Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 63 (9), 1081-1083, 2007

Medycyna Wet. 2007, 63 (9) 1081

Praca oryginalna Original paper

Od wielu lat pa³eczki Salmonella stanowi¹ istotny czyn-nik epizootiologiczny w zatruciach pokarmowych u ludzi (1, 3, 9, 15). Wœród odzwierzêcych serotypów salmonelli czo³owe miejsce zajmuj¹ bakterie izolowane od ptaków. Istotn¹ rolê w transmisji zarazka odgrywa przede wszyst-kim drób i produkty drobiowe. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e rezerwuarem pa³eczek Salmonella mog¹ byæ równie¿ ptaki wolno ¿yj¹ce oraz inne zwierzêta domowe i dzikie (10). Za du¿y wzrost liczby zwierz¹t zara¿onych pa³ecz-kami Salmonella, obserwowany w ostatnich latach, od-powiedzialnych jest wiele czynników. Do najwa¿niejszych nale¿y zaliczyæ przede wszystkim intensywny rozwój prze-mys³owej produkcji zwierzêcej charakteryzuj¹cej siê du¿¹ koncentracj¹ zwierz¹t na ma³ej przestrzeni, sprzyjaj¹cej obni¿eniu naturalnej odpornoœci i w konsekwencji krzy-¿owemu zaka¿eniu patogenami bakteryjnymi (6, 13, 14). róde³ zaka¿eñ drobiu nale¿y doszukiwaæ siê tak¿e w wylêgarniach oraz w œrodowisku kurnika, gdzie ¿y-wotnoœæ pa³eczek Salmonella mo¿e utrzymywaæ siê do 3 miesiêcy (2, 11, 12).

Ze wzglêdu na mo¿liwoœæ intensywnego nama¿ania siê Salmonelli w przewodzie pokarmowym zarówno w cza-sie choroby, jak i w stanie bezobjawowego nosicielstwa, w 1 gramie wydalanego ka³u mo¿e znajdowaæ siê 107_-109 komórek zarazka. Z tego powodu œrodowisko zewnêtrz-ne jest ci¹gle zanieczyszczazewnêtrz-ne pa³eczkami Salmozewnêtrz-nella przez zwierzêta zdrowe – bezobjawowych nosicieli (7). Opornoœæ pa³eczek Salmonella na zmieniaj¹ce siê warunki œrodowiskowe jest znaczna. Ma na to wp³yw znaczne za-nieczyszczenie oraz dewastacja œrodowiska naturalnego

(11). W paszach, nawozach, gnojowicy, zw³okach i in-nych substancjach organiczin-nych pa³eczki Salmonella mog¹ przetrwaæ nawet kilka miesiêcy (4, 7). Przy zacho-waniu odpowiednich zasad higienicznych wiêkszoœci wtórnych zanieczyszczeñ pa³eczkami Salmonella mo¿na unikn¹æ lub w znacznym stopniu je ograniczyæ. Znacznie trudniej jest natomiast zapobiec rozprzestrzenianiu siê ich w œrodowisku.

Salmonellozy drobiu s¹ chorobami zakaŸnymi, a zasa-dy ich zwalczania w Polsce regulowane s¹ ustaw¹ z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierz¹t oraz zwal-czaniu chorób zakaŸnych zwierz¹t (Dz. U. 2004 nr 69 poz. 625 z póŸn. zm.). Komisja Europejska zobligowa³a kraje cz³onkowskie do monitoringu obecnoœci Salmonelli w stadach kur reprodukcyjnych (Dyrektywa 2003/99/EC) (3, 8). Ponadto wiele krajów Unii wprowadza w³asne pro-gramy kontroli wystêpowania tych drobnoustrojów. Pro-gramy te daj¹ wymierne efekty, co pokazuje przyk³ad Fin-landii i Norwegii, gdzie w 2003 r. nie wykryto obecnoœci Salmonella w stadach kur reprodukcyjnych (8).

Celem pracy by³a analiza zaka¿eñ pa³eczkami Salmo-nella w fermach drobiu w woj. warmiñsko-mazurskim w latach 2001-2005, z uwzglêdnieniem typów u¿ytkowych i gatunków drobiu.

Materia³ i metody

W niniejszym opracowaniu wykorzystano wyniki badañ Za-k³adu Higieny Weterynaryjnej w Olsztynie w kierunku obecnoœci pa³eczek Salmonella w fermach drobiu w województwie war-miñsko-mazurskim, w latach 2001-2005. Identyfikacjê pa³eczek

Wystêpowanie pa³eczek Salmonella w fermach drobiu

w woj. warmiñsko-mazurskim w latach 2001-2005

TOMASZ MITUNIEWICZ, JANINA SOWIÑSKA, KRYSTYNA IWAÑCZUK-CZERNIK, DOROTA WITKOWSKA, ANNA WÓJCIK, KATARZYNA KLEINSZMIDT, JERZY SOBCZAK*

Katedra Higieny Zwierz¹t i Œrodowiska Wydzia³u Bioin¿ynierii Zwierz¹t UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn *Wojewódzki Inspektorat Weterynarii, ul. Warszawska 109, 10-702 Olsztyn

Mituniewicz T., Sowiñska J., Iwañczuk-Czernik K., Witkowska D., Wójcik A., Kleinszmidt K., Sobczak J.

Salmonella bacteria occurrence on poultry farms in Warmia and Mazury province between 2001-2005

Summary

The aim of the study was to analyse Salmonella bacillus infections on poultry farms in the province of Warmia and Mazury, between 2001–2005, taking into account the utilitarian types and species of poultry.

Between 2001 and 2005, 11,488 farms from Warmia and Mazury were examined for the presence of Salmo-nella bacillus. Test results were positive for 10.4% farms. SalmoSalmo-nella bacilli were most often isolated from meat poultry and flocks of ducks in particular.

Additionally, the presence of two salmonella serotypes was established: Salmonella enteritidis and Salmonella typhimurium. Salmonella typhimurium bacilli were isolated from all groups of poultry, with the exception of laying hens and breeding geese and hens. Salmonella enteritidis was most often found in meat poultry and laying hens, and not in ducks and geese. A large percentage of infected samples revealed Salmonella bacilli which were not precisely classified and described. Most cases of unidentified salmonella types were recorded in 2002, while in subsequent years a clear downward trend was observed (with the exception of geese farms).

Medycyna Wet. 2007, 63 (9) 1082

Salmonella przeprowadzono wed³ug polskiej normy PN-EN ISO 6579. Badane próbki posiewano do buforowanej wody peptono-wej (BWP) o temperaturze otoczenia i inkubowano w temperatu-rze 37°C (± 1°C) ptemperatu-rzez 18 godzin (± 2 godziny). W drugim eta-pie badañ dokonywano selektywnego namna¿ania pa³eczek Sal-monella w po¿ywce p³ynnej RVS. Po 24 godzinach inkubacji na po¿ywce RVS przenoszono hodowlê za pomoc¹ ezy na powierzch-niê du¿ej p³ytki Petriego (o œrednicy 9 cm), zawieraj¹cej agar z ksyloz¹ i lizyn¹ (XLD agar). Inkubacjê po¿ywki agarowej XLD prowadzano w temperaturze 37°C (± 1°C), a nastêpnie, po 24 godzinach (± 3 godziny) odczytywano wynik. W przypadku otrzy-mania wyników ujemnych po 24 godzinach inkubacji po¿ywki, przed³u¿ano inkubacjê do 48 godzin. Po inkubacji posiewów na po¿ywkach agarowych odczytywano wyniki, wyszukuj¹c kolo-nie charakterystyczne dla pa³eczek Salmonella.

Dodatkowo wykonywano równie¿ badania potwierdzaj¹ce. Polega³y one na przesiewie kolonii uzyskanych na po¿ywkach, podejrzanych o przynale¿noœæ do rodzaju Salmonella i potwier-dzeniu tego faktu za pomoc¹ odpowiednich testów biochemicz-nych i serologiczbiochemicz-nych. Z ka¿dej z posiabiochemicz-nych p³ytek agarowych z selektywn¹ po¿ywk¹ wybierano po piêæ typowych lub podej-rzanych kolonii. Je¿eli liczba typowych kolonii by³a mniejsza ni¿ piêæ, to do dalszych badañ pobierano wszystkie typowe kolonie. Wybrane pojedyncze kolonie posiewano na p³ytki z agarem od¿ywczym w sposób umo¿liwiaj¹cy uzyskanie pojedynczych ko-lonii. P³ytki inkubowano przez 24 godziny (± 3 godziny) w tem-peraturze 37°C (± 1°C). Do potwierdzaj¹cych badañ biochemicz-nych i serologiczbiochemicz-nych u¿ywano czystych kultur.

Wyniki przedstawiono w postaci wartoœci œrednich dla kolej-nych lat, z podzia³em na drób reprodukcyjny i rzeŸny, z uwzglêd-nieniem poszczególnych gatunków drobiu oraz kur niosek. Obli-czono odsetek ferm, w których stwierdzono pa³eczki Salmonella, a tak¿e udzia³ badanych serotypów Salmonelli.

Wyniki i omówienie

W latach 2001-2005 w woj. warmiñsko-mazurskim na obecnoœæ pa³eczek Salmonella przebadano ogó³em 11 488 ferm, z czego wynik dodatni stwierdzono w 10,4% ferm (tab. 1). Najwiêkszy odsetek ferm zaka¿onych pa³eczka-mi Salmonella stwierdzono w 2002 r. W grupie drobiu rzeŸnego pa³eczki Salmonella najczêœciej izolowano w fermach kaczek, indyków i gêsi. Podobne tendencje w 2002 r. zaobserwowano u drobiu reprodukcyjnego, gdzie zaka¿enia Salmonella stwierdzono u kaczek i indyków (tab. 1). Odnosz¹c uzyskane wyniki do danych piœmien-nictwa dotycz¹cego indyków (5), w Polsce, w latach 1992--1999, stopieñ zaka¿enia ptaków pa³eczkami Salmonella by³ ni¿szy i waha³ siê od 2,29% w 1992 r. do 11,64% w 1999 r. Jednak¿e nale¿y zaznaczyæ, ¿e w wielu krajach odsetek zaka¿eñ indyków pa³eczkami Salmonella by³ wy¿szy. W Kanadzie, w 1982 r. drobnoustroje te stwier-dzono w oko³o 69% stad indyków, a w USA w latach 1988-1989 zaka¿onych by³o 71% stad. W grupie kur nio-sek w 2002 r. odsetek zaka¿onych ferm równie¿ by³ wy-soki i wyniós³ 12,3% (tab. 1). Zaka¿enie tej grupy pta-ków stanowi szczególnie istotny problem ze wzglêdu na mo¿liwoœæ dalszej ekspansji Salmonella poprzez zaka¿o-ne jaja. Kury nioski naturalnie zainfekowazaka¿o-ne pa³eczkami Salmonella sk³adaj¹ 1-3% zaka¿onych jaj (16). Stan ten jednak mo¿e ulegaæ znacznym wahaniom i spowodowaæ sytuacjê, w której odsetek znoszonych, zaka¿onych jaj bêdzie bardzo wysoki. Przechowywanie jaj w niew³aœci-wych warunkach lub inkubacja w wylêgarniach mo¿e równie¿ wp³yn¹æ na znaczne rozprzestrzenienie siê tych bakterii w œrodowisku. W 2003 r. odnotowano znaczny

spadek zaka¿eñ we wszystkich fermach, który utrzymy-wa³ siê w kolejnych analizowanych latach (tab. 1).

Ze wzglêdu na powszechn¹ obecnoœæ salmonelli i du¿e niebezpieczeñstwo wystêpowania w œrodowisku drobiu, w latach 2001-2005 zalecano okreœlanie dwóch seroty-pów Salmonella: S. enteritidis i S. typhimurium (1). Szcze-gólnego znaczenia nabiera monitoring Salmonella typhi-murium, ze wzglêdu na wysok¹ prze¿ywalnoœæ pa³eczek tego serotypu. Stwierdzono, ¿e drobnoustrój ten, izolo-wany z ka³u kur niosek utrzymyizolo-wanych w 5 ró¿nych sys-temach chowu, prze¿ywa³ od 2 do 175 dni (13, 14). Inte-resuj¹ce rozwi¹zania stosuje Dania, gdzie zgodnie z Pro-gramem Kontroli Wystêpowania Salmonella, po wykry-ciu S. enteritidis lub S. typhimurium hodowcy musz¹ za-chowaæ wyd³u¿ony, dwutygodniowy okres karencji przed wstawieniem do odchowu kolejnego stada (15).

Czêœciej izolowanym serotypem w analizowanym okre-sie by³a Salmonella typhimurium, której obecnoœæ ziden-tyfikowano w 111 fermach, natomiast Salmonella enteri-tidis wyst¹pi³a w 100 fermach (tab. 2).

Z przedstawionych danych wynika, ¿e Salmonella en-teritidis izolowano najczêœciej w fermach kur, indyków oraz kur niosek. Interesuj¹cy jest tak¿e fakt, i¿ nie stwier-dzono zaka¿eñ tym serotypem stad kaczek i gêsi. Dane piœmiennictwa wskazuj¹, ¿e w latach osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego stulecia zaka¿enia stad drobiu pa³eczkami Salmonella enteritidis stanowi³y wiêk-szy problem ni¿ obecnie. Badania przeprowadzone w la-tach 1985-1990 w ZHW w Gdañsku oraz w ZHW w Po-znaniu, w latach 1990-1994 wykaza³y, i¿ najczêœciej izo-lowanym serotypem u drobiu pad³ego by³a Salmonella enteritidis (61,7%) (16). Koncicki i wsp. (5), na podsta-wie analiz przeprowadzonych w latach 1992-1999, wy-kazali, ¿e Salmonella enteritidis by³a jednym z najczêœ-ciej identyfikowanych serotypów u indyków (14%). Ba-dania innych autorów (3, 16) potwierdzaj¹ równie¿, ¿e udzia³ tego serotypu w zaka¿eniach ptaków, a w szcze-gólnoœci kur i kurcz¹t rzeŸnych jest dominuj¹cy, zarówno w Polsce, jak i na œwiecie.

Odsetek zaka¿eñ ferm Salmonella typhimurium w ko-lejnych latach ulega³ pewnym wahaniom. Najwiêkszy procent zaka¿eñ stad drobiu stwierdzono w 2002 r., który w latach 2003-2004 uleg³ zmniejszeniu. Natomiast w 2005 r. odnotowano ponowny wzrost zaka¿eñ (tab. 2). Serotyp ten izolowano praktycznie od wszystkich grup drobiu, z wyj¹tkiem kur niosek oraz gêsi i kur reprodukcyjnych. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e du¿y odsetek zaka¿eñ w fermach drobiu powodowa³y pa³eczki Salmonella, które nie zo-sta³y dok³adnie sklasyfikowane i okreœlone (tab. 2). Naj-wiêcej przypadków wystêpowania salmonelli nieziden-tyfikowanych stwierdzono w 2002 r., natomiast w kolej-nych latach uwidoczni³a siê wyraŸna tendencja spadko-wa (za wyj¹tkiem ferm gêsi) (tab. 2).

Podsumowanie

W latach 2001-2005 na terenie województwa warmiñ-sko-mazurskiego pa³eczki Salmonella najczêœciej izolo-wano od drobiu rzeŸnego. Dotyczy³o to przede wszyst-kim stad kaczek (tab. 1). Koniecznoœæ ograniczenia strat powodowanych tymi bakteriami wymusza postêpowania maj¹ce na celu eliminacjê zaka¿eñ w stadach zarodowych i reprodukcyjnych, poprzez objêcie ich programami

œcis-Medycyna Wet. 2007, 63 (9) 1083

³ego nadzoru i dzia³añ profilaktycznych (10). Jak wykaza-³y badania prowadzone we Francji (9), istotne znaczenie w eliminacji pa³eczek Salmonella ze œrodowiska hodowli drobiu ma higiena utrzymania oraz prawid³owo wykona-na dezynfekcja i deratyzacja pomieszczeñ drobiarskich.

Piœmiennictwo

1.Beli E., Duraku E., Telo A.: Salmonella serotypes isolated from chicken in Alba-nia. Int. J. Food Microbiol. 2001, 71, 263-266.

2.Giliñski Z., Luft-Deptu³a D.: Drób i jaja wa¿nym zaka¿eniem salmonelloz cz³o-wieka. Pol. Drob. 2003, 3, 23-24.

3.Hoszowski A., Wasyl D.: Taksonomia i nomenklatura rodzaju Salmonella. Medy-cyna Wet. 2005, 56, 75-78.

4.Ko³odziejczyk P., Wasyl D.: Salmonelloza œwiñ. Trz. Chlew. 2000, 38, 91-95. 5.Koncicki A., Krasnodêbska-Depta A., Szweda W., Rumiñska-Groda E., Guiro S.:

Zaka¿enia pa³eczkami Salmonella u indyków w Polsce. Medycyna Wet. 2000, 56, 524-527.

6.Kwiatek K., Hoszowski A.: Wybrane aspekty epidemiologii i epizootiologii sal-monelloz na terenie Polski. Przem. Spo¿. 1996, 50, 8-11.

7.Kwiatek K.: Pa³eczka Salmonella – aspekty epidemiologiczne w powi¹zaniu z krajowym programem zwalczania salmonelloz drobiu. Pol. Drob. 2000, 9, 24-27.

8.Osek J.: Zoonozy i ich czynniki etiologiczne w œwietle raportu Komisji Europej-skiej za 2003 rok. ¯ycie Wet. 2005, 80, 702-707.

9.Rose N., Beaudeau F., Drouin P. Toux J. Y., Rose V., Colin P.: Risk factors for Salmonella enterica subsp. Enterica contamination in French broiler-chicken flocks at the end of the rearing period. Prev. Vet. Med. 1999, 39, 265-277.

10.Rzedzicki J., Ko³odziejczyk A., Tokarzewski S., Boœ M.: Niektóre aspekty epide-miologiczne salmonellozy ptaków. Medycyna Wet. 2000, 56, 79-84.

11.Rzedzicki J., Skowron M.: Pa³eczki Salmonella przyczyn¹ zachorowañ ludzi i pta-ków. Nowa Wet. 1998, 3, 22-27.

12.Szeleszczuk P.: Przepisy reguluj¹ce zwalczanie salmonelloz w stadach drobiu rzeŸ-nego. Pol. Drob. 2000, 9, 9-14.

13.Szostak B., Bekier-Jaworska E.: Zanieczyszczenia mikrobiologiczne i parazyto-logiczne gleby na terenie ferm œwiñ. Medycyna Wet. 2003, 59, 250-253. 14.Trawiñska B., Saba L., S³awoñ J., Bis-Wencel H.: Prze¿ywalnoœæ pa³eczek z

ro-dzaju Salmonella w kale lisów i kompostach. Annales UMCS, Sec. EE 2003, XV, 34, 241-246.

15.Wedderkopp A., Gradel K. O., Jorgensen J. C., Madsen M.: Pre-harvest surveil-lance of Camylobacter and Salmonella in Danish broiler flocks: a 2-year study. International J. Food Microbiol. 2001, 68, 53-59.

16.Wieliczko A., Mazurkiewicz M.: Zaka¿enia pa³eczkami Salmonella u drobiu na Dolnym Œl¹sku. Medycyna Wet. 1999, 55, 445-450.

Adres autora: dr in¿. Tomasz Mituniewicz, ul. Oczapowskiego 5, 10-719 Olsztyn; e-mail: t.mituniewicz@uwm.edu.pl

k o R y n j y c k u d o r p e r b ó r D DróbrzeŸ yn _Kury i k s o i n SuSma y r u k indyki kaczki gêsi Razem kury indyki kaczki gêsi Razem * a b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* 1 0 0 2 133 10,0 197 18,3 17 10,0 121 4,8 1158 15,7 1878 19,7 1222 19,2 13 33,3 142 14,2 2245 19,1 179 11,3 2482 18,6 2 0 0 2 121 14,8 193 17,1 16 33,3 152 7,7 1272 14,7 1595 10,3 1339 17,3 19 77,8 138 12,3 2081 15,2 165 12,3 2418 15,1 3 0 0 2 123 10,0 242 16,2 16 16,7 170 2,9 1341 15,3 1504 10,5 1615 10,3 19 33,3 167 19,6 2295 10,4 179 13,8 2715 19,6 4 0 0 2 126 13,9 201 13,0 13 10,0 141 2,4 1271 13,0 1449 18,8 1062 11,1 13 33,3 127 15,5 1641 10,7 199 10,1 2011 19,6 5 0 0 2 128 10,7 223 10,0 11 18,2 187 6,9 1349 13,2 1419 13,4 1938 17,4 10 10,0 179 22,9 1436 10,0 177 19,1 1862 18,7 S 131 13,8 956 16,5 33 15,2 271 5,2 1391 16,2 2845 10,5 6176 11,3 24 50,0 653 19,8 9698 11,1 399 17,3 11488 10,4

Tab. 1. Wystêpowanie pa³eczek Salmonella w fermach drobiu w woj. warmiñsko-mazurskim w latach 2001-2005

Objaœnienia: a* – liczba ferm badanych; b* – odsetek (%) ferm zaka¿onych

Tab. 2. Wystêpowanie wybranych serotypów Salmonella w fermach drobiu w woj. warmiñsko-mazurskim w latach 2001-2005

Objaœnienia: a* – liczba ferm zaka¿onych; b* – odsetek (%) ferm zaka¿onych

³ a iz d U h c y n a r b y w w ó p y t o r e s a ll e n o m l a S k o R y n j y c k u d o r p e r b ó r D DróbrzeŸ yn i k s o i n y r u K Su_Sma y r u k indyki kaczki gêsi kury indyki kaczki gêsi * a b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a* b* a ll e n o m l a S s i d it ir e t n e 1 0 0 2 0 0,0 1 12,5 0 0,0 0 0,0 25 29,4 16 5,3 0 0,0 0 0,0 11 100,0 133 133,0 2 0 0 2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 12 13,3 11 0,5 0 0,0 0 0,0 11 12,5 124 124,0 3 0 0 2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 16 11,3 11 0,6 0 0,0 0 0,0 10 0,0 127 127,0 4 0 0 2 1 100,0 0 0,0 0 0,0 1 100,0 18 36,7 17 5,9 0 0,0 0 0,0 15 50,0 132 132,0 5 0 0 2 1 133,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 17 30,4 13 4,3 0 0,0 0 0,0 13 42,9 124 124,0 S 2 140,0 1 1,6 0 0,0 1 7,1 68 22,4 18 2,6 0 0,0 0 0,0 10 34,5 100 100,0 a ll e n o m l a S m u ir u m i h p y t 1 0 0 2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 12,4 18 17,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 111 129,9 2 0 0 2 0 0,0 2 6,1 2 100,0 0 0,0 2 13,3 16 17,0 1 114,3 17 41,2 0 0,0 130 127,0 3 0 0 2 0 0,0 1 6,7 1 100,0 0 0,0 8 15,1 19 15,4 2 166,7 14 25,0 0 0,0 125 122,5 4 0 0 2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 5 10,2 19 17,6 1 100,0 11 14,3 0 0,0 116 114,4 5 0 0 2 0 0,0 0 0,0 1 50,0 0 0,0 3 15,4 23 33,3 0 0,0 12 11,1 0 0,0 129 126,1 S 0 0,0 3 4,8 4 80,0 0 0,0 20 16,6 65 19,3 4 133,3 14 21,9 0 0,0 111 100,0 e n n I e ll e n o m l a s 1 0 0 2 0 0,0 17 187,5 0 0,0 1 100,0 158 68,2 100 87,7 1 100,0 16 100,0 10 0,0 173 117,6 2 0 0 2 1 100,0 31 193,9 0 0,0 4 100,0 157 93,4 211 92,5 6 185,7 10 158,8 17 187,5 327 133,3 3 0 0 2 0 0,0 14 193,3 0 0,0 2 100,0 139 73,6 157 94,0 1 133,3 12 175,0 13 100,0 228 123,2 4 0 0 2 0 0,0 16 100,0 0 0,0 0 0,0 126 53,1 102 86,4 0 0,0 16 185,7 15 150,0 145 114,8 5 0 0 2 2 66,7 10 0,0 1 50,0 6 100,0 136 64,3 143 62,3 0 0,0 16 188,9 14 157,1 108 111,0 S 3 60,0 58 193,5 1 20,0 13 192,9 216 71,1 613 88,1 8 166,7 50 178,1 19 165,5 981 100,0