Widok Recenzja książki Jacka Dąbały "Medialne fenomeny i paradoksy"

(1)

2020, tom 21, nr 4 (83)

ISSN 2451-1617

Jacek Dąbała

Medialne fenomeny i paradoksy

Universitas 2020, ss. 260

ISBN 978-83-242-3540-7

Maria Piwińska

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II maria.piwinska1@gmail.com

ORCID: 0000-0001-9061-4492

N

owa książka profesora Jacka Dąbały to pierwszy w nauce o mediach audyt jakości mediów przeprowadzony z wykorzystaniem narzędzi aksjologii. Medialne fenomeny i paradoksy to zbiór dokładnie dwustu esejów poruszających problemy dotyczące prasy, internetu, fi lmu i te-lewizji, pogrupowanych w pięć bloków tematycznych: Polityka i historia, Media i technologie,

Nauka, intelekt i emocje, Religia i wiara oraz Medycyna. Wspólnym mianownikiem i podstawą

wszystkich tekstów, bez względu na podział tematyczny, są relacje medialne: świat – nadawca – świat nadawcy – odbiorca – diagnoza badacza. Inspiracją dla esejów były artykuły prasowe, wywiady, serwisy informacyjne, fi lmy czy produkcje telewizyjne, zarówno polsko-, jak i obco-języczne.

Z wybranych form medialnych autor wyławia tytułowe fenomeny i paradoksy. Chociaż po-rusza się on w kręgu zagadnień medialnych, wnioski płynące z ich analizy często mówią wiele o kondycji samego człowieka. Jest to więc w znacznej mierze książka o nas samych, o tym, jak konsumujemy komunikaty medialne i jak wpływają one na nasze postrzeganie świata. Co wię-cej, Jacek Dąbała podaje nam treści w formie krótkich komunikatów, które wizualnie do złudze-nia przypominają internetowe newsy. Jest to zatem analiza mediów językiem samych mediów, stanowi więc także zabawę z formą. Diagnozy napisane są przystępnym językiem, który, tak jak komunikaty medialne, może znaleźć szerokie grono odbiorców.

Niezwykle cenny, nietypowy i dający wyobrażenie wyjątkowego znaczenia tej publikacji jest zbiór aż jedenastu profesjonalnych opinii na jej temat, poprzedzający właściwe rozważania autora, a w wersji skrótowej przedstawiony na skrzydełkach okładki; poza krótkimi recenzjami znakomitych profesorów medioznawstwa z różnych uczelni (Robert Cieślak z UW, Kazimierz Wolny-Zmorzyński z UŚ, Tomasz Mielczarek z UJK) znajdziemy tam bardzo pozytywne oceny znanych i opiniotwórczych dziennikarzy (Maciej Czajkowski z BBC, Katarzyna Kolenda-Za-leska z TVN, Paweł Lisicki – redaktor naczelny „Do Rzeczy”), fi lozofów (Alfred Wierzbicki

(2)

809

Recenzje

Studia Medioznawcze 2020, tom 21, nr 4 (83), s. 808–811 https://studiamedioznawcze.eu

z KUL, Lech Zdybel z UMCS), reżyserów fi lmowych (Filip Bajon i Łukasz Barczyk z PWSFTviT w Łodzi), wreszcie szefa jednej z międzynarodowych sieci telewizyjnych (Michał Kozicki z HBO Polska).

Eseje charakteryzuje wyjątkowa dyscyplina formy, każdy z nich ujmuje temat w nie więcej niż dwóch tysiącach znaków. Mamy tu więc z jednej strony – pod względem objętości – tele-grafi czny styl wypowiedzi, z drugiej zaś – pod względem treści – syntezę problemu, wydobycie z rozmaitych tematów inspiracji do refl eksji. Każdy tekst zawiera w sobie takie elementy jak: teza, wyjaśnienie zjawiska, jego analiza i diagnoza, wnioski i rekomendacje. Pod względem wi-zualnym eseje wyglądają jak artykuły w internecie, nie dajmy się jednak zwieść pozorom – lead tekstu stanowi tezę, jego rozwinięciem są natomiast analiza, diagnoza i wnioski. Rekomenda-cje, znajdujące się pod koniec każdego eseju, nie mają charakteru pouczenia czy publicystycz-nej puenty, to raczej zaproszenie do kwestionowania swoich przekonań i wyciągania własnych wniosków. Jak przyznaje autor w słowie wstępnym, jego celem jest zachęcenie czytelnika do refl eksji. Cel ten realizuje nie tylko tematyką, ale także szeroko rozumianą formą. Dąbała posłu-guje się barwnym językiem i oryginalnym stylem wypowiedzi – i robi to lepiej niż Slavoj Žižek czy Umberto Eco.

Autor Medialnych fenomenów i paradoksów rzuca czytelnikowi wyzwanie. Aby sprowoko-wać go do refl eksji, chętnie sięga po stwierdzenia i określenia kontrowersyjne, pozwala sobie także na bezpośredni ton wypowiedzi. Niekiedy cechy te widać już w tytułach jego esejów – chęć wywołania kontrowersji w Seksownej karze śmierci czy Toaletowej inwigilacji, bezpośredniość w tekstach Bezcenne limity wykształcenia czy Media a ograniczanie nauki. Dąbała nie oba-wia się określania niektórych zachowań i podejść głupimi, przyjmując, że przy tak pomyślanej formule nie ma nic niestosownego w dosadnym nazywaniu rzeczy. W pierwszym eseju cytuje Witolda Gombrowicza i jego sformułowanie „przyrodzona tępota”, którą to tępotę traktuje jako jedno z ograniczeń każących ludziom bezrefl eksyjnie konsumować komunikaty medialne. Jego zdaniem jest to fakt, który trzeba przyjąć do wiadomości i zaakceptować, tak aby móc krytycznie spojrzeć na własną kondycję i pokonywać własne ograniczenia. Przekonuje, że edukacja medial-na pozwala spojrzeć medial-na przekaz medialny z dystansem – co jest szczególnie ważne w świecie, w którym człowiek mierzy się z coraz bardziej uciążliwym nadmiarem informacji. W złożonej rzeczywistości, w której informacje są na wyciągnięcie ręki, to umiejętność ich przetwarzania i krytycznego oglądu jest tym, co cechuje człowieka, który chce właściwie używać swojego rozumu. Dąbała pozwala czytelnikowi nie tylko dowiedzieć się, lecz także nieomal wniknąć do środka i poczuć, jak korzystać z mediów, aby doskonalić tę umiejętność.

Leżące u źródeł przemyśleń Jacka Dąbały formy medialne są zróżnicowane pod względem rodzajowym i tematycznym. Autor analizuje komunikaty medialne odmienne w formie i treści – materiały z mediów zarówno tradycyjnych, jak i elektronicznych, artykuły naukowe i krótkie newsy z sieci, tematy czasami ważkie, a czasami błahe. Już sam dobór inspiracji wskazuje na sposób, w jaki Dąbała patrzy na świat. Jest to nieustanna wnikliwa obserwacja, analiza i wy-ciąganie wniosków, przenikanie się sensów medialnej i komunikacyjnej codzienności każdego z nas. Tym sposobem refl eksja nad doniesieniami medialnymi dotyczącymi nowej oferty edu-kacyjnej Uniwersytetu Południowej Karoliny, zawierającej kurs poświęcony życiu i twórczości Lady Gagi, prowadzi do wniosków poważnych, do pytania, czy istnieją tematy, którymi na-uka nie powinna się zajmować, czy też jest ona właśnie po to, aby analizować każde zjawisko i każdy aspekt życia. Różnorodność medialnych inspiracji oraz zróżnicowane kierunki rozważań odsłaniają, niekiedy bardziej niż same problemy i możliwe rozwiązania, styl myślenia badacza. Dąbała zachęca czytelnika do wysiłku intelektualnego, który ma prowadzić do wykształcenia się myślenia krytycznego w kontakcie z mediami.

(3)

810

Recenzje

Refl eksja nad mediami w Medialnych fenomenach i paradoksach często odnosi się do fi lmu i telewizji. Czasami tego rodzaju produkcje same w sobie są tematem esejów, czasami służą za ilustrację dla innych problemów; tematy fi lmowe i telewizyjne charakteryzują się też różnym po-ziomem szczegółowości. W niektórych esejach punktem wyjścia jest konkretne dzieło fi lmowe, w innych określona tendencja na rynku fi lmowym. Takie produkcje jak Family Romance LCC Wernera Herzoga, Climax Gaspara Noégo czy fi lmy konkursowe z festiwalu w Cannes z 2018 roku prowadzą zaś do ogólniejszych wniosków o charakterze medioznawczym, fi lmoznawczym, kulturowym lub fi lozofi cznym.

Dąbała często nawiązuje do produkcji popularnych, takich jak choćby seriale HBO Ślepnąc

od świateł czy Czarnobyl. Chętnie dzieli się przy tym przemyśleniami na temat zjawisk

popkul-turowych samych w sobie. Przykładem może być esej dotyczący pomysłów zmian w wizerun-ku Jamesa Bonda w kolejnych fi lmach z serii (miałyby one objąć kolor skóry, a nawet płeć). Na przykładzie cotygodniowego fi lmu propagandowego o życiu Władimira Putina – Moskwa,

Kreml, Putin – Dąbała wyjaśnia skomplikowany problem komunikowania planowanego. Do

roz-ważań o najwyższym poziomie ogólności możemy natomiast zaliczyć eseje dotyczące tendencji na rynku medialnym i fi lmowym. W jednym z nich Dąbała zastanawia się nad współczesnymi odbiorcami mediów, których można opisać już pokoleniowo – jako tych, którzy czerpią informa-cje z telewizji i korzystają z mediów społecznościowych. W kolejnym diagnozuje problem nad-miaru, który pojawia się przy wyborze fi lmów z oferty wytwórni fi lmowych, sieci kablowych oraz platform streamingowych. Autor konstatuje, że rywalizacja na rynku fi lmowym może być rywalizacją nie tylko między fi lmami, ale także między fi lmami a grami komputerowymi.

Książka Medialne fenomeny i paradoksy istotnie wyróżnia się na tle innych książek o tema-tyce medioznawczej, stawia sobie bowiem jasno określony i nietypowy cel. Jest nim zmuszenie czytelnika do myślenia, analizy i – co ekstremalnie trudne – kwestionowania własnych przeko-nań. Można powiedzieć, że komunikowanie z odbiorcą odbywa się tu na dwóch płaszczyznach – teoretycznej, opisowej oraz emocjonalnej, osobistej. Świadome podejście do mediów – główny cel swojej pracy – Jacek Dąbała defi niuje w jej wstępie w sposób następujący:

„Dla rozwoju myśli bezcenne są: ferment i spór intelektualny, brak zgody, zaskoczenie lub zdziwienie, odrzucenie lub odmienna kontynuacja tematu. W tym kontekście, gdyby ktoś zapytał, co jest sednem myślenia medialnego, dziennikarskiego, w odpowiedzi padłoby jedno słowo: proliferacja. Bowiem bez świadomego alternatywnego podejścia do każdego problemu nie może być mowy o rozwoju myśli, samodzielności intelektualnej czy dystansowaniu się do własnych opinii.” (s. 19).

Książka Medialne fenomeny i paradoksy zapewnia czytelnikowi takie nietypowe, alterna-tywne podejście do problemów otaczającego nas świata, przedstawianych za pomocą komu-nikatów medialnych. Różnorodność tematów i inspiracji medialnych umożliwia czytelnikowi zapoznanie się ze sposobem myślenia autora, pozwala konceptualizować ten sposób myślenia na własny użytek, daje – co rzadkie w percepcji prac naukowych – wolność takiej konceptualizacji. Inspirujące ujęcie tematów, niekiedy wzbogacane subtelną ironią, nie pozwala czytelnikowi na nudę.

Zbiór esejów Jacka Dąbały to dobra lektura dla osób, które lubią intelektualne wyzwania i unikają monotonii, równocześnie wartościowa propozycja dla tych, którzy zajmują się tema-tyką medioznawczą profesjonalnie i chcą zobaczyć, jak można pisać o mediach inaczej, nie-standardowo, a nawet – na tyle, na ile jest to możliwe – komercyjnie. Z pewnością książka ta zainteresuje każdego odbiorcę mediów, zawarte w niej eseje wiele mówią bowiem zarówno o korzystaniu z mediów, jak i o nas samych. Ma ona szansę przyczynić się do skuteczniejszego

(4)

811

Recenzje

kształtowania dobrych nawyków medialnych, do pogłębienia własnej wiedzy i wrażliwości, ale i do nabrania dystansu do własnych kompetencji. Powinna poszerzyć nie tylko optykę badawczą naukowców, ale także świadomość samych dziennikarzy, którzy często nie rozumieją, w jakiej roli występują, czym są profesjonalne media i jakie konsekwencje mogą wynikać z niewłaści-wego przygotowania przekazu medialnego. Jednym słowem, można powiedzieć, że Medialne