Projekcja uwarunkowań rozwoju usług w latach dziewięćdziesiątych

Genowefa Sobczyk

Projekcja uwarunkowań rozwoju

usług w latach dziewięćdziesiątych

A N N A L E S U N I V E R S I T Ä T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A VOL. X X IX /X X X , 14 SECTIO H 1995/199« Z a k ł a d E k o n o m i k i P r z e d s i ę b i o r s t w a i M a r k e t i n g u W y d z i a łu E k o n o m i c z n e g o U M C S G e n o w e f a S O B C Z Y K

P ro je k c ja u w a ru n k o w a ń rozw oju u słu g w latach dziew ięćdziesiątych

A Projection of the Conditions of the Service D evelopm ent in the 1990's

E fektem działalności gospodarczej są dobra m ate ria ln e i usługi. Sfera usług o b e jm u je bardzo szeroki zak res działalności społecznie użytecznej, w y k o n y w an ej poza sfe rą w y tw órczą d ó b r m ate ria ln y c h i sk iero w an ej na zaspokojenie ró żn oro d ny ch p o trzeb odbiorców. W m iarę rozw oju społecz­ no-gospodarczego k ra ju usługi o d g ry w a ją coraz to w iększą rolę i to za­ rów no w procesie p ro d u k cji, jak i w dziedzinie konsum pcji. W yrazem tego są przek ształcen ia w s tru k tu rz e gospodarki w k ie ru n k u p rzew aża­ jącego udziału sek to ra u słu g w ogólnym za tru d n ie n iu i tw orzeniu docho­ du narodow ego, rela ty w n ie w ysokich w ydatk ów na zak up usług, co w p ły ­ wa na w szech stro n n ą obsługę podm iotów i wysoki poziom życia. Niskie d o tąd w arto ści ty ch w skaźników p lasu ją naszą gospodarkę w g rupie k r a ­ jów o w idocznym niedorozw oju sfe ry usług. W yzw aniem rozw ojow ym najbliższych la t s ta je się unow ocześnienie s tr u k tu ry gospodarki, poprzez — m. in. — zm niejszenie d y sta n su dzielącego n as od poziomu rozw oju

i roli usłu g w k ra ja c h zachodnich.

Celem a rty k u łu jest p rzed staw ien ie p rzew id yw an ych w aru n k ó w roz­ w oju u sług ry n k o w y ch w okresie do 2000 roku. P rzedm iotem z a in tere so ­ w ania są zarów no popytow e, jak i podażowe u w aru n k o w an ia zm ian w zakresie podstawkowych u sług zw iązanych z obsługą g ospodarstw dom o­

w ych i odbiorców zbiorow ych, a zakup o w an ych dotychczas na ry n k u na zasadzie dobrow olnego w yboru. W skazanie szans i zagrożeń w dziedzinie przesłan ek tw orzących p o p y t na usług i oraz m ożliwości jego zaspokoje­ nia w polskiej gospodarce w okresie n ajbliższych la t może m ieć szczegól­ nie isto tn e znaczenie dla poszczególnych ogniw decy zyjn ych (szczebel cen­ tra ln y , reg io n aln y i podm ioty podaży usług), fo rm u łu ją cy c h i re a liz u ją ­ cych stra te g ie rozw oju usług.

224 G enowefa Sobczyk

P ro jek cja u w aru n k o w ań rozw oju usług do końca la t 90. w ym aga zn a­ jomości realn ie u k ształto w an ej sy tu a c ji w te j dziedzinie działalności gos­ podarczej oraz p rzew id y w an y ch na ten okres w arunków ’ rozw oju spo­ łeczno-ekonom icznego k ra ju . Ich rozpoznaniu służyły — m. in. — w łasne badania nad stra te g iam i rozw oju usług b ytow ych w Polsce w lata ch 90., przeprow adzone w ram ach C.P.B.P. 10.05 pn. „K on sum p cja i ry n e k w procesach rozw oju gospodarczego”. W yniki ty ch b ad ań zostały częściow o w ykorzystane w niniejszy m opracow aniu.

PRZEWIDYWANE WARUNKI ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO KRAJU

Na możliwości i stan rozwroju usług isto tn y w pływ w y w iera osiągnię­ ty i przew idyw any poziom rozw oju społeczno-ekonom icznego k ra ju . S fera usług rynkow ych cechuje się szczególnie ścisłym i zw iązkam i z rozw ojem p rodukcji m ate ria ln e j; zatem na poziom jej rozw oju w pływ ać będzie do­ stępność środków realizacy jn y ch i zapotrzebow anie na usługi u w a ru n ­ kow ane osiągniętą stopą życiową.

Na przełom ie la t 80. i 90. zapoczątkow ana została w naszy m k ra ju zm iana u stro ju politycznego i gospodarczego. P ro g ra m stabilizacji gospo­ d ark i zakładał szybkie osiągnięcie dwóch połączonych ze sobą celów, tj. zlikw idow anie inflacji i w prow adzenie w ażnych elem entó w gospodarki rynk ow ej (liberalizacja cen, całkow ite zrezygnow anie z reg lam en tacji, w tym także dewiz, w ew n ętrzn a w ym ienialność złotów ki, poziom stopy p ro ­ centow ej zależny od stopy inflacji). Celem przem ian u s tro ju ekonom icz­ nego stał się zasadniczy przełom w dziedzinie efektyw ności gospodarow a­ nia na podstaw ie zm ian w sferze s tru k tu ry w łasności, w y m ian y tow aro- w o-pieniężnej, obrotu kapitałow ego oraz stosunków gospodarczych z za­ granicą.

Z p u n k tu w idzenia w yboru długookresow ej stra te g ii rozw oju p o d sta ­ wowe znaczenie m ają zm iany w sferze w łasności, chodzi bowiem o p rz e ­ łam anie monopolu anonim ow ej w łasności p ań stw o w ej i upodm iotow ienie własności m a ją tk u narodow ego. O rien ta cja n a p ry w a ty z a c ję i inne fo rm y upodm iotow ienia m a ją tk u sta n ą się czynnikiem efektyw nego w y k o rz y sta ­ nia oraz racjonalizacji zachow ań i przedsięw zięć w skali m ikro eko no ­ m icznej (podm iotów gospodarczych, jednostek k onsum pcyjnych).

Do najb ard ziej w idocznych efektów w p row adzenia nowego ładu eko­ nom icznego należy — z p e rsp e k ty w y końca 1990 r. — zlikw idow anie h iperinflacji, u trzy m y w an ie stabilnego k u rsu dolara, p op raw a za o p atrz e ­ nia ry n k u w tow ary k o n su m p cy jne (żywnościowe i trw ałego u ży tk o w a­ nia). Ceną płaconą za stabilizow anie się w a ru n k ó w ry n ko w y ch sta ł się

Projekcja uwarunkow ań rozwoju usług.., ₂₂₅

jed nak g w ałto w n y sp adek p ro d u kcji p rzem ysłow ej, obniżka płac re a l­ nych i w z ra sta ją c e w szybkim tem p ie bezrobocie. W obecnych w a ru n ­ kach recesji gospodarczej bardzo tru d n o jest przew idyw ać tem po w zro­ stu dochodów i spożycia ludności jako w yn ik prow adzonej przebudow y system u gospdoarki. Cel długookresow ej stra te g ii został sform ułow any jako podjęcie w yzw ań rozw ojow ych, w y m ag ający ch głębokich przekształceń s tru k tu ra ln y c h i m odernizacji sy stem u spoleczno-gosopdarczego Polski, głów nie poprzez efe k ty w n ą m odern izację a p a ra tu w ytw órczego i zw ięk­ szenie pow iązania z gospodarką św iato w ą.1 R ealizacja tak określonego celu stw orzy niezbędne przesłan k i do zasp ok ajania p o trzeb społecznych w w a ru n k ach ogólnego podniesienia poziom u cyw ilizacyjnego k ra ju . Będzie się to odbyw ać wobec w ielu n iek o rzy stn y ch u w a ru n k o w a ń rozw ojow ych, a m ianow icie:

— b a rie ry surow co w o-en erg ety cznej (n iew ystarczająca podaż w łas­ nych nośników energii i m ateriałów ),

— b a rie ry ekologicznej, w y rażającej się w k ry ty c z n y m stan ie środo­ w iska p rzyrodniczego i po trzeby dużych środków finansow ych na jej ła­ godzenie,

— zadłużenia zagranicznego z jego n eg aty w n y m i sk u tk a m i dla ry n ­ ku w ew n ętrzn eg o i stopy życiow ej ludności,

— d ek a p italiza c ji m a ją tk u trw ałeg o i niepełnego w yk o rzy stan ia zdol­ ności p ro d u k cy jn y c h w przem yśle.

P rognozow ane na la ta 90. tem po w zrostu gospodarczego uw zględnia istn iejące obecnie i przew id yw an e ograniczenia oraz pożądaną jego w iel­ kość dla osiągnięcia g e n e ra ln e j opcji długookresow ej stra te g ii rozw oju społeczno-ekonom icznego k ra ju . P rzep ro w adzo ne rac h u n k i sym u lacyjn e tem pa w zro stu dochodu narodow ego i propozcji jego podziału na a k u ­ m ulację i ko n su m p cję p re z e n tu ją w arian to w e ujęcia w dwóch sc en a riu ­ szach (tab. 1 i 2). P rz ew id u je się dość znaczną rozpiętość we wzroście dochodu narodow ego podzielonego i zróżnicow ane stopy w zrostu spoży­ cia i ak u m u lacji. W pierw szym scen ariu szu zakłada się sta łą stopę w zro­ stu fu n du szu spożycia (2,4% średnio rocznie), p rzy szybszym tem pie w zro ­ stu fu n d uszu ak u m u lacji. O siąganie zaledw ie m inim alnego, ale odczu­ w alnego społecznie w zro stu konsum pcji zapew niłoby od 27% do 40% (w zależności od w a ria n tu prognozy) udziału a k u m u lacji w dochodzie n a ro ­ dow ym i stosunkow o większe zaspokojenie po trzeb re p ro d u k c ji m a ją tk u trw ałego. D rugi scen ariu sz rozw oju sy tu a c ji opiera się n a przeciw staw ­ n y ch — w sto su n k u do pierw szego — założeniach: ograniczeniu tem p a

1 P rzesłanki w y b o r u dłu gookresowej str ategii ro zw o ju kraju. U w a ru n k o w a ­

nia — d y l e m a t y — opcja. CUP, W arszawa, lu ty 1990, s. 37 oraz Plan przestrzennego zagospodarowania kraju (projekt), CUP, Warszawa, luty 1990, s. 137.

226 G enowefa Sobczyk

Tab. 1. Przew idyw ana stopa wzrostu dochodu narodowego w Polsce w latach 1990—2000 (w %)

The anticipated rate of the national incom e grow th in Poland in the years 1990— 2000 W arianty wJ r“ tu funduszu spożycia Stopa wzrostu funduszu akum ulacji Scenariusz 1 I 2,0 2,4 0,9 II 3,0 2,4 4,1 III 2,4 6,9 Scenariusz 2 I 2,0 2,4 1,0 II 3,0 3,5 1,5 III 4,0 4,8 2,0

Źródło: Przesłanki wyboru..., s. 63—64.

Tab. 2. Przew idyw ana struktura podziału dochodu narodowego w latach 1990—-2000 (DNP = 100)

The anticipated structure of the national incom e distribution in the years 1900—2000 (DNP = 100) W yszczególnienie 1990 1995 2000 I II III I II III Scenariusz 1 Fundusz spożycia 69,6 71,0 69,1 65,5 72,6 66,1 59,8 Fundusz akum ulacji 30,4 29,0 28,9 34,5 27,4 33,9 40,2

Scenariusz 2

Fundusz spożycia 69,6 71,0 71,1 71,9 72,4 73,6 74,9 Fundusz akum ulacji 30,4 29,0 30,9 28,1 27,6 26,4 25,1

Źródło: jak w tabl. 1.

w zrostu fun d u szu a k u m u lacji do poziom u m in im aln y ch nakład ów na in ­ w estycje oraz zapasy i rezerw y. O dpow iada m u w te d y znaczniejszy w zrost konsum pcji. F u n d usz spożycia w dochodzie naro do w ym podzielonym w y ­ nosiłby p rzy p rzyjęciu tak ich prop o rcji od 72 do 75% i pozw alał na z n a ­ czący w zrost i popraw ę s tr u k tu ry konsum pcji. W ybór stosow nej opcji w zakresie stosow anej p o lityk i ekonom icznej zależeć będzie jed n ak od ro z­ w oju sy tu acji i tru d n y c h obecnie do przew id zenia okoliczności (zaliczyć tu m ożna np. nap ły w kapitałów zagranicznych, u zy skanie m o ra to riu m na zadłużenie itp.).

K olejn y m czynnikiem decydującym o tem p ie w zrostu konsum pcji usług będzie s tr u k tu ra fu n d u szu konsum pcji z podziałem na spożycie z dochodów osobistych i spożycie zbiorowe. W II połow ie la t 80. n a spo­

Projekcja uwarunkow ań rozwoju usług... ₂₂₇

życie z dochodów osobistych p rzy pad ało 83— 84%, a na pozostałe spo­ życie — 16— 17% ogólnego fu n d u sz u konsum pcji. W zm ocnienie m o ty ­ w a c y jn e j fu n k c ji płac w ym agałoby pow iększenia fu n d u szu spożycia z d o ­ chodów osobistych, ale będzie też ro sła p re sja n a lepsze zaspokajanie po­ trz e b społecznych w sferze spożycia zbiorow ego (ochrona zdrow ia, k u l­ tu ra , ed u k acja, porządek p u bliczny i in.). Rozwój usług może m ieć pod­ staw ow e znaczenie w p opraw ie fu n k cjo n o w an ia życia codziennego. W y­ razem rzeczow ym tak ic h zm ian m usi stać się dostępność usług b y to ­ w ych, k o m u n ik acy jn y ch , rozw ój sieci usług żyw ieniow ych i innych. Usługi spełnią wów czas ro lę sk ład n ik a k o rzy stn y c h przek ształceń w stru k tu rz e k onsum pcji.

Źródło: Na podstaw ie danych Rocznika St at ys t ycznego, 1989, s. 45 i tab. 3 (wariant I prognozy).

Rye. 1. Przyrost ludności w g kryterium wieku w latach 1981—2000 Increase of the population according to age criterion in the years 1981—2000

P rzew id y w an a sy tu a c ja dem ograficzna k ra ju i ry n ek pracy będą w la ta c h 90. k o rzy stn ie w pływ ać na w a ru n k i rozw oju usług. Prognozow ana liczba ludności P olski w 2000 ro k u osiągnie ok. 39,9 m in osób (w arianty s k ra jn e 39,3— 40,3 m in), tj. o ok. 1,5 m in osób w ięcej niż w 1990 r. (tab. 3). O dm iennie będą kształto w ały się p rzy ro sty poszczególnych g ru p w ieko­ w ych ludności. W lata ch 1991— 1995 w zro st liczby ludności w w ieku p ro ­ d u k c y jn y m w yniesie ok. 640 tys. osób (I w a ria n t prognozy), a w n a stę p ­

228 Genow efa Sobczyk

nym pięcioleciu aż ponad 900 tys. i będzie to najw iększy p rzy ro st w o s ta t­ nim 20-leciu (por. ryc. 1). W analizow anych podokresach obniży się znacznie liczba dzieci i m łodzieży (ujem n y p rz y ro st w sto sun ku do 1990 r.). Stosunkow o w ysoką dyn am ik ę w zrostu w ykazyw ać będzie ludność w w ie­ ku po p rod u k cy jny m (tab. 3) oraz zw iększy się je j udział w ogólnej liczbie ludności z 12,5% w 1989 r. do 13,8% w 2000 r. S tru k tu r a ludności w edług zdolności do pracy w lata ch 90. będzie popraw iała się; w 1990 r. na 100 osób w w ieku p ro d uk cy jn ym przypadało 73,2 osoby w w ieku n iep ro d u k ­ cyjnym , w 1995 r. będzie to rela cja 100 : 70,6, a w 2000 — 100 : 66,3.2

Tab. 3. Prognoza liczby ludności Polski do 2000 roku (tys. osób)

A prognosis of the number of the Polish population by the year 2000 (in thousands)

W arianty lata Z czego w w ieku: Ogółem przedpro­ dukcyjnym produkeyj nym poproduk­ cyjnym 1990 38222 11298 22070 4854 Wariant I 1995 38757 10847 22713 5197 2000 39292 10249 23629 5414 Wsk. dynam iki (2000/1990). 100 102,8 90,7 107,1 111,5 1990 38356 11411 22085 4860 Wariant 11 1995 39132 11146 22766 5220 2000 39 948 10736 23741 5471 Wsk. dynam iki (2000.1990). 100 104,2 94,1 107,5 112,6 1990 38436 11491 22085 4860 Wariant III 1995 39355 11369 22766 5220 2000 40319 11107 23741 5471 Wsk. dynamiki (2000/1990). 100 104,5 96,6 107,5 112,6

Źródło: Rocznik Statystyczny 1989, s. 47; obliczenia w łasne.

UWARUNKOWANIA POPYTOWE ROZWOJU USŁUG

W łaściwa ocena potrzeb odbiorców usług (indy w idu alnych i zbio ro ­ wych) jest podstaw ą form u ło w ania i doboru odpow iednich kierunków* rozw oju po ten cjału usługow ego. P rob lem przew id yw an ia po p y tu na u s łu ­ gi w obecnych tu rb u le n tn y c h czasach je st zadaniem szczególnie tr u d ­ nym . T rudno jest określić czas w ystąpienia znacznych, po zytyw nych s k u t­ ków przebudow y gospodarczej i zm ian społeczno-politycznych w całej gospodarce i w sferze usług. N ieokreślone dla dłuższego h o ry zon tu czaso­ wego pozostają takie zm ienne, jak poziom i tem po w zrostu dochodów ludności, pro du kcja w yrobów przem ysłow ych i ich ceny, ro zm iary i s ta n ­

Projekcja uwarunkow ań rozwoju usług.., ₂₂₉

d a rd budo w n ictw a m ieszkaniow ego, stopień aktyw ności zaw odow ej lu d ­ ności, podaż i ceny usług. O k reślen ie przew idy w an ych ten d en cji i d y n a ­ m iki rozw oju p o p y tu na usługi w sposób sk w a n ty fik o w an y n ap oty ka też na trud n ości n a tu ry m etodycznej zw iązane z brak iem stabilności i c ią g ­ łości tego zjaw iska w czasie. S tąd też dokonana zostanie jedynie c h a ra k ­ te ry s ty k a w a ru n k ó w i p rzesłan ek , k tó re będą — bezpośrednio lub po śred ­ nio — kreow ać w nadchodzących la ta c h p o trzeby odbiorców w dziedzi­ nie poszczególnych g ru p usług.

S y tu a cję n a ry n k u usług w 1990 r. m ożna było ocenić jako dość zrów ­ now ażoną z w y stę p u ją c y m na nim , tak po stro n ie po p y tu , jak i podaży, szeregiem n iek o rzy stn y ch zjaw isk. B yły one odbiciem recesji gospodar­ czej, ham o w an ia p o p y tu , zm ian w łasnościow ych, k tó re to w arzy szy ły p rzezw yciężaniu h ip erin flac ji. S p ad ek płac realn y ch rozpoczęty w IV kw. 1989 r. b ył głów ną p rzy czy n ą znacznego, bo szacow anego od k ilku do 50%, obniżenia się p o p y tu rynkow ego na poszczególne rodzaje usług o dpłatny ch . Z astępczą fo rm ą realizacji p o trzeb usługow ych stało się ponad rozsądne granice ro zw inięte zjaw isko n a tu ra liz a c ji spożycia usług przez g o sp od arstw a dom ow e. O gólnie n iek o rz y stn ą sy tu a c ję nabyw ców z p rzy czy n eekonom icznych pod koniec la t 80. pogorszyło zlikw idow a­ nie lu b ograniczenie zakresu działalności znacznej ilości placów ek u słu ­ gow ych. W p ra k ty c e lepsza dostępność usług m a m iejsce w ośrodkach w ielkom iejskich niż w m ały ch m iastach i na wsi.

N iezbędnym w a ru n k ie m znaczącego w zrostu poziom u konsum pcji usług jest w zrost dochodów re a ln y c h ludności i istnienie fu nd uszu sw o­ bodnej decyzji. M echanizm ry n k o w y pow inien pobudzać zainteresow anie w y d ajn iejszą i lepszą jakościow o p racą dla uzyskiw ania wyższych in d y ­ w id u aln y ch dochodów z pracy. W konsekw encji m ożna oczekiwać w ięk­ szego zróżnicow ania m ożliwości n aby w czy ch tow arów i usług poszczegól­ n ych g ru p społeczno-ekonom icznych; znacznie wyższe będą one w gospo­ d a rstw a c h konsu m en ck ich czynnych zawodowo niż w gospodarstw ach w ielodzietnych, bezrob o tn y ch i u trz y m u ją c y c h się ze św iadczeń społecz­ nych. D opiero po 1995 r. m ożna spodziew ać się głębszych przeobrażeń w s tru k tu rz e ko n su m p cji, polegający ch na zw iększeniu udziału usłu g i w y ­ robów przem ysłow ych a ograniczeniu a rty k u łó w żyw nościow ych w ogól­ n ych w y d a tk a ch ludności. Je d n y m z isto tn y ch w aru n k ó w unow ocześnie­ nia s tr u k tu ry spożycia będzie jed n ak pełne zaspokojenie p otrzeb żyw ­ nościow ych oraz znaczący w zrost konsum pcji dób r przem ysłow ych i usług. Z ak ład ając osiągnięcie w najb liższy ch lata ch rów now agi gospodarczej, pełnego zaspokojenia e le m e n ta rn y c h p o trz e b oraz stopniow ą popraw ę w a ru n k ó w życia ludności, p rze c ię tn y w zrost p o p y tu na usługi obliczono na co n a jm n ie j 5— 6% rocznie w m ie rn ik u p o ró w ny w alny m . Je śli n ato ­ m iast n astąp i ty lk o nieznaczna p o p raw a sy tu a c ji ekonom icznej ludności

230 G enow efa Sobczyk

oraz ceny usług będą ro sły w tem p ie szybszym od cen tow arów , to po­ p y t na usługi będzie zw iększał się w m in im aln y m tem pie. W ty ch w a ­ ru n k ach jeszcze b ard ziej zw iększyłby się d y sta n s dzielący nas od u s łu ­ gowego m odelu spożycia.

Z m iany w dochodach w n iejednakow ym sto p n iu będą w p ływ ały na poziom i d yn am ik ę po p y tu na poszczególne rodzaje usług. D latego też w yróżnim y trz y g ru p y usług, c h a ra k te ry z u ją c e się podobnym p rzezn acze­ niem i u w aru n k o w an iam i rozw oju popytu.

I. Usługi k o n serw acy jn o -n ap raw cze dóbr trw ałeg o użytk u . Do pod­ staw ow ych rodzajów usług w tej g ru p ie należy zaliczyć usługi zw iązane ze zm echanizow anym oraz elek tro tech n iczn y m sp rz ę tem gospodarstw a dom owego i przeznaczenia osobistego, usługi zw iązane ze sprzętem r a ­ diow o-telew izyjnym oraz pozostałym sp rzętem elek tro n iczn y m pow szech­ nego uży tk u i usługi m oto ry zacy jn e. W spólnym i cecham i tych p rod u któw jest nowoczesność, złożoność pod w zględem k o n stru k c y jn y m , stosunkow o częste pojaw ianie się nowości, masowość u żytk ow ania indyw idualnego. W latach 90. pop y t n a usługi napraw cze trw a ły c h d ó b r pow szechnego u żytku będzie w zrastać w szybszym tem pie niż n a pozostałe rod zaje usług. Będą na to w p ły w ały n astę p u jąc e zjaw iska 3:

Tab. 4. W yposażenie gospodarstw dom owych w niektóre przedm ioty trw ałego użyt­ kowania w 1989 r. (w szt. na 100 gospodarstw)

The equipm ent of households in certain objects of durable use in 1989 (per 100 households)

Gospodarstwa Rodzaj wyrobu

pracownicze _{czo-chłopskie}pracowni - chłopskie _{i rencistów}em erytów Odbiorniki radio­

foniczne:

— stołow e 93,4 88,6 86,0 82,3

—

przenośno-tu-rystyczne 62,9 54,1 43,0 40,6

Odbiorniki telew izyjne 128,8 119,9 104,7

w tym kolorowe 50,7 20,8 19,8 21,0

M agnetowidy 4,7 0,9 0,9 0,7

M agnetofony 70,3 59,1 41,0 18,5

Pralki i wirówki

elektryczne 137,2 134,9 124,2 114,0

w tym autom aty

pralnicze 59,1 29,4 23,2 27,3 Chłodziarki 101,0 101,0 96,2 94,3 Zamrażarki 20,3 33,3 33,7 9,1 Odkurzacze elektr. 97,7 81,5 68,9 78,1 Maszyny do szycia 60,2 79,4 70,6 55,2 Samochody osobowe 30,7 28,1 30,4 9,2

Źródło: Rocznik Statystyczny 1990, s. 217—218.

3 G. S o b c z y k , Przew idyw anie popytu na usługi naprawcze sprzętu gospo­ darstwa domowego, „Wiadomości S tatystyczne” (1986, nr 7, s. 18.

Projekcja uwarunkow ań rozwoju usług.., ₂₃₁

Tab. 5. W yposażenie gospodarstw dom owych w niektóre dobra trw ałego użytkow a­ nia w wybranych krajach europejskich w 1988 roku (w szt. na 100 gospodarstw

dom owych a)

The equipm ent of households in the goods of durable use in the selected European countries in 1988 (per 100 households)

Kraje Odbiorniki _Pralki e le k ­ tryczne Chłodziarki i zamrażarki Samochody osobowe radio­ foniczne te le w i­ zyjne Bułgaria 94 97 105 94 39 C zechosław acja 200 125 147 118 51 NRD 99 122 91 152 53 P o 1 s k a b 156 117 128 c 112 39 Węgry 163 116 100 111 30 ZSRR d 96 101 70 92 17 Austria c — 63 * 81 97 80 Dania d — 93 61 96 59 Francja — 94 86 97 75 Holandia 97 88 { 88 98 RFN — 97 f 98* 81 93 W. Brytania e — 97 82 97 61

a) Miernik odnosi się do b. krajów socjalistycznych, zaś w pozostałych krajach dane dotyczyły liczby gospodarstw w yposażonych w co najm niej jeden odbiornik (pralkę, lodów kę itd.), przypadających na 100 gospodarstw; b) Gospodarstwa do­ m owe pracownicze; c) Pralki i w irów ki elektryczne; d) Na 100 rodzin; e) Rok 1984; f) T elew izory kolorowe; g) Pralki autom atyczne.

Źródło: Rocznik Statystyczny 1989, s. 544.

1) określony, stosunkow o w ysoki stan posiadania gospodarstw dom o­ w ych sp rzętu zm echanizow anego, radiow o-telew izyjnego i sam ochodów osobowych,

2) niski poziom jakości zak u po w an y ch trw ały c h dó b r k o n su m p cy j­ nych,

3) w ydłużony z przyczyn ekonom icznych okres eksploatacji i nieko­ rzy stn a s tr u k tu ra w ieku u ży tk ow an y ch w yrobów .

Cechą c h a ra k te ry sty c z n ą naszych gospodarstw dom ow ych jest sto sun­ kowo w ysokie ich w yposażenie w trw ałe dobra k o nsum pcy jne zw iązane z u sp raw n ian iem i m echanizacją p rac dom ow ych, ro zry w ką i w ypoczyn­ kiem (por. tab. 4 i 5). Z dan y ch w ynika, że p ralk ę e le k try c z n ą posiada każde polskie gospodarstw o dom ow e i pod w zględem ilości ty ch urządzeń w yprzedzała nas w 1988 r. jedynie Czechosłow acja. P ra lk ą au to m aty czn ą dyspo nu je co d ru g ie gospodarstw o pracow nicze, ale ty lk o co czw arte em e­ ry tó w i rencistów . W zrost w yposażenia gospo darstw w ten sp rzęt oznacza

większe p o trz e b y obsługow o-napraw cze, ale z d ru g ie j stro n y m niejsze za­ potrzebow anie na usługi pralnicze. W ysokie jest także nasycenie in d y ­ w idu aln y ch użytkow ników sp rzętem rad io w o-telew izy jny m , bo w 1989 r. na 100 go spodarstw poszczególnych g ru p społeczno-ekonom icznych p

rzy-232 G enow efa Sobczyk

Tab. 6. Prognoza liczby sam ochodów osobowych w P olsce do 2000 roku A prognosis of the number of cars in Poland by the year 2000 W yszczególnienie 1980 * 1985* 1990 1995 2000 Samochody osobowe w tys. szt. — w ariant I 2383 «672 4515 5190 6350 — wariant II — — 4900 6400 7900 Liczba m ieszkańców na 1 sam ochód osob.

— w ariant I 15,0 10,1 3,5 7,5 6,2

— w ariant II - - — 7,8 6,1 5,0

* Dane rzeczywiste.

Źródło: G. Sobczyk, Rozw ój m otoryzacji in d yw id u a ln e j a zapotrzebow anie va

dslugi, „Wiadomości Statystyczn e” 1987, nr 3, s. 21.

padało od 122 do 156 szt. różnego ty p u radioodbiorników i od 104 do 128 szt. odbiorników telew izyjnych. Stosunkow o niski sto p ień pow szechności dotyczy posiadania zam rażarek i sam ochodów osobowych.

W tab. 6 przedstaw iono stan ilościowy sam ochodów osobow ych z n a jd u ­ jących się w eksplo atacji i prognozę do 2000 roku. W la ta c h 1980— 1990 liczba sam ochodów osobowych — m im o tru d n o ści gospodarczych — u le ­ gła w Polsce podw ojeniu. P rognozy rozw oju m o to ry zacji do 2000 r. z a k ła ­ d a ją dalszy p rzy ro st zasobów pojazdów sam ochodow ych. P ierw szy w a ria n t prognozy, przew id u jący m niejsze ilości sam ochodów , uw zględnia m ożli­ wości p ro d u k cy jn e p rzem ysłu i zaopatrzenia w paliw a, d ru g i zaś — od­ pow iada b ard ziej w ysokiem u zapotrzebow aniu ry n k o w em u . Biorąc pod uw agę zły stan rodzim ego przem ysłu m otoryzacyjnego, w ysokie ceny no­ w ych sam ochodów , a także koszty eksploatacji, re a ln e będą co n ajw yżej przew idyw ania w a ria n tu I.4 P rzew id yw ana w 2000 r. liczba sam ochodów osobow ych będzie w iększa — w edług I w a ria n tu — o ponad 70% w po­ rów naniu z 1985 r. D ynam ika w zrostu efektyw nego p op y tu może być jed ­ n a k niższa z uw agi na n iek o rzystną sy tu ację ekonom iczną w ielu w ła ś­ cicieli sam ochodów, w ysokie ceny usług i nien ajlep szą jakość w ykonania. Znaczną rolę odgryw ać będzie sam onapraw a i pom oc sąsiedzka, zw łasz­ cza w w y ko n y w an iu p rac o p ro stej technologii, nie w y m ag ający ch specja­ listycznego w yposażenia.

Bardzo isto tn y m czynnikiem zw iększającym zapo trzeb ow an ie na u słu ­ gi napraw cze jest niska jakość w yrobów trw ałeg o u ż y tk u k rajo w e j p ro ­ dukcji, co oznacza konieczność angażow ania znacznego poten cjału u słu ­ gowego w św iadczenie usług przedsprzedażnych, g w a ra n c y jn y c h i

pogwa-4 Szacunek potrzeb obsługow o-naprawczych znajduje się w opracowaniu: G. Sobczyk, Rozwój m otoryzacji indyw idualnej a zapotrzebow anie na usługi, „Wia­ domości S tatystyczne” 1987, nr 3, s. 21.

Projekcja uwarunkow ań rozwoju usług... ₂₃₃

ran ey jn y ch . W skaźniki w adliw ości jaw n e j w yrobów elek tro n iczn y ch pow ­ szechnego u ży tk u i zm echanizow anego sp rz ę tu gospodarstw a dom owego (tj. zakw estio no w an y ch przez służby odbioru jakościow ego h an d lu oraz podczas sprzedaży detaliczn ej) w ah ały się w la ta c h 1986— 1989 od 0,3% do 10% w poszczególnych ro d zajach w yrobów .5 Zdecydow anie n a jw ię k ­ szą w adliw ość w yk azy w ały sam ochody osobowe k rajo w e j produ kcji, gdyż przed dopuszczeniem ich do sprzedaży w co d ru g im egzem plarzu doko­ nyw ano n a p ra w lu b obniżki ceny. W okresie g w a ra n cy jn e j w ielokrotność n a p ra w sam ochodu w ynosiła p rzeciętn ie 1,5— 3,6 raza. W odniesieniu do podstaw ow ych g ru p sp rzętu elek tron iczn eg o i zm echanizow anego podob­ ne w ielkości w a h a ły się od 0,3 do 1,0.

Jak o ść w yrobów w najbliższy ch la ta c h będzie kształtow ać się pod w pływ em w z ra sta ją c y c h w ym ag ań ry n k u nabyw cy, in teg racji n aszej gos­ p o d ark i z in n y m i k ra ja m i, ale tak że tru d n y c h w aru n k ó w technicznych i finan sow y ch działalności znacznej części p rzed siębio rstw p rzem ysło­ w ych. W zrost jakości p ro d u k cji będzie procesem koniecznym , jednakże nie dokona się z ro k u na rok ze w zględu na złożoność jego uw aru nko w ań .

W zrost p o p y tu n a usługi k o n serw acy jn o -n ap raw cze będzie w n a jb liż ­ szych latach w y m u szan y d ek ap italizacją u ży tk o w an y ch w gospodarstw ach dom ow ych trw a ły c h dóbr konsum p cyjn y ch. S ta n d ard o w y sp rz ę t zm echa­ nizow any i rad io w o -telew izy jn y (np. p ralk i w irn ik ow e, telew izory czar­ no-białe, chłodziarki), a także sam ochody osobowe są znacznie dłu żej e k s­ plo atow ane niż w ynosi ich żyw otność tech n iczn a o k reślan a w edług trw a ­ łości głów nych podzespołów. O dtw orzenie fizycznie zużytych dó b r przy ograniczonych m ożliw ościach finan so w y ch zakupu będzie niem ożliwe, a w y stę p u ją c ą lu k ę m ogą z pow odzeniem w ypełnić zakłady świadczące usługi k o n serw acy jn e, nap raw cze i rem ontow e. P o n ad to zm ieniać się b ę ­ dzie s tru k tu ra p o trzeb na tego rod zaju usługi, gdyż zw iększy się stan po­ siad ania now oczesnego sp rzętu elektro n icznego p ro d uk cji zachodniej, urząd zeń telew izji s a te lita rn e j, k ablow ej, sp rz ę tu k om puterow ego itp.

II. U sługi zw iązane z m ieszkaniem . Do g ru p y te j zaliczono przede w szystkim usług i rem o n to w o -b ud o w lan e, sto larsk ie i m eb larsk o -tap icer- skie. P o p y t na nie będą kształto w ały takie czynniki, jak: tem po rozw oju budow nictw a m ieszkaniow ego i gospodarczego, wielkość oraz sta n te c h ­ niczny zasobów m ieszkaniow ych, podaż m ebli, dochody i indy w idu alne p re fe re n c je ludności.

S kala p o trzeb m ieszkaniow ych jest bardzo duża w p orów naniu z te c h ­ nicznym i i ekonom icznym i m ożliw ościam i ich zaspokojenia. Zapoczątko­ w an e zm iany w p olityce m ieszkaniow ej po legają m. in. na angażow aniu

5 Obliczono na podstaw ie opracowania: Inform acja o kształtow an iu się m ożli­

wości kra jo w y c h d o s ta w a rty k u łó w ry n k o w y c h na lata 1986—1989, MRW, Departa­

234 G enow efa Sobczyk

w budow nictw o m ieszkaniow e w łasny ch środków społeczeństw a i u to - w arow ieniu m ieszkań. Z w iększenie u działu b u dow nictw a indyw idualnego stw arza popyt na fachow e prace budow lane, sto larskie i in stalacy jn e. P o ­ trzeby w zakresie p rac rem on to w y ch w obiektach użytkow ych w y zn a­ czają zasoby m ieszkaniow e i konieczność ich odnow ienia średnio co 4 lata. Liczba m ieszkań w k ra ju w ynosiła w 1989 r. 10,9 m in, a rocznie o ddaw a­ no ich do uży tk u w lata ch 80. w g ran icach 150— 196 tys. Tem po p rz y ­ rostu now ych m ieszkań pow inno w najbliższych latach ulec przy spiesze­ niu w celu złagodzenia „g ło du ” m ieszkaniow ego.

S charak tery zo w ane p rzesłan k i w skazu ją na w z rastające po trzeb y w zakresie korzystania z usług zw iązanych z m ieszkaniem . P rz y ro st e fe k ­ tyw nego popytu zależeć jed n ak będzie od fu n d u szu nabyw czego ludności. Należy przew idyw ać, że n ad al w ysokie będzie sam ozaopatrzenie w p r a ­ cach rem ontow ych, o dnaw ianiu i podnoszeniu sta n d a rd u m ieszkań.

III. Usługi zw iązane z ubio rem i h igien ą osobistą. Do te j g ru p y ro ­ dzajow ej usług zaliczono u sługi odzieżowe, szew skie, pralnicze, f ry z je r ­ skie, kosm etyczne i oftalm iczne. P o p y t n a usługi odzieżowe i szew skie u k sz ta łtu je się w dużym sto p niu pod w pływ em w ielkości, s tru k tu ry a so r­ tym ento w ej i jakości p ro d u k cji p rzem ysłu w łókienniczego, odzieżowego i obuwniczego. W ażne znaczenie będą m iały także rela cje cen usług do cen w yrobów k onfekcyjnych, m ate ria łó w ubran iow y ch i obuw ia. P rz e ­ w idując dalszą, sta łą p o p raw ę zaop atrzenia ry n k u w w y rob y przem ysłu lekkiego, należy oczekiw ać niew ielkiego w zrostu pop y tu n a usługi zw ią­ zane z ubiorem . Z aspokajać one b ędą coraz częściej zindyw idualizow any popyt odbiorców, rek o m pen su jąc n iep e łn y w ybór rozm iarów i k o lo ry ­ styki w yrobów gotowych.

Najniższą d y nam ikę w zrostu po py tu — spośród podstaw ow ych ro d za­ jów usług rynkow ych — p rzew id u je się dla u słu g fry z jersk ic h , kosm e­ tycznych i fotograficznych. C h a ra k te ry z u ją się one re la ty w n ie w ysoką elastycznością dochodową i cenow ą pop ytu , co może oznaczać jego zah a­ m ow anie lub spadek w w a ru n k a ch w ysokich cen usług i n iek o rzy stn ej sytuacji dochodowej konsum entów .

Na niepokojąco niskim poziom ie może uk ształto w ać się w najbliższych latach popyt na usługi pralnicze. Z przyczyn ekonom icznych gospodar­ stw a domowe pod koniec la t 80. oddaw ały do p raln i usługow ych głów nie te aso rty m en ty bielizny i odzieży, k tó ry c h nie p o trafiły p rać i czyścić we w łasnym zakresie. W s tru k tu rz e sprzedazy u słu g p ralniczych w ysoki, bo p raw ie 50%, udział m ieli odbiorcy zbiorow i (hotele, służba zdrow ia, przedsiębiorstw a itp.). S tru k tu r a rodzajow a pop y tu na usługi pralnicze zależeć będzie w znacznej m ierze od rodzaju w łókna w w yrobach bieliż- nianych i odzieżowych, co m a w p ły w n a m ożliwości p ran ia w w a ru n k ach dom owych. N ależy przew idyw ać w zrostow ą ten d e n c ję p o p y tu — w sto ­

Projekcja uw arunkow ań rozwoju usług.. 235

su n k u do 1990 r. — jed y n ie w zakresie chem icznego czyszczenia odzieży, b arw ienia okryć, czyszczenia dyw anów , w ykładzin podłogow ych i m ebli tapicerskich.

W c h a ra k te ry z o w a n e j g ru p ie u sług dość znaczną d yn am ik ę w zrostu w ykazyw ać będzie p o p y t n a usługi oftałm iczne (optyki o kularow ej) ze w zględu na zw iększającą się liczbę osób z w rodzonym i lu b n ab y ty m i w a­ dam i w zroku i słuchu.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZEWIDYWANYCH WARUNKÓW ŚW IADCZENIA USŁUG

W b ad aniach em p iry czn y ch kilkudziesięciu p rzedsięb iorstw usługo­ w ych p rzep row adzo n ych n a tere n ie całego k r a ju w IV k w a rta le 1989 r. chodziło o o k reślen ie istn ieją cy c h wówczas oraz p rzew idy w an ych przez b ad an e jed n ostki głów nych u w aru n k o w ań ekonom icznych, kadrow ych, zaopatrzen io w y ch i tech n iczn ych św iadczenia usług.

D ziałalność usługow a jest na ogół nisko ren to w n a; w większości ro ­ dzajów usług kształto w ała się na poziom ie k ilk u zaledw ie procent, a w w ielu p rzed sięb io rstw ach h an dlow o-usługow ych przyno siła n a w e t stra ty . Spośród b a d an y ch jed n o stek usługow ych jedynie usługi fotograficzne były w la ta c h 1986— 1989 dość w ysoko ren to w n e (w skaźnik rentow ności ok. 30%). Z tego też pow odu jed n ostk i usługow e nigdy dotąd nie m ogły prow adzić n o rm a ln e j działalności in w e sty c y jn ej, nie stać je było na szer­ sze przedsięw zięcia rozw ojow e, jak np. budow lane i zakupy droższych urządzeń z im p o rtu. O becnie istn ieje zagrożenie, że całkow ite ury n k o w ie­ nie gospodarki spow oduje dalszą lik w id ację jedn ostek usługow ych oraz głęboki niedorozw ój usług n a w e t z chw ilą osiągnięcia rów now agi pop yto ­ w ej. W 1990 r., a w ięc w okresie in ten sy w nego propagow ania p ry w a ty ­ zacji gospodarki n a dość dużą sk alę w ystąp iło zjaw isko lik w id acji z ak ła­ dów rzem ieślniczych z przyczyn ekonom icznych. S y tu a cja ta w yznacza potrzeb ę działań in te rw e n c y jn y c h organów ad m in istra c ji pań stw o w ej i s a ­ m orządu te ry to ria ln e g o przeciw d ziałających procesom upadłościow ym p ry w a tn y c h firm oraz p ob u dzający ch ich rozwój. P odstaw ow e znaczenie m a utw o rzen ie stab iln eg o sy stem u ekonom iczno-finansow ego, um ożliw ia­ jącego podm iotom św iadczącym u sługi bieżącą działalność i grom adzenie odpow iednich środków n a cele rozw ojow e. Oznacza to po trzeb ę uw zględ­ n ien ia specyfiki u słu g i zróżnicow ania siły oddziaływ ania tak ic h narzędzi polityki fin an so w ej pań stw a, jak p o datek dochodow y, VAT, od płac w raz z n a rz u ta m i n a ZU S itp. P o w in n y one z jed n ej stro n y stw arzać pod­ m iotom u słu gow y m w a ru n k i do w zro stu a k u m u la cji fin an so w ej przy n i­ skim poziom ie kosztów w łasnych, z d ru g ie j zaś — zaw ierać w sposobie podziału osiąganej n ad w y żk i na część dla w łaściciela i d la b u d ż e tu m

e-236 G enow efa Sobczyk

cham zm pobudzający do rozw oju (w k ieru n k u inw estow ania, w zrostu za­ tru d n ienia).

W śród szczegółowych rozw iązań m o tyw ujący ch działalność rozw ojow ą w usługach do isto tn iejszych należałoby zaliczyć: stosow anie okresow ych zw olnień z podatków dla osób u ru ch a m ia jąc y c h zakłady usługow e, ulgi w podatku od dochodu z ty tu łu prow adzonych inw estycji, uproszczenie system u opodatkow ania z zachow aniem dotychczas stosow anych w rz e ­ m iośle form tab elary czn y ch i ryczałtow ych. Zachodząca d ecen tralizacja zarządzania w dziedzinie usług pow inna oznaczać w ykorzysty w anie p rzez lokalną w ładzę in stru m e n tó w ekonom icznych, środków rzeczow ych i w szelkich in icjaty w p op raw iający ch na danym obszarze w a ru n k i zaspo­ k ajan ia potrzeb w zakresie usług. W ładza ta będzie dokonyw ać m. in. w y ­ borów m iędzy wysokością staw ek p o d atk u od nieruchom ości i czynszów za lokale a poziom em rozw oju i dostępnością usług. P ro g ram y w ie lo fu n k ­ cyjnego rozw oju wsi polskiej, którego isto tn y m skład nik iem sta n ą się p o d ­ staw ow e branże usług, będą rea ln e p rzy w sparciu ich przez system b a n ­ kowy p refe re n c y jn y m i k red y ta m i, fundusze tw orzone z różnych źródeł, np. związków producentów rolny ch , fu n d ac ji i k a p ita łu zagranicznego. N ależy zauważyć, że now y system sam odzielnego finan so w ania p o trzeb lok alny ch k ry je pow ażne niebezpieczeństw o d y fere n c ja c ji poziom u ro z ­ w oju poszczególnych jedn o stek tery to rialn y c h . N adm iern em u zubożeniu mogą ulec regiony o niew ielkiej zasobności źródeł zasilania budżetów w stosunku do n aro słych od la t potrzeb gospodarczych, społecznych i k u ltu ­ ralnych.

Now ym zjaw iskiem jest po w stająca k o rzy stn a dla sfery usług s y tu a ­ cja na ry n k u pracy w zw iązku ze zw iększającym się stopniow o p rzy ro ­ stem liczby ludności w w ieku p ro d u k cy jn y m i bezrobociem . Zm iana s tru k tu ry zatru d n ien ia w lata ch 90. na korzyść usług w ym agać będzie stosow ania ofensyw nej stra te g ii pozyskiw ania k ad r, p o sług u jącej się zes­ połem środków ekonom icznego i organizacyjnego oddziaływ ania. W szcze­ gólności chodzi o takie przedsięw zięcia, jak:

— w y korzystyw anie środków fu nd u szu pracy, fundacji itp. na tw o ­ rzenie m iejsc pracy w usługach,

— w zm ocnienie m a te ria ln e j m otyw acji p racy w zakładach u sług o­ w ych,

— stosow anie elastycznych form pracy,

— w ypracow anie system u szkolnictw a zawodowego dla potrzeb usług. Szczególnie istotne znaczenie m ogą m ieć dw a pierw sze sposoby p o b u ­ dzania absorpcji siły roboczej przez sek to r usług. U sługom potrzeb ne jest bowiem w sparcie finansow e na tw orzenie now ych m iejsc p racy i rozw ią­ zania w system ie ekonom icznym , pozw alające na w zm ocnienie m a te ria l­ nego zainteresow ania p racą i osiąganie zysku. T w orzenie now ych m iejsc

Projekcja uwarunkow ań rozwoju usług... ₂₃₇

p racy w ym aga w każd y m — w zasadzie — ro d zaju usług posiadania p ie r­ w otnego k a p ita łu na zaku p niezb ędn y ch środków technicznych, m a te ria ­ łowych, w ynajęcie lokalu itp. P o ten cjaln i w łaściciele zakładów u sługo ­ w ych, pozostający bez p racy lu b zm ieniający zawód, pow inni korzystać z zapomóg, dogodnych k red y tó w , u łatw ień podatkow ych.

J a k w y n ik a z b adań, jed n ą z głów nych przyczyn n ad m iern ej, bo w y­ noszącej od k ilk u do 40%, flu k tu a c ji k a d r w zak ład ach usługow ych były z b y t niskie płace. Nie ty lko płace, ale także św iadczenia socjalne w u słu ­ gach, nie b yły dotychczas — w żad n ej m ierze — k o n k u ren c y jn e w sto ­ su n k u do in n y ch m iejsc pracy. Chodzi więc o stw o rzen ie takiego system u zatrudnieniow o-płacow ego, k tó ry zapew n iałb y rac jo n aln e p roporcje płac pom iędzy przem y słem a in n y m i dziedzinam i gospodarki. Takie w arun ki może spełniać k sz ta łtu ją c y się ry n e k p racy, jeśli jed n ak system podatko­ w o-fiskaln y nie będzie ham ow ał w zrostu płac i doprow adzał do n ieu za­ sadnionego spad k u zatru d n ien ia.

W najb liższy ch lata ch oczekuje rozw iązania problem zaopatrzenia usług w m a te ria ły (podstaw ow e i pom ocnicze) i części zam ienne używ ane w procesie usługow ym . T rudności w te j dziedzinie zw iązane były z ogól­ nym i b rak a m i w zao p atrzen iu w y stęp u jący m i w całej gospodarce. Z b a ­ d ań w ynika, że n astęp o w ała stopniow o p o praw a w zakresie zaopatrzenia m ateriałow ego. O praw ie pełny m zaspokojeniu p o trzeb m ożna było mówić w latach 1986— 1990 w usług ach pralniczych, fotograficznych, fry zjersk o - -kosm etycznych, odzieżow ych (z w y jątk iem tk a n in pokryciow ych z n a ­ tu ra ln y c h włókien). W zdecydow anie gorszej sy tu a c ji zaopatrzeniow ej zn ajd o w ały się w szystkie b ran że usług rem onto w o-b ud ow lany ch , s to la r­ skie, tap icerskie, szklarskie. W sto su n k u do głów nych pozycji a so rty m e n ­ tow ych m ate ria łó w przed sięb io rstw a św iadczące tak ie usługi podaw ały 10% jako najn iższy stopień zaspokojenia potrzeb i 80% jako najw yższy. W usług ach n ap raw czy ch w yrobów trw ałeg o użytko w ania rów nież w y ­ stępow ały dotkliw e b rak i części zam iennych do różnego rodzaju sp rz ę tu .6 R ealizacja zam ów ień na dostaw ę części zam ien ny ch do sprzętu zm echani­ zow anego i sam ochodów osobowych p ro d u k cji k rajo w e j oraz z im p o rtu w ynosiła w b ad an y m okresie od 25% do 97%. Z rów now ażenie ry n k u trwrałych dóbr użytkow ych może oznaczać pop raw ę sy tu a c ji wT zakresie zasilania procesów usługow ych w niezbędne części zam ienne i podzespo­ ły. W ym aga to jed n ak zm iany organizacji św iadczenia usłu g o c h a ra k te ­ rze nap raw czy m w k ie ru n k u w prow adzenia serw isu produ cen tów (do­ tychczas w y k o n y w ały je pow szechnie jednostki handlow o-usługow e), a także zorganizow anego system u reg en eracji zu żyty ch części.

6 Szczegółow a analiza sytuacji znajduje się w opracowaniu: Informacja o p ro ­

blemach za opatr zenia w części zamienne do w y r o b ó w ry n k o w ych , Min. Rynku W ew ­

238 G enow efa Sobczyk

W obecnych i przew id y w an y ch na najbliższe lata dość tru d n y c h w a ­ ru n k ac h funk cjo no w an ia podm iotów gospodarczych, głów nym k ieru n k iem re k o n stru k c ji technicznej podstaw ow ych rodzajów usług będą in w esty cje m odernizacyjne i odtw orzeniow e zużytych fizycznie i ekonom icznie n a ­ rzędzi pracy i pozostałego w yposażenia placów ek usługow ych. Poszcze­ gólne rodzaje usług są w różnym stopniu podatne na postęp tech n iczn y u k ieru nk o w an y na sukcesyw ne doskonalenie środków technicznych i m e ­ tod św iadczenia usług. P rzesłan k ą jego w prow adzania jest zw iększenie w ydajności pracy, w zrost podaży, p o p raw a jakości i obniżka kosztów św iad ­ czenia usług.7 Je d n y m ze źródeł p rzy ro stu pow ierzchni usługow ej m ogą być procesy m odernizacji i a d a p ta c ji na cele usługow e niezagospodaro­ w anych lokali użytkow ych.

Z badań w łasnych, z części dotyczącej w yposażenia technicznego i działalności in w esty cy jn ej w ynika, że w latach 1986— 1989 suk cesyw ­ nie dokonyw ano zakupów różnego rod zaju urządzeń, p rzyrządów i n a ­ rzędzi dla uzup ełnienia i unow ocześnienia zakładów usługow ych. Ź ród­ łem zaopatrzenia w nowe środki techniczne byli w przew ażającej m ierze krajo w i dostaw cy, a zak u p y finansow ano z w łasnych środków p rzed się­ biorstw . U dział zakupów z im p o rtu w badan ych przed sięb io rstw ach był stosunkow o niew ielki, a w n iek tó ry ch rodzajach u słu g nie b y ły w ogóle realizow ane, m im o ew id en tn y ch p o trzeb. S topień w ystarczalności w ypo­ sażenia placów ek usługow ych w a k ty w n e środki p rac y oceniano jak o n ie­ pełny. P onadto posiadane n arzędzia, p rzy rz ą d y i urządzenia pozw alały na św iadczenie usług o o panow anej, tra d y c y jn e j s tru k tu rz e i technologii. N atom iast zakłady usługow e nie b y ły przygotow ane na szybką zm ianę p rofilu i unow ocześnienia sw ojej działalności.

P rzew idyw ane na najbliższe la ta tru d n e w a ru n k i realizacy jn e inw e­ stycji w skazują na zasadność łączenia usług z innym i ro dzajam i działal­ ności gospodarczej, np. handlow ą, p ro d u k cy jn ą, w celu w spólnego u ż y t­ kow ania pom ieszczeń na zasadzie w spólnych udziałów kapitało w ych, w y ­ n ajm u części lokalu itp. P rz y ro st liczby zakładów rzem ieślniczych może zapew nić m. in. połączenie budow y w arsztató w z rozw ijający m się in d y ­ w idualnym budow nictw em m ieszkaniow ym . W budow anych osiedlach m iejskich lokale z przeznaczeniem n a cele usługow e pow inny stanow ić istotny elem ent in fra s tru k tu ry społeczno-ekonom icznej.

Dalszym k ierun k iem przekształceń s tr u k tu ry w łasnościow ej usług bę­ dzie w y stępująca w różnych form ach p ry w aty zacja, co w ym usi o rien tacja

7 Bliższej charakterystyki kierunków i form postępu techniczno-organizacyj­ nego oraz m ożliwości jego wdrażania w sferze usług rynkowych dokonano w pra­ cy: G. S o b c z y k , Strategie rozw oju usług b y t o w y c h w latach dziewięćdziesiątych (C.P.B.P. 10.05, temat 1/1/12), UMCS Instytut Ekonomiki Produkcji, Organizacji i Za­ rządzania, Lublin 1990 (m.p.).

Projekcja uwarunkow ań rozwoju usług.., ₂₃₉

ry nk ow a i o stre wym ogi efektyw ności. Ź ródłam i finan so w ania w szelkich przedsięw zięć rozw ojow ych — obok w łasn y ch środków podm iotów po d ej­ m u jący ch d ziałalność usługow ą lu b ju ż p row adzących — będą, a p rz y n a j­ m niej pow inn y być, d łu g o term in o w e i niskooprocentow ane k re d y ty po­ chodzące z rea k ty w o w an y c h banków k o m u nalny ch i innych, tw orzone

fundusze celow e (np. F u n d u sz P ra cy , teren o w e fundusze rozw oju d rob- nej w ytw órczości i usług) fu n d ac je (k rajo w e i zagraniczne), a także p a rty c y p a c ja p rzy szły ch odbiorców u słu g w kosztach inw estycji (np. w usługach p raln iczy ch .

R easum u jąc, sy tu a c ja w dziedzinie u słu g w lata ch 90. będzie ściśle za­ leżeć od sta n u gospodarki, ogólnych rozw iązań system ow ych, środków oddziały w an ia n a pod m io ty św iadczące usługi stosow anie ze stro n y ogniw sam orządów lokalnych, a tak że aktyw ności i przedsiębiorczości sa ­ m ych jedn o stek usługow ych w poko n y w aniu ró żn o rak ich tru dn ości oraz in n o w acy jn y ch , p ro ry n k o w y ch zachowrań. Dość znaczne, niew yk orzy­ sta n e dotychczas m ożliwości w zrostu sprzedaży usług, obniżki kosztów i popraw y obsługi nabyw ców tk w ią w postępie o rg an izacyjn ym w p ro w a­ d zan y m w je d n o stk a ch u sługow ych i ich otoczeniu. W rzeczyw istości cho­ dzi tu o zw iększenie aktyw ności podm iotów usługow ych w k ształtow an iu w aru n k ó w popytow o-podażow ych, co m ieści się w m a rk e tin g w e j stra te g ii działania. D okładne p rzed staw ien ie jej założeń i in stru m e n tó w realizacji w ykracza jed n a k poza ram y n iniejszego opracow ania.

S U M M A R Y

The article is an attem pt to analyze the anticipated conditions of rendering the services in Poland in the 1990's. It points to the chances and dangers inherent in a number of factors creating the demand and to the possibilities of satisfying this demand. The anticipated variants of the basic indexes of the socio-econom ic developm ent point to a rather slow rate of the consum ption growth, which can mean the lim ited possibilities of positive transform ations in the sphere of the services. On the other hand, the anticipated demographic situation in the 1990's and labour m arket w ill have a stim ulating effect on the demand for services and their supply.

W hen the dynam ics and structure of the demand for the basic groups of ser­ vices w ere determ ined, attention was drawn to the fact that they w ould be related to the present degree of the balance on the service market and to the rate of positive changes in the econom ic sphere w hich are supposed to be achieved in result of transform ing the econom ic system . The characterization of the anticipated supply conditions of the service developm ent considered the econom ic and staff conditions, the supply and the technical conditions as the m ost important. A tten ­ tion w as draw n to the need for certain m eans of interventionism w hich must be used in order to protect the m arket from the spontaneous m arket processes which can result in further bankruptcy of the institutions rendering services.