem iach. Jego stan o w isk a z ok resu p o w o jen n e g o zarejestro w ała H . Wer- n eró w n a (1 971); z o p ra c o w a n ia te g o w yn ik a, że je d n o z n ajw ięk sz y ch sk u p isk ta k ich sta n o w isk b y ło n a R o z to cz u Ś rodkow ym . R o ś lin ą ż y w ic ie lsk ą d la la rw czerw ca polskiego je s t grzm otek, znany raczej ja k o czerw iec trw ały{Scleranthus peren n is),
g a tu n e k p o s p o lity n a g le b a c h p ia s z c z y s ty c h , a s z c z e g ó ln ie p ia s k a c h w y d m o w y c h (Z. P o d b ielk o w sk i 1962). W y n ik a z tego, że po czw ark iczerw ca (
Porphyrophora polonica)
w ystępow ały zapew nedo ść p o w sze ch n ie n a „p iasz cz y sty m i w y d m o w y m ” R o z to c zu Ś rodkow ym . W e w c z e sn y m ś red n io w ie cz u okolice dzisiejszeg o G u cio w a m o g ły w ięc b y ć o śro d k iem z b ie rac tw a tego cen n eg o surow ca. W o k o lic y zaś C zerm n a (ruskiego C z erw ień sk a) n ie m a p ia sk ó w w y d m o w y c h - d o m in u ją g leby ro z w in ię te n a u tw o ra c h lesso p o d o b n y ch i p ia szc zy sto -g lin iasty ch . W ty m k o n te k ście n ależy p rz y p o m n ie ć, ż e d o sta rc za ją cy c e n n eg o b arw n ik a cz erw iec p o lski w e w cz esn y m śred n io w ie cz u o d g ry w a ł sz cz eg ó l nie du ża ro lę n a R usi. D lateg o w ielu biologów , a także ję zy k o z n aw có w , w y w o d ziło n a z w ę G ro d ó w C z erw ień
skich i R usi C zerw onej o d tego o w ad a (A. W. Jakubski 1 934, s. 3 5 5 -3 6 0 ). A rg u m e n ty n a tu ry o n o m a sty c z n e j św ia d c z ą w ięc ch y b a p rze ciw k o w y su w an e j p rz e z J. K o tla rczy k a (1970; 1988) h ip o te zie o „ g ro d a ch cz erw ień sk ich ” w ok o licy P rzem yśla.
6. P rz e d sta w io n e a rg u m e n ty n a tu ry p rz y ro d n ic z e j/ g eo g ra fic zn e j i o n o m a sty c zn ej m o g ą p rz y c z y n ić się do
Wc z e s n o ś r e d n i o w i e c z n eg r o d z i s k o w Gu c i o w i en a Ro z t o c z u
235
wyjaśnienia tylko niektórych nieporozumień, pojawia
jących się przy próbach identyfikacji (lokalizacji) Czer
wienia z wiadomości latopisarskiej datowanej na 981 r.
Nie wydaje się aby poszukiwania innych argumentów
podobnej natury mogły być bardziej owocne. Pozostaje
więc oczekiwanie na nowe wyniki badań archeologicz
nych. Takich wyników należałoby przy tym oczekiwać
nie tyle ze znacznie lepiej zbadanego Czermna, ile przede
wszystkim ze wstępnie tylko zbadanego grodziska w Gu
ciowie. N a razie jednak nie m a chyba jakichkolwiek za
mierzeń w tym względzie. Dlatego też na zakończenie
zwracam uwagę na pilną potrzebę ochrony grodziska gu-
ciowskiego jako kulturowego zabytku wyjątkowego nie
tylko w skali Roztocza. Jest ono bowiem świadectwem
przemyślanej koncepcji lokalizacyjnej obiektu obronno-
strażniczego na szlaku dalekosiężnej wymiany handlo
wej. Był on znakomicie wkom ponowany w krajobraz
roztoczański i zrealizowany zapewne nie przez regional
ny, czyli plemienny, a znaczniejszy — państwowy ośro
dek dyspozycyjno-organizacyjny.
Li t e r a t u r a
C z a p l i ń s k i W. , Ł a d o g ó r s k i T. (red.)
1993
Atlas historyczny Polski
, wyd. 12, W rocław-Warszawa.C z o p e k B.,
1988 N azw y m iejscow e dawnej ziem i chełm skiej
i bełskiej (w granicach dzisiejszego państw pol skiego), „P race Instytutu Języka Polskiego PAN”, t. 67, Wrocław.
D ą b r o w s k a E.
1973
Wielkie grody dorzecza górnej Wisły. Ze studiów
nad rozwojem organizacji terytoriałno-plemien-
nej w VII-Xwieku
(Zsfg. Grossburgen im Fluss-gebiet der oberen Weichsel. Aus Studien der ter- ritorialen und stammesmâssigen Organisation- sentwicklung im VII-X Jh.), Wrocław.
G u r b a J.
1988 O śro d ek o sa d n icz y C zerm na (C zerw ien ia) w świetle najnowszych badań archeologicznych, „Rocznik Przemyski”, t. 24-25, s. 303-305. G u r b a J., O r ł o w s k i R.
1956 Mikołaj Stworzyński, nieznany inwentaryzator
grodzisk południowej Lubelszczyzny z począt ków XIX w., WA, t. 23, s. 66-71.
J a k u b s k i A. W.,
1934 Czerwiec polski
(Porphyrophora polonica
L).Studium historyczne ze szczególnym uwzględ nieniem roli czerw ca w historii kultury, t. 1, Warszawa.
J a n e c z e k A.
1993
Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego: wo
jewództwo bełskie od schyłku X IV do początku
XVII w..
Warszawa.J a ż d ż e w s k i K.
1959 O gólne w iadom ości o Czerm nie-Czerw ieniu,
APol., t. 4, s. 67-91. K o t l a r c z y k J.
1970 Grody Czerwieńskie a karpacki system obron
ny pod Przemyślem w e wczesnym średniowie czu (rés. Les castra de Czerwień et la système defensif carpathique près de Przemyśl), AAC, t. 11, s. 239-269.
1988 Gdzie znajdowały się „Czerwień i iny hrady”
z najstarszej wzm ianki o Przemyślu?, „Rocznik Przemyski”, t. 24-25, s. 341-345.
K u c z y ń s k i S. M.
1965
Studia z dziejów Europy Wschodniej X-XVII w,
Warszawa. K u t y ł o w s k a I.
1992 Gdzie znajdowały się Grody Czerwieńskie?, „Ka
mena - Kwartalnik Kresowy”, nr 3-4 , s. 30-33. Ł o w m i a ń s k i H.
1953 Problematyka historyczna Grodów Czerwień
skich w związku z planem zespołowych badań polsko-radzieckich, „Kwartalnik Historyczny”, t. 60, s. 58-85.
M a c h n i k J.
1959 Badania archeologiczne na R oztoczu L ubel
skim, Spr. Arch., t. 12, s. 89-101. M a r u s z c z a k H.
1949 Zmiany w zaludnieniu województwa lubelskie
go w iatach 1822-1946, Ann. UMCS, sec. B, vol. 4, s. 61-115.
1974 Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny w cza
sach prahistorycznych, „Dzieje Lubelszczyzny”, t. 1, s. 23-68.
1995 Accumulation conditions and the upper limit of
Neopleistocene loess in Central Roztocze Re gion (SE Poland), Ann. UM CS, sec. B, vol. 50, s. 157-171.
M a r u s z c z a k H. , S i r e n k o I.
1992 P roblem y regio n alizacji geom orfologicznej
wschodniej części wału metakarpackiego, Ann. UM CS, sec. B, vol. 44-45, s. 37-65.
M i c h a l c z y k Z. et al.
1996
Źródła Roztocza: monografia hydrograficzna
,Lublin. N a s o n o v A. N.
1951
Russkaja Zemlja i obrazovanie territorii
drevne-russkogo gosudarstva,
Moskwa.P o d b i e l k o w s k i Z.
1962
Rośliny wydm,
Warszawa.S a m s o n o w i c z H.
1995
Miejsce Polski w Europie,
Warszawa.S t w o r z y ń s k i M.
1834
Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Orynacji
Zamoyskiej.
Bilioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Ordynacji Zamoyskiej, rękopis 1815. S z w e y k o w s c y A., J. (red.)T o p o g r a f i c z n a Karta Królestwa Polskiego
1:126000, 1839.W e r n e r ó w n a H.
1971 Rozmieszczenie czerwca polskiego (
Porphyro-phora polonica
L.,Homoptera, Cocoidea)
w Polsce i krajach ościennych, „Przegląd Zoo logiczny”, t. 15, s. 287-291.
Z o l l - A d a m i k o w a H.
1974 W yniki w stępnych badań w czesn o śred n io
w iecznego zespołu osadniczego w Guciowie, pow. Zam ość (sum. Results o f prelim inary in vestigations o f a habitation com plex at G u ciów, distrrict o f Zam ość), Spr. Arch, t. 26, s. 115-169.
He n r y k Ma r u s z c z a k
An Ea r l y M e d i e v a l Ea r t h w o r k a t Gu c i ô w i n Ro z t o c z e: Co n c l u s io n s f r o m a n An a l y s is o f it s To p o g r a p h y a n d o ft h e Ph y s i o g r a p h i c a l Co n d i t i o n s o f t h e Re g i o n
( An Ad d e n d u m t o t h e St u d ie s o n t h e Cz e r w i e n Ca s t l e s)
Guciów has one o f the biggest early medieval earthworks in the Little Poland (E. Dąbrowska 1973). It is located in Roz tocze which constitutes an orographical ridge separating the basins o f two major tributaries o f the Vistula river, namely, San and Bug. A t the same time the ridge links the Lublin and Podolia Uplands (vide Fig. 5). On the basis o f archaeological studies the earthwork has been dated to the 10 th - 11th century (H. Zoll-Adamikowa 1974). The recent field research has de monstrated that the earthwork is even larger than signalled ear lier (compare Figs. 1 and 2). M ost probably, it was the greatest earthwork at the early medieval border between the Poland o f Piasts and Kiev Ruthenia.
The hydrogeological conditions indicate that the earthwork at Guciów could not be inhabited permanently. One o f the re asons is that the earthwork is situated on a hill rising up to 100 m above the bottom o f the valley. The hill is made o f Upper Cretaceous fissured rock and covered by a layer o f loess (Fig. 3). The ground w ater at the territory o f the earthwork run at the depth o f 40 - 90 m. Therefore, it was a fortifid place, located in the neighbourhood o f settlements situated in the Wieprz val ley, which, in for case o f a siege, could be supplied with water from small nearby sources difficult access (Fig. 4). The huge size o f the earthwork indicates that it was used not so much for the local needs as for the more important tribal or national cen tres o f the first Piasts. One may infer, then, that it was one o f the „Czerwień Castles" m entioned by Ruthenian chroniclers at the turn o f the 10th and 11th centuries. The main stronghold, that is, Czerwień was m entioned only once in the report from 981 y. (A. N. N asonov 1970). Its localisation and identifica tion is a matter o f scientific debate (S. M. Kuczyński 1965, J. Kotlarczyk 1970).
It may be suggested that the „Czerwień" from the Ruthe nian chronicle is the earthwork at Guciów. This hypothesis is supported not only by the size, but also by the location o f the earthwork in the valley passage cutting the ridge o f the Rozto cze Region in the sector o f the U pper W ieprz and the Sołokija rivers (Fig. 5A). The bottom o f the passage was covered by coniferous forests which were convenient for transport. This is where, most probably, an easily accessible route existed which was used by the market centres from the Great and Little Po land for barter exchange with Kiev Ruthenia and the Middle East. With reference to the area discussed above this route lead from Guciów through Bełz and Pleśnisko (three known early medieval strongholds), and further through Bram a Ostrogska (vide Fig. 5A). Such a location was surely connected with si gnificant protecting and controlling functions. For this reason, at the turn o f the 10th and 11th centuries the „Czerwień Ca- stels" were the object o f wars between Poland and Ruthenia.
The hypothesis concerning the localisation o f Czerwień known from the chronicle is also supported by arguments o f an onomastic and physiographical nature. Some authors have for a long time derived the origin o f the name Czerwień from the pupa (= Slavic „cerv”) o f an insect w hich was highly valu ed as a source o f a purple dye. This insect, that is,
