Czynniki kształtujące poziom usług mechanizacyjnych w gospodarstwach indywidualnych

Adam Włodarczyk

Czynniki kształtujące poziom usług

mechanizacyjnych w

gospodarstwach indywidualnych

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 265-280

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X III, 18 SECTIO H 1989

I n s t y t u t E k o n o m i k i i O r g a n i z a c j i R o l n i c t w a A R w L u b l i n i e

A d a m W Ł O D A R C Z Y K

Czynniki k ształtu jące poziom usług m echanizacyjnych w gospodarstw ach indyw idualnych

Ф акторы , оп ределяю щ и е уровень м ехан и затор ск и х услуг в единоличны х хозяй ствах

T he F actors M aking up th e L evel of the Services o f M echanization in In d ivid u al Farm s

U sługi p ro d uk cy jne w rolnictw ie są jedną z działalności w yw ierający ch w szechstronny w pływ na efektyw ność nakładów zaangażow anych w pro­ du k cji żywności. Ich poziom decyduje o unow ocześnieniu i rac jo ­

nalizacji p ro d uk cji indyw idualnych gospodarstw rolnych. Wnoszo­

n y w raz z nim i dodatkow y potencjał czynników w ytw órczych w zm a­ ga siłę p ro d u k cy jn ą ogółu gospodarstw , a szczególnie gospodarstw odczu- w ających d eficyt w łasn y ch czynników in ten sy fik acy jn y ch \ Z atem ogólna dostępność u słu g sta je się jednym z podstaw ow ych w aru n k ó w podno­ szenia poziom u p ro d uk cji w rolnictw ie nieuspołecznionym , a w w ielu przy p ad kach w ręcz czynnikiem um ożliw iającym jej prow adzenie.

A naliza procesów społecznego podziału pracy w rolnictw ie w ykazuje przede w szystkim rosnącą rolę działalności usługow ej w zakresie m echa­ nizacji gospodarstw rolnych. Spośród różnych rodzajów usług, za n a j­ w ażniejsze dla rozw oju rolnictw a i ogólnego rozw oju gospodarczego uzn a­ w ane są obecnie w Polsce usługi m echanizacyjne 2. S pełniają one szczegól­ nie isto tn ą rolę w gospodarstw ach indyw idualnych. W całości u sług pro­

1 B. W o j c i e c h o w s k a : U sługi p r o d u k c y j n e w procesie r e k o n s tr u k c j i rol-

n i c t w a pols kie go. PW RiL, P ozn ań 1978.

* F. T o m c z a k : O bsłu ga p r o d u k c y j n a ro ln ic tw a . PW RiL, W arszaw a 1981.

266 A. W łodarczyk

duk cy jn y ch dla gospodarki nieuspołecznionej usługi rolnicze (m echaniza- cyjne i chem izacyjne) oraz tra n sp o rto w e stanow ią ponad 80% .

Celem niniejszego opracow ania je s t poznanie czynników d e te rm in u ­ jących zakres ko rzy stan ia go spodarstw indyw idu aln y ch z usłu g m echani- zacyjnych św iadczonych zarów no przez jed nostk i uspołecznione, jak i w ram ach tzw . „odp łatn ej pom ocy sąsiedzkiej” oraz u stalen ie ich w p ły ­ w u n a poziom i s tru k tu rę tych usług. Rozpoznanie czynników kształ­ tu jący ch intensyw ność ko rzy stan ia gospodarstw różnej wielkości i ty p u z usług m echanizacyjnych w y d a je się m ieć istotne znaczenie dla organiza­ cji system u obsługi gospodarstw chłopskich, praw idłow ego rozm ieszczenia czynników w ytw órczych w sferze usług oraz dostosow yw ania ilości i ja ­ kości poten cjału usługow ego do potrzeb lokalnych.

M A TER IA Ł 2R O D ŁO W Y I M ETO DA B A D A Ń

B adania przeprow adzono w 8 w siach gm iny W ólka L ubelska w la ­ tach 1981— 1983. O bjęto nim i 362 gospodarstw a indy w idu aln e o pow ierz­ chni od 0,72 do 14,56 ha UR. W yboru gm iny ja k rów nież w si dokonano w sposób celowy, k ieru jąc się przede w szystkim różnym w yposażeniem technicznym ro ln ictw a in dyw idualnego oraz usytu ow aniem w stosunku do p u n k tó w usługow ych SK R. N ato m iast dobór gospodarstw do próby m iał c h a ra k te r losow y. D ane c h a ra k te ry z u ją c e bad an ą g ru pę gospodarstw przedstaw iono w tab eli 1. Na podstaw ie zaw artego w niej m ate ria łu licz­ bowego m ożna stw ierdzić, iż analizow ana zbiorowość w yk azu je znaczny stopień podobieństw a do ro ln ictw a indyw idualnego w regionie. Zatem w artość uogólniająca o trzy m any ch w yników może znacznie w ykraczać poza te re n obserw acji.

Poziom k o rzy stan ia z u słu g określono sum ę w ydatków poniesionych na ich zakup przez badane gospodarstw a oraz liczbą rodzajów p rac w y ­

k onanych usługow o. Został on u ję ty w artościow o w cenach realizacji z 1982 r. R ozm iary i sposób w ykonania (usługi SKR i p ry w atn e) posz­ czególnych p rac polow ych i tran sp o rto w y c h ustalono w h e k ta rac h po­ w ierzchni i godzinach. Spośród czynników k ształtu jący ch wielkość usług m echanizacyjnych do an alizy w y bran o następu jące: pow ierzchnia UR w ha, procentow y udział uży tk ó w zielonych w UR, zasoby siły roboczej w jed n o stk ach przeliczeniow ych siły roboczej, zasoby siły pociągowej w jed n o stk ach pociągow ych, m aszyny i narzędzia w zł, sprzedaż p ro d u k ­ tów ro ln ych w zł, w iek w łaściciela gospodarstw a w latach, odległość gospodarstw a od p u n k tu u słu g m ech anizacy jn ych w km , intensyw ność organizacji gospo darstw w p u n k tach .

cha-T a b . 1. W y b ra n e elem en ty c h a r a k te r y z u ją c e b a d a n ą zbi orowość g o sp o d a r st w S el ec te d e lem en ts ch ara ct eri zin g th e in ve st ig a ted gr ou p of h o m e st a d s

C zynniki k ształtu jące poziom u słu g m echanizacyjnych... 267

18* Ź ró d ło : O b li cz en ia w ła sn e . W ie k o so b y g o sp o -d a r u ­ ją c e j 51 53 51 48 50 CO 46 53 51 53 46 46 52 49 D d le - g ło ść i P U M w k m _I>O ł-H 1 1 ł-H O cf lO rH O co i-H CO o cf <N CO rH CO łO rHr>rH 00 co rH 00 CO rH O co rH O co csT rH l> rH 05 co rH o In te n ­ sy w n o ść org. _gosp . w p k t. lO I> c o lOlOo cocsi COCO TF 05 ca 05CO Oc o Cl[> COco c oLO c ac - CO S p r z e d a ż p r o d u k ­ tó w r o l­ n yc h n a 1 ha U R w z ł lO rH c o o LO co o co 60 ,4 rH o ? co rH rH 6 0 ,9 C J LO c o o o" lO co^ o D- ₁01 ,0 O_oT 6 2 ,7 W a r to ść m a sz y n na 1 h a UR w zł io" w [> rH 23 ,7 4 6 ,3 co" co 71 ,3 _co" rH CO o LO £ > co"rH co co" co ₁05 ,3 2 1 ,8 rH co" L O si ły fe j w n a U R £ j d £ 8 £ ^ 3 5 ,4 o_o LO ci rH i-H IO co rHco rH oT LO £- rH ł-H Tf o o oo 1 0 1 ,0 1 2 4 ,6 rH oTL Oo I O Z a so b y pociąg om j. p .s .p . 10 0 h a r a z e m 5 2 ,2 2 4 ,3 co lO c o o rH LO c o o 00 co 23 ,8 CO^ C-" lO o o c o IC C3 1 1 1 ,5 1 2 4 ,6 3 2 ,3 6 3 ,5 Z a so b y si ły r o b o cz . w j.p .s.r. na 1 0 0 ha U R _{H rH} t o 05 44 ,6 r- " co rH o co 20 ,5 r H CO LO 00CO c a r - ci cocq coO O oT LO co o co U d z ia ł T U Z w UR w °/ o t -t—4 ŁC co rH CO IO rH 0 0 io" rH ca Tt? rH o CO r H rH CO r H co lo r H l C ca" r H IO «o r H « co" ł-H or H L O r H o LO rH Ś r e d n i o b sz a r w h a Ph h5 00 <N rH C l CO rH rH co co co^ co" 12,0 9 2 ,6 0 o r H lO Cl co r H c o co 8, 6 4 rH o 2,5 4 o 05 3 G ru p y o b sz a r o w e i ty p y g o sp o d a r st w O gó łe m b a d a n e g o sp o d a r st w a w ty m : 0 ,5 — 2 h a 2 — 5 h a 5 — 7 h a 7— 10 h a 10 h a G o sp o d a r st w a : d w u z a w o d o w e r o ln ic z e be z si ły p o c ią g o w e j posiadające k o n ie pos iadające k on ie i c ią g n posia da jące c ią g n ik i 0 ,5 — 5 h a 5 h a

268 A. W łodarczyk

ra k te r zm ienych ciągłych. Sposób ujęcia pierw szych dwóch czynników , w ieku w łaściciela gospodarstw a i sprzedaży p ro d uktó w rolnych, jest je ­ dnoznacznie określony i nie w ym aga w yjaśnień.

Trzecim analizow anym czynnikiem są zasoby siły roboczej. W yrażono je w jed n o stk ach przeliczeniow ych siły roboczej (j.p.s.r.). O soby fizyczne, k tó re na stałe lu b sezonowo b y ły w dyspozycji bad any ch gospodarstw przeliczono na j.p.s.r. w edług w spółczynników opracow anych przez Bo­ gacza 8. P onadto p rzy jęto , że średnio 0,6 j.p.s.r. zaangażow ana jest do prow adzenia gospodarstw a dom owego i tę część odliczono od ogólnego po ten cjału siły roboczej, znajdującego się w gospodarstw ie. W ty m m ie j­ scu n ależy tak że w yjaśnić, co w niniejszej p racy rozum iem y pod poję­ ciem g o spodarstw dw uzaw odow ych, poniew aż w lite ra tu rz e spotyka się różne nazew nictw o tego zjaw iska. P rzez gospodarstw o dw uzaw odow e będziem y rozum ieć gospodarstw o rolnicze, w k tó ry m osoba nim k ierująca (głowa rodziny) dodatkow o zaro b k u je w zawodzie p o zaro ln iczy m 4.

K o lejną rozw ażaną cechą są zasoby siły pociągowej. O b ejm u ją one łą­ cznie siłę pociągow ą żyw ą o raz m echaniczną i zostały w yrażone w je d ­ n ostk ach przeliczeniow ych (j. p. s. p.) z zastosow aniem n astępu jących przeliczników : — 1 koń ro b o cz y = 1 j. p. s. p; — 5 KM m ocy znam ionow ej silnika ciągnika = 1 j. p. s. p.

Sposób u jęcia p o ten c jału m aszyn i n arzędzi rolniczych jest często d y sku to w an y . Z p u n k tu w idzenia potrzeb tego opracow ania ilościowe u jęcie m aszy n i narzędzi w y d a je się być w ystarczające. Chodzi bowiem 0 to, że środki techniczne starsze, jeśli są spraw ne, zaspo kajają po trzeby p ro d u k cy jn e niem alże w ta k im sam y m sto pn iu ja k nowsze. Zasoby m a­ szyn i narzędzi w yrażone z a sta ły ilościowo, przy czym m iarą tej ilości sta ły się ceny zaczerpnięte z cennika A grom y z 1982 roku. T en sposób ujęcia (w artość b ru tto ) nie w y raża ich w artości bieżące], lecz ilość porów ­ n y w aln ą w ram ach b adan ej zbiorowości.

Do oceny poziom u inten sy w no ści p ro d u k cji zastosow ano m etodę p u n ­ ktow ą, opracow aną przez K opcia 5. J e s t to m etoda posiadająca co praw da w iele braków , często jed n a k jed y n ie m ożliw a do zastosow ania. U stalenie w artości nakładów na p ro d u k cję w gosp odarstw ach ind yw id ualnych (w y­ łączając prow adzące rachunkow ość) n ap o ty k a bow iem na szereg tr u d ­ ności, a niekiedy je s t w ręcz niem ożliw a. Poziom in tensyw ności je st w y ­ padkow ą s tr u k tu ry p ro d u k cji oraz inten sy w no ści poszczególnych gałęzi 1 oznacza intensyw ność p o ten cjaln ą g ospodarstw a nie rzeczyw istą.

3 J. B o g a ć z: W y k o r z y s t a n i e s i ły r o b o c z e j w i n d y w i d u a ln y c h g o sp o d a r stw a c h

c h ło p s k ic h . „Rocznik Nauk R olniczych”, 1965, t. 117-D.

4 D. G a ł a j: B a d a n ia s p o łe c zn o -e k o n o m ic zn e w rejon ach u p r z e m y s ł o w i o n y c h . PWN, W arszawa 1971.

C zynniki k ształtu jące poziom u słu g m echanizacyjnych.., ₂₆₉

Do w yodrębnienia i oceny w pływ u badanych czynników k s z ta łtu ją ­ cych poziom usług m echanizacyjnych w in dyw idualnych gospodarstw ach rolnych zastosow ano rach u n ek korelacji i reg re sji w ielorakiej p rostoli­ niow ej. Zespół zm iennych objaśniających określono w stępnie na pod­ staw ie w spółczynników korelacji m iędzy badanym i cecham i a zm ienną o bjaśnianą. W p rzy p ad ku wysokiego wzajem nego skorelow ania dwóch zm iennych niezależnych (co często m a m iejsce w p rak ty ce rolniczej) do zespołu zm iennych objaśniających włączono tylko tę o w yższym w spół­ czynniku korelacji ze zm ienną zależną. R edukcji w stępnie w prow adzo­ nych do m odelu zm iennych niezależnych dokonano m etodą re g re sji k ro ­ kowej, otrzy m u jąc tak ie rów nania regresji, w k tó rych w pływ w szystkich zm iennych o bjaśniających na poziom usług był statystyczn ie isto tn y p rzy założonym poziomie istotności a = 0,05.

Oceny ścisłości zw iązku pom iędzy zmieną zależną a zespołem zm ien­ nych o b jaśniających dokonano p rzy pomocy w spółczynników korelacji w ielorakiej (Ryx). R achunek k orelacyjny w ykonano dla całej zbioro­ wości gospodarstw oraz dla w yodrębnionych ze w zględu na obszar, ty p gospodarstw a i rodzaj siły pociągowej grup gospodarstw . Obliczenia s ta ­ ty sty czn e w ykonano w Zakładzie Metod N um erycznych In s ty tu tu Z asto ­ sow ań M atem atyki A kadem ii Rolniczej w Lublinie.

W YNIK I B A D A N

Poziom usług m echanizacyjnych w gospodarstw ach ind yw idualny ch u w aru n k o w an y jest w ielom a czynnikam i, k tó re w sposób bezpośredni lub pośredni w p ły w ają na ich wielkość i stru k tu rę . W ystępu ją jed n ak tr u d ­ ności w ich w yznaczaniu i skw antyfikow aniu, co jest podkreślane także w lite ra tu rz e p rz e d m io tu 5. W niniejszej pracy staran o się uw zględnić jedyn ie te czynniki, k tó ry ch w pływ w ydaw ał się być najb ard ziej istotny, a sposób określenia nie budził większych wątpliwości.

C H A R A K T E R Y S T Y K A S T A T Y S T Y C Z N A Z M I E N N Y C H I Z W I Ą Z K I K O R E L A C Y J N E M I Ę D Z Y Z M I E N N Y M I

S taty sty czn ą c h a ra k te ry sty k ę zm iennych dotyczącą poziom u usług m ech anizacyjnych p rzed staw iają dane tabeli 2. P rezen tow ane w niej w yniki w sk azu ją na dużą zmienność analizow anych czynników , świadczą

5 J. H y b e 1: iRola u słu g prodokcyjnych w k s z t a ł t o w a n i u z a s o b ó w w y t w ó r ­

c z y c h i ich e f e k t y w n o ś ć w g o s p o d a r s tw a c h i n d y w i d u a ln y c h . M ateriały na k o n fe ­

ren cję n au k ow ą nt.: Z m iany w czynnikach w y tw ó rczy ch in d y w id u a ln y ch g osp o­ d a rstw ch łop sk ich w P o lsc e a efek ty w n o ść gospodarow ania. W yd aw n ictw o SG G W - -A R W arszaw a 1985; T o m c z a k : op. cit.

270 A . W łodarczyk

0 znacznym zróżnicow aniu analizow anej zbiorowości gospodarstw w za­ k resie badanych cech. N ajw iększą zm iennością ch arak tery zo w ały się: poziom w yposażenia g ospodarstw w m aszyny i narzędzia oraz zasoby siły pociągow ej. P rzed e w szystkim było to w ynikiem zróżnicow ania m o­ żliwości m ate ria ln y c h gospodarstw oraz zap atry w ań rolników na dalszy rozw ój p ro d u k cji w prow adzonych przez nich gospodarstw ach (brak n a­ stępców , praca poza rolnictw em ). Stosunkow o m ałe było zróżnicow anie b ad an y ch gospodarstw pod w zględem zasobów siły roboczej, na co w sk a­ zuje obliczony w spółczynnik zm ienności tej cechy rów ny 43,7%>. Także niew ielką zm iennością w p o ró w nan iu do innych analizow anych elem en­ tów odznaczała się intensyw ność organizacji gospodarstw , przy czym zw raca uw agę w ysoki poziom tego w skaźnika (średnia — 458 pkt). Ozna­ cza to, iż w badan y ch gospodarstw ach p refero w ane były, zarów no w p ro­ du k cji roślinn ej, jak i zw ierzęcej, gałęzie pracochłonne a zatem i p oten­ cjalnie dochodowe. N ajniższą zm iennością, spośród analizow anych czyn­ ników, w yróżniał się w iek rolników — w łaścicieli gospodarstw .

O ceny związków m iędzy zm iennym i dokonano p rzy pom ocy korelacji p ro stej, a obliczone w spółczynniki p rez e n tu je tab ela 3. W ynika z nich, że poziom usług m ierzony ich w artością na 1 ha UR (yj) był ujem nie 1 isto tn ie sk orelow any ze w szy stk im i b ad any m i cecham i (z w yłączeniem w iek u w łaścicieli gospodarstw ) — x 7. N ajw yższe w spółczynniki korelacji

Tab. 2. S ta ty sty czn a ch a ra k tery sty k a zm iennych A sta tistic a l ch aracterization of th e variab les

Z m ienne Średnia a rytm e­ tyczna O dchylenia standar­ dow e W spółczyn­ n iki zm ien­ n ości w °/o W artość u słu g na 1 ha U R — y i

L iczba rod zajów u słu g na 1 gosp od arstw o

1830 1607 70,2

— y2 5,59 2,80 50,1

P o w ierzch n ia UR w ha — XI 4,48 3,14 70,2

U d ział u ży tk ó w zielon ych w °/o --- X2 14,7 11,3 77,1

Zasoby siły roboczej w JP S R --- X3 1,84 0,80 43,7

Zasoby s iły pociągow ej w J P S P --- X4 2,34 3,54 151,6

W artość m aszyn i n arzęd zi w zł --- X5 201,6 334,7 166,3

Sprzedaż p rod u k tów roln ych w zł W iek k iero w n ik a gospodarstw a

--- X6 258,6 292,3 113,2 w latach

In ten sy w n o ść organizacji produkcji

--- X7 51, 12,8 25,2 w pkt.

O dległość od punktu u słu g SKR

--- X8 458 148,9 32,6

w km --- X9 1,70 1,2 72,8

C zynniki k ształtu jące poziom u słu g m echanizacyjnych.., 271 .,ч 1Л G OJ >» § G .2 G ^ D ce s > N 0) >> ^ N ■a G ■S S а * _+■» •Г-> ^ C/5 c i

s I

а 3 :Д ’S « И £ о _{о о} и О tH СО 0> * â •о Л! <« С ° G TJÏ >> -JJ N G о а> О 'о f t чн м <ы > О) ^ О и N л! 44 <U о rt X 2 Ъ_{. со} со g ’S «W Fh Л H н я о >» G N О >> -t->_ОТ >> ce -<-> i/i 'G a> N О 3 О ю a) о" 'g II В в -з .а а £ о со *й й § . о_G >» й £

ft 8

§ 2 5 a О О ОТ о * ÏQ 'О_5н N * t -00 X т-Н о + s со о со ! * о o ' н— ь * * о ю со вэ X ₀ о^ 1 о + + * * ю 00 05 ю ю t> гН о о^ к _{o ' о о o '} + 1 + + * * * со о (N ю й 00w о £> н Ofc о + + ? + + * * * * г-Н <N со со ю гН о Shо о X o ' о o ' о о о + H— Ь 1 _|— [-« со 00 со со н N о о о о г Н о X о о о о о о о + 1 + 1 + + * * * # * * о со T f ю <м со 05 ю © ю со t > 1 > ł—н Sh о X o ' о о о" о" о o ' о + + + + + 1 1 1 * * * * * Tt* о t - со cq со о 3 со >> оо" о о" о" о o ' о" o ' о o ' + 1 1 1 1 1 1 1 1 * * * * * * » * # о С4- о с— CSJ со о ■ч<о со ю со С—СО (N со 00 со^о сд (N >> о О o ' о о о о о о o ' + 1 1 1 1 1 1 1 1 >> XI X хз Х4 S X Х 6 Х 7 Х 8 0Х

272 A. W łodarczyk

w y stąp iły m iędzy zm ienną o b jaśn ian ą (w artością usług na 1 ha UR — yi) a w yposażeniem w m aszy ny i narzędzia rolnicze (x5), pow ierzchnią UR (xi) i zasobam i siły roboczej (x3). P otw ierd zało by to tezę, iż usługi m e- chanizacyjne m ogą uzpełniać lub zastępow ać niedostateczne zasoby p racy żywej i uprzedm iotow ionej.

Isto tn a ko relacja u jem n a m iędzy poziom em u słu g na 1 ha UR a za­ sobam i siły pociągow ej zw iązana je st z ograniczeniem m ożliwości w y ­ konania większości zabiegów prod u k cy jn y ch w gospodarstw ach nied y - sponujących odpow iednim źródłem siły pociągowej. W artość usług na 1 ha UR była także u jem n ie skorelow ana z odległością gospodarstw od p u n k tó w usługow ych SKR, co w skazyw ałoby, że nieko rzy stn e u sy tu o w a­ nie gospodarstw w sto su n k u do sieci usługow ej SK R (dom inującego u słu ­ godaw cy dla w iększości gospodarstw ) zm niejsza poziom nab y w anych przez nie usług. W ydaje się, że b ra k isto tn ej k o leracji m iędzy poziom em usług (yi) a w iekiem rolników w y n ik ał z m ałej zm ienności tego w skaźnika w badan ej zbiorowości gospodarstw .

Poziom usług m ech an izacyjn ych określony liczbą rodzajów usług za- kupow anych przez gospodarstw o (y2) był, podobnie jak p rzy yi, isto tn ie i u jem n ie skorelow an y z zasobam i siły pociągow ej (x4), w yposażeniem w m aszy n y i narzędzia (x5), zasobam i siły roboczej (x3), intensyw nością organizacji go spodarstw (x8) oraz odległością od p u n k tu usługow ego (x9). W spółczynniki k o relacji m iędzy liczbą rodzajów usług p rzypad ającą na gospodarstw o a pozostałym i cecham i okazały się nieistotne. N ajsilniejsze zw iązki k o relacy jn e w y stą p iły m iędzy liczbą usług a odległością od p u n k tu usługow ego SK R i w artością m aszyn i narzędzi. Św iadczyć to może 0 znacznym ograniczeniu zak resu n ab y w any ch u słu g w raz ze w zrostem w yposażenia technicznego gospo darstw oraz w m iarę zw iększenia się ich odległości od usługodaw cy. Zależności te w y dają się dość oczyw iste 1 potw ierdzają konieczność u w zględnienia w organizacji sy stem u usług dla rolnictw a specyficznych cech tego rod zaju działalności. P roblem ten po d k reślają także Bogacz i B ernacki, Borek, Nagel i R yser #.

Z analizy zw iązków k o relacy jn y ch m iędzy ro zp atry w an y m i czynnika­ m i w ynika, że w y stąp iła d od atnia zależność m iędzy pow ierzchnią UR gospodarstw a (Xi) a w arto ścią sprzedan ych w uspołecznionych p u n k tach sku p u p ro du k tów ro ln y ch (x6), w yposażeniem w m aszyny (x5), zasoba­

8 J. B o g a c z , A. B e r n a c k i : R ola usług p r o d u k c y j n y c h w r o z w o j u r o l ­

n ictw a . „Wieś w spółczesna”, 1980, 3; T. B o r e k : Co cechuje r o z w ó j m ech a n iza cji

g o s p o d a r s t w in d y w i d u a l n y c h . „Mechanizacja R olnictwa” 1985, 2—3; F. N a g e l :

P la n u n g d es A r b e i t s - u n d M a s c h in e n e in s a tz e s bei d e r ü b e r b e t r ie b l ic h e n M aschi­ n e n v e r w e n d u n g . „Landtechnik Jg.” 1978; 33, H. 12, H. R y s e r: Das L eh u n tern eh -

m e n D ie n s t le i s tu n g s b e tr i e b d er m o d e r n e n L a n d w i r t s c h a f t . „Schweiz Landtechnik”, Jg. 42, 1980, 8.

C zynniki k ształtu jące poziom usług m echanizacyjnych... 273

m i siły pociągowej (x4) i siły roboczej (x3). Należałoby podkreślić, że isto tn a korelacja m iędzy obszarem gospodarstw a a w artością sprzedaży prod uktó w rolnych zdaje się potw ierdzać zacieśnianie się pow iązań gos­ p o darstw z ry n k iem uspołecznionym w raz ze w zrostem ich p o w ie rz c h n i7.

D odatni w spółczynnik korelacji w ystąpił m iędzy udziałem użytków zie­ lonych w s tru k tu rz e UR (x2) a intensyw nością organizacji gospodarstw (x8). Zw iązek ten może w ynikać ze specyficznych cech badanego rejo n u — duże rozdrobnienie gospodarstw , w ysoka produkcyjność łąk i p astw isk — m ających w pływ na obsadę inw entarza żywego, w ty m głów nie bydła mlecznego.

Wysoce isto tn a k orelacja dodatnia m iędzy zasobam i siły pociągowej (x4) i w yposażeniem w m aszyny rolnicze (x5) jeszcze raz potw ierdza, że w artość m aszyn w gospodarstw ie uw arunkow ana je st w dużym stopniu posiadaną siłą pociągow ą (głównie jej jakością). U jem ny w spółczyn­ n ik korelacji m iędzy w iekiem rolników (x7) a zasobam i siły pociągowej (x4) i w artością m aszyn (x5) w ynika z m niejszego zainteresow ania rolników w sta rszy m w ieku zakupem ciągników i m aszyn (tradycja, b ra k p e rsp e k ­ ty w rozw oju gospodarstw bez następców, trudności w eksploatacji i ob­ słudze ciągników).

Istotne związki korelacyjne, jakie zachodziły m iędzy zm iennym i, w skazu ją na potrzebę zbadania zależności m iędzy poziomem usług a k ształtu jący m i go czynnikam i przy pomocy rac h u n k u korelacji i re g re ­ sji w ielorakiej.

W P Ł Y W B A D A N Y C H C Z Y N N I K Ó W N A P O Z IO M U S Ł U G M E C H A N I Z A C Y J N Y C H

A proksym acji m odelu funkcji, opisującego zależności m iędzy pozio­ m em usług m echanizacyjnych a zespołem badanych czynników , dokona­ no po up rzednim przeanalizow aniu związków k o relacy jn y ch m iędzy zm iennym i. Wobec wysokiego w zajem nego skorelow ania pow ierzchni UR (x^ z w artością sprzedanych produktów rolnych (x6), jak rów nież w yposażenia w m aszyny i narzędzia (x5) z zasobami siły pociągowej (x4) w m odelu fu n k cji nie uw zględniono w artości sprzedanych p roduk tów ro ln ych i zasobów siły pociągowej. W spółczynniki k o relacji tych cech ze zm ienną o bjaśnianą b yły niższe niż w p rzypadku pow ierzchni UR oraz w yposażenia w m aszyny i narzędzia. Z przyjętego w stępnie zespołu zm iennych objaśniających w yelim inow ano także w iek kierow ników go­

7 S. U r b a n , K. S z l a c h t a , L. G ł o w a c k i : W y p o s a ż e n ie g o s p o d a r s tw

w silę roboczą a w a r u n k i g o spodarowan ia. „Wieś W spółczesna” 1976; 11, A. Z i ó ł e k :

T e n d e n c je w p r o d u k c j i t o w a r o w e j g o s p o d a r s tw in d y w i d u a l n y c h . „Wieś Współ­ czesna” 1980, 11.

274 A. W łodarczyk

spo darstw (x7), poniew aż nie stw ierdzono istotnego zw iązku m iędzy po­ wyższą cechą a poziom em usług. Tak więc zespół zm iennych objaśn ia­ jących tw orzy ły ostatecznie takie elem enty, jak: pow ierzchnia użytków rolnych, udział użytk ó w zielonych w stru k tu rz e UR, zasoby siły robo­ czej, w yposażenie w m aszyny i narzędzia rolnicze, intensyw ność org ani­ zacji gospodarstw oraz odległość gospodarstw a od p u n k tu usługowego SKR.

Ja k już w skazyw ano, ra c h u n e k k o relacyjn y w ykonano dla całej zbiorowości gospodarstw oraz w yodrębnionych — ze w zględu na obszar, typ gospodarstw a i rodzaj siły pociągow ej — grup gospodarstw . C hara­ k te ry sty k ę ró w n ań re g re sji w ielorakiej zamieszczono w tab eli 4. P rz ed ­ staw ione w niej w spółczynniki korelacji w ielorakiej (od 0,497 do 0,767) św iadczą o dużej ścisłości zw iązku m iędzy poziom em usług a zespołem zm iennych objaśn iający ch w prow adzonych do m odelu funkcji. K orzy sta­

jąc z in te rp re ta c ji cząstkow ego w spółczynnika reg resji „b j” dla poszcze­ gólnych ró w n ań m ożna stw ierdzić, że w zrost obszaru gospodarstw a o 1 ha UR — po w yelim inow aniu w pływ u pozostałych zm iennych uw zględnionych w m odelu fu n k cji — pow oduje spadek poziom u n ab y ­ w anych usług m ech anizacy jny ch (y0 o 88 zł na 1 h a w całej badanej zbiorowości gospodarstw . Oznacza to, iż różnica w w artości usług na 1 ha UR m iędzy n ajm n iejszy m a najw iększy m gospodarstw em w ynosiła 1218 zł. W gospodarstw ach typow o rolniczych zw iększenie pow ierzchni u żytków ro ln y ch o 1 h a obniżało koszt usług o 47 zł/ha, zaś w dw uza- w odow ych o 137 zł/ha. W pływ pow ierzchni UR w pozostałych podzia­ łach okazał się nieistotny.

W spółczynniki reg re sji cząstkow ej w skazują, że w zrost pow ierzchni UR w gospodarstw ie o 1 ha pow odow ał zw iększenie liczby rodzajów za­ k up y w an y ch usług (y2) o 0,483 w gospodarstw ach posiadających w yłącz­ nie żyw ą siłę pociągow ą i aż o 1,286 w obiektach bez siły pociągowej. W gospodarstw ach o areale do 5 ha liczba rodzajów usług w zrasta o 0,682, zaś w dw uzaw odow ych 0,620 w raz ze zw iększeniem się ich pow ierzchni o 1 ha UR. Dość c h a ra k te ry sty c z n e je s t p rzy tym, że w gospodarstw ach dw uzaw odow ych obszar UR był jed y n y m czynnikiem istotnie w p ły w a­ jącym na liczbę rodzajów nab y w an y ch usług, w y jaśn iający m jej zm ien­ ność jed y n ie w 12,3%. Dla całej bad anej zbiorowości w pływ tego czyn­ nik a był staty sty czn ie nieistotny.

Z obliczonych ró w n ań reg re sji w ielorakiej w ynika, że zw iększenie udziału trw ały c h u żytków zielonych w s tru k tu rz e użytków roln ych o 1% pow oduje spadek w artości usług m echan izacyjn ych na 1 ha UR (yŁ) o 28 zł w całej zbiorowości gospodarstw . N ajw yższy spadek w artości usług na 1 ha UR, spow odow any w zrostem udziału użytków zielonych, stw ierdzono w g ru p ie gospodarstw dw uzaw odow ych (o 50 zł), najniższy

C zynniki k ształtu jące poziom usług m echanizacyjnych... ₂₇₅

nato m iast w gospodarstw ach posiadających w yłącznie żywą siłę pocią­ gow ą (o 16 zł). W gospodarstw ach o pow ierzchni powyżej 5 ha oraz d y ­ sponujących ciągnikam i, czynnik ten okazał się staty sty czn ie nieistotny. W spółczynniki reg resji cząstkow ej w skazują na spadek liczby rodzajów usług (y2) 0,36 w gospodarstw ach o pow ierzchni do 5 ha i o 0,29 w go­ spodarstw ach posiadających żywą siłę pociągową przy wzroście udziału trw ały ch użytków zielonych w stru k tu rz e użytków roln ych o 10% i za­ łożeniu, że pozostałe czynniki zostały ukształtow ane na poziomie śre d ­ nim . W pływ tego czynnika w pozostałych podziałach i całej populacji gospodarstw był staty sty czn ie n ieistotny (tab. 4).

O u jem n ym zw iązku m iędzy zasobami pracy w gospodarstw ie a po­ ziomem usług na 1 ha UR świadczą obliczone w spółczynniki reg resji cząstkow ej (tab. 4). W ynika z nich, że w zrost zasobów siły roboczej o 1 jednostkę przeliczeniow ą pow oduje spadek w artości usług m echani- zacyjnych na 1 ha UR (yi) w całej zbiorowości gospodarstw o 422 zł. D odatkow a jednostka siły roboczej zm niejszała w artość usług na 1 ha UR w gospodarstw ach z ciągnikiem o 550 zł, w gospodarstw ach o obsza­ rze powyżej 5 ha o 457 zł oraz w gospodarstw ach typowo rolniczych o 452 zł. N ależy przy tym podkreślić wysoki udział (blisko 50%) tego czynnika w w yjaśn ien iu zmienności poziomu usług w gospodarstw ach posiadających m echaniczną siłę pociągową.

O ddziaływ anie zasobów siły roboczej na liczbę rodzajów usług p rzy ­ padającą n a gospodarstw o (y2) było także najw yższe w grupie gospo­ d a rstw z ciągnikiem . In te rp re tu ją c w spółczynniki reg re sji cząstkow ej m ożna stw ierdzić, iż p rzy ro st zasobów pracy o jedną osobę p ełn o zatru d - nioną powodow ał spadek liczby rodzajów usług o 0,959 w gospodar­ stw ach dysponujących m echaniczną siłą pociągową, zaś o 0,646 w całej populacji gospodarstw . W pływ zasobów siły roboczej, zarów no na w a r­ tość usług na 1 ha UR, ja k i liczbę ich rodzajów w gospodarstw ach o po­ w ierzchni do 5 ha, dw uzaw odow ych, bez siły pociągowej i posiadających w yłącznie żyw ą siłę pociągową — okazał się staty sty cznie nieistotny. Z om aw ianych zależności w ynika, że oddziaływ anie czynnika p rac y ży­ w ej jest znaczne i w dużym stopniu k sz ta łtu je on poziom usług w go­ spod arstw ach w iększych obszarowo, naw et stosunkow o dobrze technicz­ nie wyposażonych.

Zasoby m aszyn i narzędzi rolniczych są w badanych gospodarstw ach czynnikiem isto tn ie w a ru n k u jący m poziom usług m echanizacyjnych, co w ynik a z ró w n ań reg resji przedstaw ionych w tabeli 4. W zrost w yposa­ żenia technicznego gospodarstw o 100 tys. zł pow odow ał w całej zbio­ rowości gospodarstw spadek w artości usług na 1 ha UR o 140 zł, w go­ spodarstw ach bez siły pociągowej o 9900 zł, a w obiektach o pow ierz­ chni pow yżej 5 ha zaledw ie o 97 zł. Czynnik ten nie w pływ ał istotnie na

276 A. W łodarczyk

Tab. 4. C h arak terystyk i rów n ań reg resji w ielo ra k iej m ięd zy zm ienną objaśnianą a C haracteristics o f m a n ifo ld reg ressio n eq u a tio n s b e tw e e n th e variab le being

G rupy obszarow e O gółem 0,5— 5 ha pow yżej 5 ha Z m ienna ob jaśn iające W sp ó c z y n n ik r e g r e sj i c z ą s tk o w e j U d z ia ł w w y ja ś ­ n ie n iu z m ie n ­ n oś ci u słu g * W sp ó łc z y n n ik r e g r e sj i c z ą s tk o w e j U d z ia ł w w y ja ś ­ n ie n iu z m ie n ­ ności u sł u g * W sp ó łc z y n n ik r e g r e s ji c z ą s tk o w e j U d z ia ł w w y ja ś ­ n ie n iu z m ie n ­ n o śc i u sł u g *

Z m ienna objaśniana — liczba rod zajów usług P ow ierzch n ia użyt.

roln ych w ha — x i - 8 8 18,4

U d ział u ży tk ó w ziel.

w UR w °/o — X2 - 2 8 7,2 - 3 5 27,8

Z asoby s iły roboczej

w j.p.s.g. — X3 - 4 2 2 17,1 , _ - 4 5 7 35,7 W artość m aszyn b ru tto w tys. z ł — X5 - 1 , 4 28,3 - 5 , 7 36,8 - 0 ,9 7 39,8 In ten sy w . organiz. gOSp. W pkt. --- X8 - 2 , 4 12,5 - 2 , 2 22,2 , _ O dległość gosp. od PU M w km — X9 - 2 4 6 16,5 - 2 8 2 13,5 - 1 3 2 24,5 S tała rów n an ia 5211 4884 3202

W spółcz. korel. w ielo ra k iej 0,622 0,543 0,544

P ow ierzch n ia u żytk. rolnych w ha — x i Z m ienna objaśniana — + 0,682 21,5 — - w artość U dział u ży tk ó w

zielon ych w UR w °/o — X2 _ - 0 ,0 3 6 10,6 _ _

Zasoby siły roboczej

W j.p.S.r. — X3 - 0 ,6 4 6 18,1 _ -0 ,8 4 8 21,2 W artość m aszyn brutto W tyS. Z ł --- X5 -0 ,0 0 5 43,2 -0 ,0 1 4 35,5 -0 ,0 0 3 52,7 In ten sy w n o ść organiz. gOSp. W pkt. — X8 -0 ,0 0 2 2 13,6 -0 ,0 0 3 12,1 O dległość gosp. od PU M w km — xo - 0 ,5 2 8 25,1 -0 ,5 5 2 20,3 -0 ,4 5 8 26,1 S tała rów n an ia 9,70 7,57 9,69

W spółcz. korel. w ielo ra k iej 0,497 0,617 0,585

* d otyczy u d ziału danej zm ien n ej w ob jaśn ien iu tej części zm ien n ości zm iennej (ob jaśn iających ).

C zynniki k ształtu jące poziom u słu g m echanizacyjnych... ₂₇₇

isto tn y m i sta ty sty czn ie zm ien n ym i ob jaśn iającym i ex p la in ed and sta tistic a lly sig n ifica n t ex p la in in g variables

T yp zaw od ow y R odzaj siły pociągow ej

dw u zaw od ow e rolnicze bez siły

pociągow ej

posiadające konie

posiadające mech. siłę pociąg.

W sp ó łc z y n n ik r e g r e s ji c z ą st k o w e j U d z ia ł w w y ja ś ­ n ie n iu z m ie n ­ n oś ci u sł u g * W sp ó łc z y n n ik r e g r e sj i c z ą st k o w e j U d z ia ł w w y ja ś ­ n ie n iu z m ie n ­ no ści u sł u g * W sp ó łc z y n n ik r e g r e s ji c z ą st k o w e j U d z ia ł w w y ja ś ­ n ie n iu z m ie n ­ no ści u sł u g * W sp ó łc z y n n ik r e g r e s ji c z ą st k o w e j U d z ia ł w w y ja ś ­ n ie n iu z m ie n ­ no ści u s łu g * W s p ó łc z y n n ik r e g r e sj i c z ą st k o w e j U d z ia ł w w y ja ś ­ n ie n iu z m ie n ­ n o ści u sł u g * u słu g n a 1 ha U R - 1 4 7 25,3 - 4 7 17,7 — — — — — — - 5 0 25,2 - 2 0 7,4 - 3 8 34,4 - 1 6 12,4 — — — — - 4 5 2 12,4 — — — — - 5 5 0 49,3 - 8 49,5 - 1 , 4 30,4 - 8 9 65,6 - 1 4 54,4 — — — — - 2 ,1 1 2 , 6 _— — - 1 , 6 13,4 - 1 , 8 24,2 _ _ - 2 6 3 19,5 _ — _{- 1 8 1 19,8 - 1 7 7 26,5} 4215 4920 5372 4396 3775 0,515 0,532 0,660 0,554 0,515

zak u p ion ych przez gospodarstw o

+ 0,620 100,0 — — + 1,286 41,3 + 0,483 25,9 — — — — — — _ _ -0 ,0 2 9 7,9 — — — — -0 ,8 0 2 17,3 — — — — -0 ,9 5 9 26,1 — — -0 ,0 0 4 3 44,1 -0 ,1 1 8 35,7 -0 ,0 2 7 38,1 -0 ,0 0 1 8 24,0 — — -0 ,0 0 3 4 13,4 — “ -0 ,0 0 3 7 10,6 -0 ,0 0 5 1 29,0 _ _ -0 ,6 2 0 25,2 -0 ,5 1 0 23,0 -0 ,3 8 5 17,5 -0 ,7 6 4 20,9 4,52 10,78 6,30 8,76 12,16 0,351 0,506 0,767 0,618 0,578

278 A . W łodarczyk

koszt usług m echan izacy jnych w gospodarstw ach dysponujących ciągni­ kam i. P opraw a technicznego u zbrojen ia gospodarstw o 100 tys. zł s p ra ­ wia, że liczba rodzajów usług zakupy w any ch przez gospodarstw o m alała o 0,50 w całej zbiorowości gospodarstw . Spadek ten był najw yższy w g ru p ie gospodarstw bez siły pociągow ej, najniższy zaś w gospodar­ stw ach posiadających ciągniki i w ynosił odpowiednio: 11,8 i 0,18 usługi. W yposażenie techniczne gospodarstw nie w pływ ało istotnie na liczbę za­ k u p yw an y ch przez nie usług jed yn ie w grupie gospodarstw dw uzaw odo- wych.

K olejnym czynnikiem u jem n ie i isto tn ie w pły w ający m na poziom usług m ech anizacyjnych w bad an y ch gospodarstw ach była intensyw ność organizacji gospodarstw . Obliczone w spółczynniki reg resji cząstkow ej w skazu ją na sp ad ek w artości usług na 1 ha UR przy wzroście in te n ­ syw ności o 1 p u n k t od 1,6 zł w gospodarstw ach dysponujących w yłącz­ nie żyw ą siłą pociągow ą do 2,2 zł w obiektach o pow ierzchni do 5 ha. Zw iększenie poziom u intensyw ności organizacji gospodarstw o jednostkę (1 p u nk t) pow odow ało n ajw yższy spad ek w artości usług w przeliczeniu na 1 ha UR w całej zbiorowości gospodarstw (o 2,4 zł). Oznacza to, że zw iększenie in tensyw ności organizacji gospodarstw a o jed en stopień (50 punktów ) w skali Kopcia pow odow ało spadek w artości usług o 120 zł na 1 h a UR.

W zrost intensyw ności organizacji gospodarstw o 50 punktów (zm ia­ na g ru p y intensyw ności np.: ze średn ioin tensy w nej na w ysokointensyw - ną) daw ał spadek liczby rodzajów usług o 0 11 w skali p rzeciętnej (cała zbiorowość gospodarstw ), o 0,26 w gospodarstw ach posiadających ciąg­ niki oraz o około 0,15 usługi w gospodarstw ach o pow ierzchni do 5 ha, typow o rolniczych i posiadających w yłącznie konie. W gospodarstw ach 0 pow ierzchni pow yżej 5 ha, dw uzaw odow ych i bez siły pociągow ej in ­ tensyw ność organizacji, jako czynnik różnicujący obydw a w skaźniki po­ ziomu usług, b y ła sta ty sty c z n ie n ieistotna. Zależności stw ierdzone po­ wyżej (pozornie dość zaskakujące) są efektem tego, że na w ysoki po­ ziom w skaźnika intensyw ności organizacji b adanych gospodarstw m iały duży w pływ p ro d u k cja zw ierzęca oraz g ru n to w a u p raw a w arzyw . Są to jednocześnie gałęzie p ro d u k cji tru d n e do zm echanizow ania w ogóle a po­ przez usługi w szczególności. Spow odow ane jest to brak iem m aszyn do m echanizacji p rac w p ro d u k cji zw ierzęcej u rolników i w SK R oraz trudnościam i w zastosow aniu nie przystosow anego sprzętu jedno stek u słu ­ gow ych w u p raw ach w arzyw nych. W obec b rak u odpow iedniej (rodzajo­ wo i ilościowo) o ferty usługow ej analizow ane gospodarstw a n aby w ały usługi przede w szystkim w zakresie m echanizacji pro du kcji roślinnej 1 te n dział p ro d u k cji k ształtow ał w yżej stw ierdzone zależności.

echanizacyj-C zynniki k ształtu jące poziom u słu g m echanizacyjnych.., 279

nych dla większości gospodarstw była SKR. Odległość gospodarstw od punk tów usługow ych tej jedn o stk i była czynnikiem istotnie k sz ta łtu ją ­ cym poziom usług, o czym świadczą dane zaw arte w tabeli 4. Z p rzed­ staw ionych w niej rów n ań regresji w ynika, że w zrost odległości gospo­ darstw a od PUM o 1 km — po w yelim inow aniu zaciem niającego w p ły ­ w u pozostałych uw zględnionych w modelu funkcji czynników — powo­ d u je spadek w artości usług na 1 ha UR w całej zbiorowości gospodarstw 0 246 zł. Oznacza to, iż różnica w artości usług na 1 ha UR w gospodar­ stw ach najbliżej i n ajd alej usytuow anych w stosunku do PUM w ynosiła 1673 zł. Zm niejszenie odległości gospodarstw od p u n k tu usługow ego SK R o 1 km było najniższe w gospodarstw ach o obszarze pow yżej 5 ha (132 zł), najw yższe n ato m iast w gospodarstw ach o areale do 5 ha. W pływ om aw ianego tu czynnika okazał się n ieistotny statysty cznie jedynie w grupie gospodarstw dw uzaw odow ych i to zarów no w odniesieniu do poziom u usług w yrażonego w artością nabyw anych usług na 1 h a UR, ja k i liczbą rodzajów p rac zakupyw anych przez gospodarstwo. N atom iast w spółczynniki reg resji cząstkow ej w skazują na spadek liczby rodzajów zakupyw anych usług przez gospodarstwo w raz ze w zrostem ich odległo­ ści od PUM w pozostałych podziałach i całej zbiorowości. S padek liczby rodzajów usług przy zw iększeniu się odległości gospodarstw a o 1 km był najw yższy (0,764) w grupie gospodarstw z ciągnikam i, najniższy w go­ spodarstw ach posiadających tylko żywą siłę pociągową (0 385), wynosząc w całej zbiorowości gospodarstw 0,528.

Przedstaw ione w yniki potw ierdzają, że duże zróżnicow anie poziomu usług m echanizacyjnych, charak tery zu jące badaną zbiorowość gospo­ darstw , je st w ynikiem oddziaływ ania i w spółdziałania w ielu czynników 1 u w arunkow ań. Rola poszczególnych czynników w kształtow aniu obyd­ w u m ierników poziomu usług była różna w grupach obszarow ych i ty ­ pach gospodarstw . N ależy p rzy tym podkreślić, że w gospodarstw ach m niejszych, usługi u zu pełn iają głównie niedobór siły pociągowej oraz m aszyn i narzędzi rolniczych, natom iast w gospodarstw ach w iększych — przede w szystkim zasoby siły roboczej. Poziom usług m echanizacyjnych w gospodarstw ach indyw id u aln ych uw arunkow any je st także ich poda­ żą zarów no pod w zględem ilościowym, jak i jakościowym . N iestety pow ­ szechnie stosow any m odel organizacyjny działalności usługow ej SKR nie jest w stanie zaspokoić potrzeb w zakresie m echanizacji gospodarstw ind yw idualnych, zaś podaż różnych usług sąsiedzkich je st zbyt m ała w sto su n ku do potrzeb i możliwości. W tej sy tu acji staje się konieczne podejm ow anie działań zm ierzających do przełam yw ania różnorodnych b a rie r m aterialn y ch i system ow ych h am ujących w zrost usług oraz zm ia­ nę s tru k tu ry działalności zwłaszcza uspołecznionych jednostek usługo­ w y ch a także stw orzenia trw ały ch podstaw ich rozw oju. Nieodzowną

280 A. W łodarczyk

w y d aje się rów nocześnie lik w id acja w ielu przyczyn zb yt wolnego tem ­ pa rozw oju usług sąsiedzkich poprzez m. in. unorm ow anie ry n k u ciąg­ ników i m aszyn, zw iększenie dostaw części w ym iennych, w yjaśnienie kw estii opodatkow ania itp. Jednocześnie należałoby w drażać i upow ­ szechniać now e (n iejed n o krotnie już spraw dzone w p rak tyce) form y usługow ej m echanizacji, tak ie jak działalność zespołów m aszynow ych oraz g ru p producentów , usługi rzem ieślnicze, ajen cy jn e itp. W zw iązku ze znacznym zróżnicow aniem ro ln ictw a nieuspołecznionego w poszcze­ gólnych rejo n a ch k ra ju zasadnym je st tw orzenie in d y w id u aln y ch roz­ w iązań w dziedzinie m echanizacji. O w yborze profilu działalności oraz

form organizacyjno-w łasnościow ych jednostek usługow ych pow inien

przesądzać ra c h u n e k ekonom iczny. O kazuje się bowiem , iż rozw iązania efek ty w n ie ekonom iczne są rów nież k orzystne z p u n k tu w idzenia spo­ łecznego. Р Е З Ю М Е Ц елью и ссл едов ан и я я вл яется вы явл ен и е ф ак торов , оп р едел я ю щ и х р азм е­ ры п ол ьзован и я м ехан и затор ск и м и услугам и , оказы ваем ы м и как сп ец и али зи ­ рованны ми организациям и, так и в рам к ах платн ой соседск ой взаимопомощ и, со стороны единолич ны х хозя й ств , а т а к ж е оп р ед ел ен и е влияния об н а р у ж ен н ы х ф ак тор ов на уровен ь и стр у к ту р у эти х услуг. И ссл едов ан и я п ок азали , что м ехан и затор ск и е усл уги в еди н ол и ч н ы х х о ­ зя й ств а х представляю т собой я в л ен и е норм альное и повсем естное, а больш ая д и ф ф ер ен ц и а ц и я и х уровн я и стр ук тур ы обусловлен а действием многочи­ сл ен н ы х ф ак торов . Р ол ь отд ел ь н ы х ф ак тор ов в ф орм ировани и разм еров услуг п р отер п евает сущ ест в ен н ы е и зм ен ен и я в зависим ости от территории и типа хозя й ства. С л едует отметить, что в м ал ен ь к и х х о зя й ст в а х рассм атри­ ваемы е усл уги восполняю т, к ак правило, недостаток т ехн и ч еск и х средств м ехан и зац и и (тяги, с ел ь ск о х о зя й ст в ен н ы х маш ин и инструм ентов), в то в р е­ мя как в больш и х х о зя й ст в а х — п р е ж д е всего недостаток рабоч ей силы. S u m m a r y

T he purpose of th e paper is to d efin e th e factors d eterm in in g th e scope in w h ich in d iv id u a l farm s maike u se o f m ech a n iza tio n serv ices ren d ered both by s o ­ cialized u n its and w ith in so -c a lle d ’’p a y a b le n eig h b o u rly h elp ”. The w ork also attem p ts to esta b lish th eir in flu e n c e on th e le v e l and stru ctu re o f th ese serv ices.

T he in v e stig a tio n s sh ow ed th a t m ech a n iza tio n a l se r v ic e s in in d iv id u a l agri­ cu ltu re are a com m on ph en om en on , w h ile th e d ifferen ces in th eir le v e l and stru c­ tu re r e su lt from th e w o rk in g o f m an y fa cto rs and con d ition s. T h e fu n ctio n of in ­ d iv id u a l factors in th e creation o f th e size o f th e serv ices purchased u ndergoes sig n ific a n t ch an ges in th e area groups and th e farm ty p es. It sh ou ld b e pointed ou t th at in sm a ller farm s, the se r v ic e s f ill up th e sh ortage of th e tech n ica l m eans o f m ech a n iza tio n (tractive p o w er, m a ch in es and agricu ltu ral tools) w h ile in th e objects o f g reater area, th e y su p p lem en t th e resou rces o f th e w ork in g force.