W łodzimierz Kamiński
Z E W N Ę T R Z N E C Z Y N N IK I E K O N O M IC Z N E T R A N S F O R M A C JI N IE M IE C W S C H O D N IC H
Celem niniejszych rozw ażań je s t zaprezentow anie w pływ u zew nętrznych czynni ków ekonom icznych na transform ację N iem iec W schodnich (zw anych pow szech nie Nowym i Landam i lub N ow ym i Krajam i Zw iązkow ym i N ie m ie c )1, które p o zwoli na sform ułow anie w niosków dla Polski oraz innych gospodarek w procesie transform acji.
P odstaw ow ą te z ą je st tw ierdzenie, że w m iarę transform acji w schodnich landów N iem iec rośnie rola zew nętrznych czynników ekonom icznych w ich roz woju gospodarczym . D otyczy to zarów no handlu zagranicznego, ja k i zagranicz nych inwestycji bezpośrednich (ZIB) oraz transferu technologii. Stąd próba poka zania zjaw iska przesunięcia środka ciężkości z w pływ u czynników w ew nętrznych (niem ieckich) w kierunku czynników zew nętrznych. W tym kontekście analizuje my zależności m iędzy tym i trzem a zew nętrznym i czynnikam i transform acji, będą cymi rów nież istotnymi czynnikam i rozw oju N ow ych L andów w późniejszym okresie. W ażnym aspektem transform acji są przekształcenia w łasnościow e jak o czynnik niosący ze so b ą zm iany strukturalne w pływ ające na przyśpieszenie dyna miki PKB w długim okresie.
Specyfika transform acji gospodarczej w N iem czech W schodnich
Transform acja gospodarki polega na zm ianie system u społeczno-gospodarczego. O znacza ona odejście od zasad i form instytucjonalnych organizacji, które obow ią zyw ały w danym kraju w okresie poprzedzającym rozpoczęcie tego procesu, doty czących zarów no życia gospodarczego, ja k i politycznego. K iedy m ów im y o tran s
1 Do Now ych Landów zaliczam y Brandenburgię, M eklem burgię-Pom orze Przednie, Saksonię, Saksonię- Anhalt i Turyngię. Ich obecny udział w PKB N iem iec wynosi 14,7%. L udność stanow i 20,6% , a zatrudnienie
form acji rynkow ej, to m am y na myśli przejście od gospodarki planowej do gospo darki rynkow ej. T a k ą definicję transform acji m ożem y odnieść rów nież do obec nych w schodnich landów N iem iec, które w cześniej w chodziły w skład gospodarki N R D 2.
Patrząc z perspektyw y ostatnich 14 lat, m ożna stw ierdzić, że ogólne w a runki transform acji w N iem czech W schodnich zostały spełnione przez:
- w olność gosp odarczą zw iązaną z rów noupraw nieniem w łasności prywatnej, co w konsekw encji uruchom iło proces pryw atyzacji prow adzący do zasadniczego zm niejszenia roli przedsiębiorstw państw ow ych w gospodarce;
- liberalizację gospodarki zarów no w aspekcie w ew nętrznym (głów nie uwolnienia cen), ja k też zew nętrznym (głów nie dopuszczenia w szystkich podm iotów gospo darczych do handlu zagranicznego);
- stw orzenie podstaw instytucjonalnych funkcjonow ania now ego system u gospo darczego i przeprow adzenia stosow nych reform strukturalnych w drodze przejęcia w zorców zachodnioniem ieckich;
- deregulację gospodarki polegającą na ograniczeniu w pływ u państw a na podm ioty gospodarcze oraz zm ianę form tego oddziaływ ania przez przejście od form bezpo średnich do form pośrednich.
W przypadku N iem iec W schodnich, ze względu na uw arunkow ania poli tyczne transform acji (transform acja gospodarcza zachodziła w w arunkach zjedno czenia), przem iany instytucjonalne nastąpiły w stosunkow o krótkim czasie przez imitację, a właściwie praktycznie całkowite przejęcie systemu działającego w RFN. W rezultacie reform y strukturalne miały przebieg gwałtowny. Dotyczyło to zwłaszcza prywatyzacji.
Przekształcenie struktury własnościow ej było jednym z najważniejszych elem entów transform acji gospodarczej w N iem czech W schodnich. Za zasadną uznano szybką pryw atyzację, m ającą zapobiec dalszem u obniżaniu wartości m ająt ku, który był nieproduktyw ny i podlegał szybkiej utracie w artości3.
Proces pryw atyzacji w N iem czech W schodnich m iał sw oją specyfikę: prow adzący pryw atyzację Urząd Pow ierniczy Treuhandanstalt w ybrał do procesu pryw atyzacyjnego te przedsiębiorstw a, które zgodnie z przyjętym i przez niego kryteriam i kw alifikow ały się do w prow adzenia program u napraw czego. Założono w ów czas, że prężność gospodarki rynkowej zależna je s t od w spółdziałania dużych, średnich i m ałych przedsiębiorstw . Im itując system gospodarczy RFN, szczególną wagę przypisano m ałym i średnim przedsiębiorstw om (M SP).
W takiej sytuacji pryw atyzacja m iała um ożliwić prędkie dokapitalizow anie przedsiębiorstw oraz m odernizację procesów produkcyjnych w drodze w prow a dzenia now ych technologii. W ażnym zadaniem było popraw ienie jakości produkcji zarów no na rynek krajow y, ja k i zagraniczny. Produkcja now oczesnych, wysoko- jakościow ych produktów o relatyw nie niskich kosztach w ytw arzania, a także w y
2 T he W orld Bank, From Plan to Market. W orld D evelopm ent R eport 1996, New York 1996.
3 W . K a m i ń s k i , R ola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w transform acji Landów Wschodnich
RFN, referat na konferencję „M iędzynarodow a w spółpraca produkcyjna i transfer technologii a procesy transfor
macji gospodarczej” , Z akład M iędzynarodow ej W spółpracy Produkcyjnej, K olegium Gospodarki Światowej SGH, W arszawa 1997.
soki poziom zarządzania to najw ażniejsze punkty pow odzenia transform acji gospo darczej w branżach produkcyjnych.
O bok pryw atyzacji w N ow ych Krajach Zw iązkow ych m ożna w yróżnić trzy podstawowe zakresy zadań w zajem nie ze so b ą powiązane:
- utworzenie instytucjonalnej infrastruktury dla pobudzenia działalności sektora prywatnego. Zalicza się do tego nowy system praw ny4, rozdzielenie sektora pry w atnego i państw ow ego, warunki państw ow ego finansow ania i sterow ania w ydat kami, utw orzenie instytucjonalnych w arunków ram ow ych dla rynku kapitałow ego, rynku pracy oraz gospodarki gruntam i, ja k rów nież ram system ow ych dla banku centralnego i całego system u finansow ego;
- osiągnięcie m onetarnej stabilizacji przez podjęcie działań m ających na celu do prow adzenie do stabilnego pieniądza. N ależało przede w szystkim zlikw idow ać nadm iar pieniądza, utworzyć now y porządek w system ie pieniężnym oraz zw iązać go z niezależnością banku centralnego, dw ustopniow ym system em bankow ym i rynkiem kapitałow ym . N astąpiło to w ram ach Unii W alutow o-G ospodarczo- Socjalnej5 i przez przyjęcie system u m onetarnego RFN, w tym zw łaszcza przyjęcie marki zachodnioniem ieckiej w m iejsce marki w schodnioniem ieckiej. W ram ach tak wytyczonej stabilizacji na szczególne m iejsce w ysunęły się czynniki natury technicznej i logistycznej, poniew aż było to rozw iązanie bezprecedensow e i w y magało w krótkim term inie przeprow adzania całego kom pleksu działań dostoso wawczych, w tym także utw orzenie nowego system u obiegu pieniądza, now ych podstaw adm inistracyjnych funkcjonow ania gospodarki oraz przyjęcia nowego systemu finansow ania św iadczeń społecznych;
- dostosow anie w zajem ne przedsiębiorstw , tak aby w arunki działalności były identyczne. Chodzi tutaj głów nie od dostosow anie przedsiębiorstw obu stron do działalności w now ych w arunkach europejskich. Szczególnie w y ró żn iają się tu zagadnienia produkcji, pracy i inwestycji. S iłą n apędow ą tego procesu je s t po wstawanie nowych przedsiębiorstw i ich rozwój w w arunkach jed nolitego rynku europejskiego.
N iem cy W schodnie są wyjątkiem na tle innych gospodarek w procesie transform acji, poniew aż z wyżej w ym ienionych trzech podstaw ow ych zadań dw a zostały spełnione w krótkim czasie. W ramach zjednoczenia dokonano przejęcia instytucjonalnej infrastruktury RFN (na podstaw ie paragrafu 23 U staw y Z asadni czej RFN, czyli K onstytucji N iem iec) oraz doprow adzono do stabilizacji m onetar nej. Do zakończenia transform acji systemowej pozostało je d n a k dopasow anie go spodarki, zw łaszcza na szczeblu m ikroekonom icznym , które w przypadku N iem iec ma szczególną specyfikę zrastania się gospodarek na dw óch poziom ach rozwoju społeczno-gospodarczego w ramach jednego narodu i różnych system ów politycz nych przed zjednoczeniem .
4 Łącznie z praw em dla przedsiębiorstw.
5 Unia W alutow o-G ospodarczo-Socjalna zaczęła obow iązyw ać RFN i N RD 1.07.1990 i wprowadziła markę jako walutę obow iązującą na terenie NRD. Równocześnie w zasadzie autom atycznie przejęła system ban kowy i ubezpieczeń społecznych obow iązujący w RFN.
W celu efektyw nego przeprow adzenia transform acji system u gospodarcze go stało się konieczne uzyskanie konsensusu politycznego, aby uniknąć ryzyka napięć społecznych na tle ekonom icznym . N ie został on jed n ak w pełni osiągnięty m im o ogrom nego w sparcia finansow ego zarów no ze strony landów zachodnich, ja k też Unii Europejskiej. W ramach w sparcia z europejskich funduszy struktural nych landy w schodnie N iem iec otrzym ały łącznie w okresie 1991-2006 środki w w ysokości 35 532,3 min euro. N atom iast ogólne środki przekazane do Niem iec W schodnich z Niem iec Zachodnich wyniosły dotychczas łącznie około 1 235,0 mld euro. Oznacza to, że te ogromne zewnętrzne środki finansowe uruchomione w ramach procesów transformacji nie doprowadziły do oczekiwanego wzrostu poziomu życia we wschodnich landach Niemiec, co stanowi dzisiaj społeczną barierę przyspieszenia tem pa wzrostu całej gospodarki niemieckiej.
Przykład N iem iec W schodnich ukazuje problem dochodzenia do konsensu politycznego w drodze finansow ego wsparcia. Ogromne środki finansowe urucho mione w ramach procesu transformacji nie doprowadziły do ujednolicenia społeczeń stwa, ani też nie znalazły należytego odzwierciedlenia w przyspieszeniu tempa PKB.
Problem atykę transform acji N iem iec W schodnich należy postrzegać w kom pleksie przenikania się czynników ekonom icznych, społecznych oraz poli tycznych, i to w ujęciu długookresow ym . P odstaw ow ą siłą spraw czą dla transfor macji N iem iec W schodnich w oparciu o w ykorzystanie źródeł zew nętrznych6 była polityczna decyzja o zjednoczeniu N iem iec. Podział N iem iec po drugiej wojnie światowej był nienaturalny i RFN nigdy nie w yrzekła się myśli o ponownym zjed noczeniu, zachow ując tak ą m ożliw ość w swojej konstytucji.
Proces w zajem nego zbliżenia się obu państw niem ieckich został spotęgo w any przez rozw ój sytuacji politycznej w krajach Europy Środkowej i W schodniej, ja k też w ycofanie poparcia w ładz Zw iązku Radzieckiego dla N R D z rów nocze snym zbliżeniem z RFN zgodnym z oczekiw aniam i narodu niem ieckiego, pragną cego w prow adzenia zm ian podobnych do tych w innych krajach Europy Środkowej i W schodniej. W ew nętrzne siły spraw cze transform acji gospodarki NRD zostały pobudzone przez zew nętrzne czynniki polityczne. Pod tym w zględem transform a cja N iem iec W schodnich różni się od transform acji gospodarek Europy Środkowej, gdzie im pulsem politycznym je j przeprow adzenia były czynniki wewnętrzne. W Polsce takim czynnikiem była działalność „S olidarności” . Zm iany społeczne w N iem czech W schodnich były także w yw ołane narastającym kryzysem gospodar czym oraz rosnącym i oczekiw aniam i konsum pcyjnym i społeczeństw a N R D na tle poziom u konsum pcji w N iem czech Zachodnich.
Porów nan ie gosp odarki N iem iec W schodnich i Zachodnich
Zacznijm y od produktu krajow ego brutto. D ynam ika w zrostu PKB Nowych K ra jó w Z w iązkow ych je s t w całym okresie transform acji zróżnicow ana. W 1991 bez
6 Jako zew nętrzne postrzegane są wszystkie źródła, czynniki, środki i zasoby pochodzące spoza obszaru N ow ych Landów i Berlina W schodniego.
względu na przyjętą bazę (ceny bieżące, stałe z roku 1995 lub 19 917) zanotow ano ujem y przyrost PKB w N iem czech W schodnich. W artość tego spadku w yniosła w zależności od źródła od 18,3%8 do 31,4% 9. W latach 1992 do 1994 PKB ch a rakteryzow ał się w ysoką dynam iką w zrostu, w ynoszącą od 7,7% w 1992 do 11,9% w roku 1993 i 11,4% w roku 1994l0. Dynam iczny w zrost PKB załam ał się jed n ak ju ż w roku 1995, kiedy to zm niejszył się do 4,5% . W następnych latach obserw u jem y kontynuację tendencji spadkowej. W 1998 roku przyrost PKB w N ow ych
Krajach Zw iązkow ych był w idocznie m niejszy od przyrostu w krajach zw iązko wych w N iem czech Zachodnich. Stan ten utrzym yw ał się do roku 2002 (z w yjąt kiem roku 1999)".
D otychczasow e realia gospodarki rynkowej w N iem czech W schodnich w ynikają z tego, że znaczna część środków finansow ych pochodzi spoza tego rejo nu. Przykładow o transfery roczne netto z N iem iec Z achodnich w yniosły w la tach 1991-1999 od 52% do 34% wielkości w ytw orzonego w tym czasie PK B N ie miec W schodnich12. Podobnie kształtow ała się sytuacja w przekazanych dobrach i usługach. P rzew yższająca część tych środków była kierow ana na pokrycie popytu konsum pcyjnego. O becnie coraz częściej w dyskusjach na tem at rozw oju gospo darczego N iem iec W schodnich w skazuje się konieczność zm niejszenia zew nętrz nego finansow ania konsum pcji i zw iększenia finansow ania z tych środków lokal nej i regionalnej działalności gospodarczej.
O znacza to, że dystans pom iędzy rozw ojem N iem iec W schodnich i Z a chodnich nie ulega zm niejszeniu w oczekiw anym tem pie i w zw iązku z tym m oże stanowić zarzew ie konfliktów społecznych i w konsekw encji ham ow ać dochodze nie do zakładanego konsensusu społecznego w obrębie całych N iem iec.
Perspektyw a zrów nyw ania się sytuacji gospodarczej w N iem czech W schodnich z sytuacją w N iem czech Zachodnich je s t w odniesieniu do wartości PKB na jedn ego m ieszkańca odległa. W N iem czech W schodnich w artość PKB na jednego m ieszkańca stanow iła w końcu lat 90. 66% (w 1991 roku 42,7% ) w po
rów naniu do N iem iec Z achodnich13.
W N iem czech Zachodnich znacznie w yższa je s t w ydajność pracy. Pozy tywnym zjaw iskiem je s t w zrost w ydajności pracy w N iem czech W schodnich (m ie rzony w artością PKB na jednego zatrudnionego). Poza rokiem 1998 przyrost PKB na jednego zatrudnionego w N iem czech W schodnich był w om aw ianym okresie
7 Początkowe dane w cenach stałych (wskaźniki realne) były liczone na podstaw ie roku bazow ego 1991, w trakcie dekady zm ieniono rok bazow y na rok 1995 i przyjęto nowy standard obliczeń ESVG 1995.
8 W cenach bieżących.
9 W cenach stałych liczonych na bazie 1991 roku. 10 W cenach stałych na bazie roku 1995. 11 Dla roku bazow ego 1995.
12 W skaźnik ten się zm ieniał od m aksym alnie 52,3% w roku 1991 do m inim alnie 32,6% w roku 1997. W roku 1999 w ynosił on 34,1% .; por.: Doświadczenia integracji gospodarki b. NR D w ram ach R F N w warunkach
członkostwa w Unii Europejskiej. Wnioski dla Polski, W arszawa 2003, s. 177.
13 G esam twirtschafiliche und unternelim erische Anpassungsfortschritte in Ostdeutschland. Kurzexpertise, Halle 2000 s. 6. W artość PKB na jednego zatrudnionego nowych krajów zw iązkow ych osiągnęła 66% (nom inal nie) i 67% (realnie) w artości PKB na jednego zatrudnionego w N iem czech Z achodnich (dane liczone według metody z roku 1991) są nieporów nyw alne bezpośrednio z m etodą z 1995 roku. Por.: Analyse: Zehn Jalire Aufbau-
w yraźnie na w yższym poziom ie niż w N iem czech Zachodnich. Świadczy to o re latyw nie w yższym tem pie w zrostu w ydajności czynników produkcji w Niem czech W schodnich aniżeli w N iem czech Zachodnich. U bocznym skutkiem tej pozytyw nej tendencji je s t w zrost bezrobocia w N iem czech W schodnich.
Struktura w ytw orzonego P K B 14 w N iem czech W schodnich na przestrzeni lat 90. uległa pozytyw nym przeobrażeniom . W zrósł udział sektora trzeciego (usłu gi) kosztem sektora drugiego, czyli przem ysłu przetw órczego. W edług W artości Dodanej B rutto w roku 1997 w N iem czech W schodnich (poza B erlinem W schod nim ) najw iększy udział w PKB posiadał przem ysł przetw órczy. K olejną w ażną branżą były przedsiębiorstw a usługow e oraz państw o w raz z pryw atnym i gospo darstw am i i organizacjam i (typu non-profit).
A nalizując poszczególne sektory gospodarcze N iem iec W schodnich na przestrzeni lat (19 9 1 -1 9 9 5 ), w okresie największych zm ian transform acyjnych, zauw ażyć m ożna m alejący udział produkcji sektora pierw szego (rolnictwo, le śnictw o i rybołów stw o, w ydobycie surow ców ) oraz w zrastający udział sektora drugiego (przem ysł przetw órczy oraz budow nictw o) i branż zw iązanych z trzecim sektorem gospodarki, tj. usługam i.
C zynnikiem , który w istotny sposób przyczynił się do w zrostu PKB i do zmian je g o struktury były przekształcenia przedsiębiorstw w N iem czech W schod nich. Do zjednoczenia funkcjonow ały w ielkie państw ow e kom binaty scalające w jednej strukturze prawnej w iele pojedynczych przedsiębiorstw , odpowiadających różnym form om procesu w ytw arzania, dystrybucji i sprzedaży. Udział przedsię biorstw pryw atnych był w ów czas znikomy. Po zjednoczeniu nastąpił proces likwi dacji w ielkich państw ow ych kom binatów przez dzielenie ich na poszczególne za kłady i poddaw anie pryw atyzacji pod auspicjam i Treuhandanstalt.
R ów nocześnie następow ało przyśpieszenie tw orzenia nowych przedsię biorstw. N ajw iększe zainteresow anie w tym zakresie w ykazyw ały branże budow lane i usługow e. Z w iązane to było ze stosunkow o korzystnym i warunkam i w yj ściowym i w tych branżach w odróżnieniu od branż przem ysłow ych, które w w iększym stopniu podlegały w ów czas naciskom konkurencyjnym zwłaszcza przedsiębiorstw z N iem iec Zachodnich. M im o to proces kreacji nowych przedsię biorstw dotyczył także przem ysłu przetw órczego, w którym pod koniec lat 90. ponad połow a przedsiębiorstw była przedsiębiorstw am i nowo powstałym i w okre sie po zjednoczeniu N iem iec15.
Postęp w łączeniu gospodarek znajdujących się na dw u różnych poziom ach rozw oju, m im o w idocznych w N ow ych Landach zm ian, jest procesem przebiegają cym w tem pie w olniejszym od zakładanego. Proces, którego pierw sza część skoń czyła się w połow ie lat 90., m a w iele etapów. O becnie konieczna je st zm iana do tychczasow ej strategii i takie jej ukierunkow anie, aby doprow adzić m.in. do zgod ności m iędzy poziom em płacy realnej a w ydajnością w drodze wykorzystania m ożliw ości gospodarczych N ow ych Landów . W ydaje się, że w ykorzystanie w co
14 A naliza struktury w ytw orzonego PKB dokonyw ana na podstawie niem ieckich danych opiera się na w artości dodanej brutto (B ruttow ertsdidpfung).
raz większym zakresie w łasnych możliwości nie m oże następow ać bez um iejętne go stym ulow ania tej sam odzielności przez środki finansow e płynące z zachodnich krajów zw iązkow ych i źródeł zagranicznych.
Rola handlu zagranicznego
Handel zagraniczny landów w schodnich należy rozpatryw ać w układzie: handlu w ew nątrzniem ieckiego, m iejsca handlu landów w schodnich w handlu zagranicz nym Niem iec oraz autonom icznego handlu w schodnich landów . H istorycznie patrząc, handel w ew nątrzniem iecki odnosi się do w ym iany handlow ej m iędzy N RD i RFN, ale obejm uje także pierw sze lata po zjednoczeniu.
Przyśpieszenie handlu w ew nątrzniem ieckiego ju ż w drugiej połow ie lat 80. jako rezultat zbliżenia politycznego obu państw (co w sferze gospodarczej zao w ocow ało udzieleniem przez RFN znacznych kredytów ) pobudziło eksport zachodnioniem iecki na rynek byłej NRD. Fakt zjednoczenia N iem iec doprow adził do dalszego znacznego rozw oju handlu w ew nątrzniem ieckiego. D la przem ysłu za- chodnioniem ieckiego oznaczało to m ożliw ość kom pensacji zm niejszonych w pły wów z eksportu na inne rynki. M iędzy rokiem 1989 a 1992 eksport z landów za chodnich do N iem iec W schodnich w zrósł o 682% , a z N iem iec W schodnich do N iem iec Zachodnich był znacznie m niejszy (w zrósł w analogicznym okresie tylko 0 42%). W handlu w ew nątrzniem ieckim saldo obrotów handlow ych było dla N iem iec W schodnich ujem ne, w ynosiło w roku 1992 ponad 53 m ld D M (w 1991 roku ponad 37 mld DM). W strukturze towarowej dom inow ały dobra inw estycyjne.
Podstaw ow ym ham ulcem w zrostu eksportu z N iem iec W schodnich na rynek zachodnioniem iecki, podobnie ja k na inne rynki, była w ów czas niska konku rencyjność produktów . Sam wolum en im portow anych z N iem iec Zachodnich i in nych rynków tow arów był relatyw nie wysoki na początku lat 90. N ie zachęcało to do uruchom ienia własnej produkcji i jej m odernizacji.
Znaczenie eksportu i importu N ow ych K rajów Zw iązkow ych dla całego handlu zagranicznego N iem iec było w początkow ym okresie niew ielkie i w ykazało się 1,7% udziałem w roku 1994, a w 1995 stanow iło około 1,9%. O becnie udział N owych K rajów Zw iązkow ych w eksporcie N iem iec w ynosi około 6%.
Rozwój handlu N iem iec W schodnich, rozum ianego ja k o ich wydzielony handel zagraniczny, je s t trudny do określenia, poniew aż z ch w ilą zjednoczenia podaw ane są na ogół łączne dane statystyczne handlu zagranicznego dla całych Niem iec. W eksporcie i im porcie landów w schodnich m ożna m im o to wskazać pewne tendencje, które rzutują na kierunki tego handlu. Z uwagi na strukturę geo graficzną następow ał on głów nie w kierunku w ysoko rozw iniętych krajów zachod nich, których udział w 1995 roku w eksporcie w yniósł 47,9% , a w im porcie 54,2%, podczas gdy w 1991 roku odpow iednie w skaźniki w yniosły 13,4% i 27,8% . W 2000 roku 47,5% eksportu N iem iec W schodnich było dokonyw ane do krajów Unii Europejskiej (dla N iem iec Zachodnich w skaźnik ten był o około 9% w yższy 1 w ynosił 56,7% w roku 2000).
W ciągu pierw szych pięciu lat po zjednoczeniu udział eksportu do krajów zachodnich w zrastał szybciej niż import, dotyczy to głów nie krajów Unii Europej skiej. R ów nocześnie następow ał rozwój w ym iany handlowej landów wschodnich z krajam i pozaeuropejskim i, zw łaszcza USA i Kanadą. R ów nież w drugiej połowie lat 90. następow ał szybki rozwój w ym iany handlowej z tymi krajam i (w zrosła ona w latach 1996-2000 pięciokrotnie). Zarów no import, ja k też eksport do nich w roku 1995 (im port - 591 min marek, eksport - 529 min m arek) był w yraźnie wyż szy niż w roku 1990 (im port - 282 min m arek, eksport - 166 min marek).
Pod w zględem eksportu w kolejnych latach 90. najbardziej w zrosło zna czenie takich krajów jak: USA, Japonia, K orea Południow a i Hiszpania. W latach 1996-1997 nastąpił w zrost eksportu do Japonii16. O znacza to integrow anie się go spodarki w schodnioniem ieckiej z czołow ym i rynkam i św iatow ym i.
Z asadniczy w kład w rozwój eksportu m ają nowo pow stałe przedsiębior stw a przem ysłow e z kapitałem zachodnioniem ieckim i zagranicznym . Przedsię biorstw a z kapitałem zagranicznym rozw inęły eksport głów nie do Europy Zachod niej oraz U SA i K anady (w zrost o 73% w latach 199 8-20 00)17. Przedsiębiorstw a z kapitałem zachodnioniem ieckim zw iększyły swój eksport na rynek Europy Za chodniej i A m eryki Północnej o 20% , natom iast na rynki krajów Europy Środko w o-W schodniej o 61%. Przedsiębiorstw a rdzennie w schodnioniem ieckie zw ięk szyły w okresie 1998-2000 eksport do krajów Europy Środkowej i Wschodniej o ponad 76% , a do E uropy Zachodniej o 20%.
Rola zew nętrznych inw estycji bezpośrednich
N a potrzeby niniejszego artykułu w prow adziliśm y pojęcie zew nętrznych inwesty cji bezpośrednich w celu w yodrębnienia inwestycji N iem iec Zachodnich. Ze w nętrzne inw estycje bezpośrednie w N iem czech W schodnich będziem y rozpatry w ać z jednej strony jak o inw estycje kapitału zachodnioniem ieckiego, a z drugiej - jak o zagraniczne inw estycje bezpośrednie (pochodzące z innych krajów).
N apływ zew nętrznych inwestycji bezpośrednich do Niem iec W schodnich zostanie om ów iony z uw zględnieniem podziału na inw estycje typu brow nfield - polegających na przejęciu w całości lub części istniejących przedsiębiorstw oraz inw estycje greenfield - inw estycji od podstaw.
P odejm ow anie działalności gospodarczej determ inow ane je st w zasadni czej m ierze przez zdolności inw estycyjne, tw orzone zarów no w oparciu o źródła krajow e, ja k rów nież zagraniczne. Teoretycznie je s t oczyw iste, że przy zbyt niskim poziom ie oszczędności krajow ych restrukturyzacja gospodarki je st m ożliwa tylko przy w zrastającym zaangażow aniu zagranicy, w tym głów nie w form ie transferu kapitału. Ini w iększe b ędą rozm iary napływ ającego kapitału, tym w iększe może
16 W edług danych DIW na podstaw ie Krajowych Urzędów Statystycznych (bez Berlina Wschodniego), 17 Dane w edtug badań DIW w: Jahresbericht der Bundesregierung zum Stand der D eutschen Einheit, Berlin 2003, s. 56.
być jeg o oddziaływ anie na tem po w zrostu gospodarki i zm iany jej struktury, a tak że na poziom usług, rynek pracy, handel zagraniczny i potencjał innow acyjny18.
W ynika stąd, że zagraniczne inw estycje m ogą m ieć istotny w pływ na prze obrażenia transform acyjne dokonyw ane z udziałem kapitału różnych krajów , o rg a nizacji m iędzynarodow ych lub korporacji transnarodow ych.
Przyjm ijm y tezę, że podstaw ow y czynnik procesu transform acji w N iem czech W schodnich stanow iły przekształcenia w łasnościow e, które były w dużym stopniu pobudzane przez napływ inwestycji zew nętrznych, w tym zarów no inw e stycji zachodnioniem ieckich, ja k rów nież zagranicznych inw estycji bezpośrednich. Te z kolei, na zasadzie sprzężenia zw rotnego oddziałują na pryw atyzację. Dlatego też pryw atyzacja w N iem czech W schodnich je st w dużym stopniu uzależniona od napływu kapitału zew nętrznego.
Jeżeli chodzi o zagraniczne inwestycje bezpośrednie to ich udział w proce sie pryw atyzacyjnym był w N ow ych K rajach Zw iązkow ych relatyw nie niższy i spełniał w pierw szej połow ie lat 90. rolę uzupełniającą w stosunku do inw estorów niem ieckich. W drugiej połow ie lat 90. rola inw estorów zagranicznych znacznie wzrosła, ale nie była ona ju ż w ów czas zw iązana z procesem pryw atyzacyjnym , zakończonym w roku 1995 po zlikwidowaniu Urzędu Powierniczego Treuhandanstalt.
Przytoczm y kilka danych ilustrujących napływ inw estycji bezpośrednich do landów w schodnich. B undesbank podaw ał na rok 1998 rekordow y napływ ZIB netto do N ow ych Krajów Zw iązkow ych na łączn ą kw otę 2,248 m ld m arek. N ow sze dane w ykazują dla ZIB saldo w artości napływu w roku 1998 w w ysokości po nad 3 mld marek.
Inw estorzy zagraniczni przejm ow ali w ram ach pryw atyzacji głów nie te przedsiębiorstw a, które produkow ały tow ary na rynek N ow ych K rajów Z w iąz kowych N iem iec, kierując się bliskością lokalnych rynków zbytu. Szczególnym zainteresow aniem cieszyły się te branże, w których realizow ane były zam ów ienia publiczne. Z tego w łaśnie pow odu inwestorzy zagraniczni angażow ali się w branżę petrochem iczną, energetyczną, budow laną, ochrony środow iska i usług inżynier skich dla budow nictw a.
W edług danych B u n d e sb a n k u 9 najw iększy udział w sprzedaży i zatrudnie niu zagranicznych przedsiębiorstw w N ow ych K rajach Z w iązkow ych w drugiej połowie lat 90. posiadały przedsiębiorstw a przem ysłu przetw órczego, przypadało na nie 62,1% ogółu zatrudnionych. U dział przedsiębiorstw z kapitałem zagranicz nym w sprzedaży w ynosił 59,1%. N ajw iększe przychody osiągały przedsiębiorstw a zagraniczne w branży motoryzacyjnej, petrochemicznej, chemicznej oraz metalowej.
Inną dziedziną w ykazującą znaczną aktyw ność przedsiębiorców zagranicz nych był handel20 z udziałem w obrotach w w ysokości 19,4% i zatrudnieniu w w y sokości 8,6%. N a niższym poziom ie kształtują się natom iast udziały w zatrudnieniu i obrocie branży budowlanej, osiągające 10,3% w zatrudnieniu i 7,4% sprzedaży.
18 K. S t a r z y k , Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a transfer technologii w pro c esie transform acji g o
spodarczej, [w:] B ezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, red. Z. O l e s i ń s k i , W arszaw a 1998, s. 263.
19 Dane przedsiębiorstw za lata 1995-1997.
Rola transferu technologii
Transfer technologii do N iem iec W schodnich następuje z uw zględnieniem zdolno ści absorpcyjnej tego regionu. K orzystną przesłankę stanow ią tutaj zasoby stosun kow o w ysoko w ykw alifikow anej siły roboczej oraz zastany dobrze przygotowany personel naukow o-badaw czy.
Poziom działalności badaw czo-rozw ojow ej je s t jed n ak znacznie niższy w N iem czech W schodnich niż Zachodnich. Przejawem tej dysproporcji są takie wskaźniki jak : w ydatki badaw czo-rozw ojow e (B +R ) na jedn ego zatrudnionego, liczba zatrudnionych w dziedzinach B +R w sektorach gospodarczych oraz liczba zgłoszonych patentów czy udział produktów w ysoko rozw iniętej techniki w w arto ści produkcji przem ysłu przetw órczego21.
Poza d y sproporcją zw iązaną z rozwojem działalności B+R m ożna zauw a żyć dysproporcję o charakterze podm iotow ym , polegającą na znacznie mniejszym udziale pryw atnych przedsiębiorstw w tej działalności. N atom iast większy jest udział instytucji publicznych.
D ziałalność badaw czo-rozw ojow a w e W schodnich N iem czech była ogra niczana przez utrudnienia, do których m ożna zaliczyć m.in.:
-z a ła m a n ie badań po zjednoczeniu N iem iec (w okresie od 1989 do 1993 ilość zatrudnionych w B +R zm niejszyła się o około 80%, a w roku 1993 nakłady na B+R stanowiły tylko 4% całkowitych nakładów na tę dziedzinę w całych Niem czech);
-n ie d o sta te c z n ą w spółpracę pom iędzy instytucjam i publicznym i i sektorem przed siębiorstw oraz nikły poziom zleceń zew nętrznych;
- b r a k kapitału, zarów no w łasnego, ja k i obcego (co je s t szczególnym utrudnieniem dla m ałych i średnich przedsiębiorstw );
- n is k a zdolność m ałych i średnich przedsiębiorstw do absorpcji nowoczesnych technologii.
R ów nież udział nakładów B+R w w ielkich przedsiębiorstw ach je st na tere nie N ow ych K rajów Zw iązkow ych, w porów naniu z krajam i w ysoko rozwiniętymi, oceniany ja k o nadal relatyw nie niski. W firm ach należących do inwestorów za- chodnioniem ieckich i zagranicznych rośnie udział innowacji produktow ych i pro cesow ych, a w prow adzane przez te firm y innow acje prow adzą do zw iększania efektyw ności przedsiębiorstw tego rejonu N iem iec.
W ażn ą dziedziną w drażania nowoczesnych technologii staje się ochrona środow iska22. Inw estorzy przejm ujący stare, w ysłużone przedsiębiorstw a musieli się liczyć z usunięciem różnych pozostałości23. M ożna rów nież założyć, że nowi w łaściciele, i to zarów no z N iem iec Zachodnich, ja k i z zagranicy, wprowadzali
21 U dział szczytow ej techniki i techniki wysoko rozwiniętej w w artości produkcyjnej przemysłu prze tw órczego w yniósł przykładow o w roku 1995 w N iem czech W schodnich odpow iednio 2,9% i 24,1% , natomiast w N iem czech Zachodnich 6,8% i 39,0%.
22 N aukow cy z DIW szacują możliw ość pow stania nowych m iejsc pracy na około 300 000.
23 N iem ieckie oznaczenie „A ltlasten” w pełni charakteryzuje to zagadnienie, obejm ując nie tylko obcią żenia środow iska naturalnego m ateriałam i toksycznymi.
now oczesne technologie produkcyjne pow odujące obniżenie obciążenia środow i ska naturalnego w stosunku do dotychczasow ej sytuacji.
* * *
N ow e Kraje Zw iązkow e stają się przed podwójnym zadaniem , polegającym na transform ow aniu swojej gospodarki w celu niw elow ania historycznych różnic ek o nomicznych w porów naniu z N iem cam i Zachodnim i oraz dostosow aniem się do postępującego procesu globalizacji i integracji europejskiej.
N iem cy W schodnie, jak o region podlegający transform acji, uzależnione są od czynników zew nętrznych, zw łaszcza od zew nętrznych źródeł finansow ych. W związku z im itacyjną form ą przeprow adzenia transform acji gospodarczej, szczególna rola przypadła źródłom zlokalizow anym w N iem czech Zachodnich. W miarę jed n ak um iędzynarodow ienia gospodarki N iem iec W schodnich na zna czeniu zyskują źródła finansow e znajdujące się poza granicam i N iem iec. R osnące znaczenie w transform ow aniu gospodarki N ow ych L andów o dg ry w ają coraz czę ściej zagraniczne inw estycje bezpośrednie. Inw estorzy, głów nie am erykańscy i brytyjscy, zainteresow ani są generalnie N iem cam i, nie biorąc obecnie pod uwagę specyfiki N iem iec W schodnich. Inw estorzy z Unii Europejskiej nadal koncentrują swoje zainteresow anie na rynku N iem iec Zachodnich.
Rozwój ogólnoeuropejskiej w spółpracy gospodarczej, w pow iązaniu z przystąpieniem now ych państw Europy Środkowej do U nii Europejskiej, stw arza m ożliwości rów nież dla dalszego rozw oju W schodnich N iem iec.
B ibliografia
D er Beitrag ausldndischer lnvestoren zum A ufbau w ettbew erbsfahiger W irtschaft- sstrukturen in den neuen Bundęslandern, K urzfassung des G utachtens f u r das B undesm inisterium fiir W irtschaft und Technologie, B erlin, S eptem ber 1999. Deutsche B undesbank, D irektinvestitionen, Stuttgart 2002.
European E conom y - The econom ic and fin a n cia l situałion in G erm any, 1994, No. 2, European C om m ision D irectorate-general for Econom ic and Financial Af- fairs B russels, L uxem burg 1994
Fortschrittsbericht wirtschaftswissenschaftlicher Institute iiber wirtschaftliche Entwicklung in Ostdeutschland, DIW, IAB, IFW, IW H, ZEW , Halle (Salle) 17.06.2002.
From Plan to M arket, W orld D evelopm ent R eport, W orld B ank, N ew Y ork 1996. G esam tw irtschaftliche und unternehm erische A npassungsfortschritte in O st
deutschland. K urzexpertise, DIW , IW H, IfW , H alle 2000.
Jahresbericht der B undesregierung zum Stand d er D eutschen Einheit, B erlin 2003. Jahresw irtschaftsbericht d er Bundesregierung, Berlin 1998-1999.
Kamiński W., Współpraca produkcyjna a transformacja gospodarcza w Wschodnich Landach Niemiec, opracowanie w ramach badań własnych na tem at „Współpraca produkcyjna a transform acja gospodarki na przykładzie wybranych krajów”. K leer J., N iem cy W schodnie a teoria transform acji, [w:] Polska-N iem cy a gospo
darka rynkow a, W arszaw a 1999.
Starzyk K., B ezpośrednie inw estycje zagraniczne a transfer technologii w procesie transform acji gospodarczej, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w P ol sce, red. Z. O lesiński, W arszaw a 1998, s. 263.
T oepel K., W eise Ch., D ie Integration O stdeutschlands in die Europaische Union: E ine E rfolgsgeschichte?, „V iertelsjahreshefte zur W irtschaftsforschung" 2000, No. 2, B erlin.
W irtschafts-D aten N eue Lander, O ktober 2003 i za poprzednie lata, Bundes- m inisterium f. W irtschaft und A rbeit Berlin 2003 http//:w w w .bm w i.de.
