Edukacja do wielokulturowości : sprawozdanie z seminarium „Edukacja romska – współczesne wyzwania” (Education for multiculturalism. “Roma education – current challenges” seminar report)

(1)

Joanna Szydłowska

Edukacja do wielokulturowości :

sprawozdanie z seminarium

„Edukacja romska – współczesne

wyzwania” (Education for

multiculturalism. “Roma education –

current challenges” seminar report)

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 8, 221-226

(2)

Edukacja do wielokulturowości.

Sprawozdanie z seminarium „Edukacja romska

- współczesne wyzwania"

Education for multiculturalism.

"Roma education - current challenges"

seminar report

Słowa kluczow e: kultura rom ska, edukacja, społeczności lokalne, m niejszości etniczne,

w ykluczenie

Key w ords: Rom a culture, education, local societies, ethnic m inorities, exclusion

21 m a ja 2 0 1 2 roku w olsztyń skim H otelu W arm iń sk im odbyło się se m in ariu m „E d u k acja rom sk a - w spółczesne w yzw ania”. O rganizatorem przedsięw zięcia, we w spółpracy z K a te d rą A ksjologicznych Podstaw E d u k a c ji U n iw ersytetu W arm ińsko-M azu rskiego oraz W arm ińsk o-M azu rskim U rzędem W ojewódzkim , było Foru m D ialogu Publicznego. J e s t to funda c ja w sp iera ją ca proces budow ania społeczeństw a obyw atelskiego, propagu ją c a idee sam orządności i w ypracow ująca procedury otw artej p rzestrzen i publicznej. F oru m podejm uje w szechstronn e i system atyczn e d ziałan ia na rzecz grup m niejszościow ych, o rien tu je swoje d ziałan ia n a budow anie s ta tu su równościowego w szystkich podmiotów n iezależn ie od przynależności etn iczn ej, ku ltu row ej, językow ej, relig ijn e j i w yznaniow ej. M isja fu nd acji obejm u je propagow anie zachow ań w ychodzących naprzeciw wyzwaniom w spółczesności, ta k ich ja k zachow ania proekologiczne czy idee innow a cyjności, a tak że generow anie postaw prospołecznych, wspólnotowych. W ażnym celem je s t również stym ulow anie m echanizm ów k ształto w an ia liderów lokalnych społeczności, anim atorów d ziałań kulturotw órczych, spo łeczników . Foru m D ialogu Publicznego realizu je sw oją m isję przez d ziałal ność p op u laryzatorską, ed u kacyjn ą i w ydaw niczą. O rganizuje se sje, sem i n a ria i w arsztaty , gen eru je stru k tu ry pomocy praw nej i so cjaln ej dla grup m arginalizow anych, w sp ółpracu je z w ładzam i sam orządow ym i, rządowymi i org an izacjam i pozarządowym i.

S e m in ariu m „E d u k acja rom sk a - w spółczesne w yzw ania” było etapem re a liz a cji p ro jektu „W spółczesne w yzw ania p olityki wobec rom skiej m n iej szości etn iczn ej - ed u kacja, dyskrym in acja, w ykluczenie społeczne”. W r a m ach tego z ad an ia projektow ego przew idziano trzy sp o tk an ia sem in aryjn e, z których dwa - w G d ańsku (kw iecień 2 0 1 2 ) i O lsztynie (m aj 2 0 1 2 ) ju ż się

(3)

2 2 2 Jo a n n a Szydłowska

odbyły, zaś fin aln e sem inariu m , łódzkie, zo stan ie przeprow adzone je s ie n ią (październik 2012).

S p o tk an ie otw orzyła prezes fu n d acji Foru m D ialogu Publicznego, S y l w ia G a rb a rt. Po pow itaniu gości zap rezen tow ała porządek obrad sem in a ryjnych i doprecyzow ała obszary d ysku sji trzech zaprojektow anych paneli: pierw szy p an el - „E d u k acja rom ska w św ietle bad ań i program ów ”, drugi - „E d u k acja rom ska w w ym iarze p raktyczn ym ”, trzeci - „W spółczesne wy zw ania polityki ed u kacyjn ej wobec m n iejszości ro m sk iej”.

O bradom pierw szego p an elu przew odniczył profesor M arek M elnyk (UW M , K a te d ra A ksjologicznych Podstaw E d u k acji). W jeg o k ró tk im wpro w adzeniu pobrzm iew ały głosy o konieczności w ypracow ania ta k ie j p łasz czyzny d ysku sji sem in ary jn ej, k tó ra obejm ow ałaby nie tylko re fle k sję nad ed u k acją m n iejszości rom skiej, ale tak że nad ed u k acją Polaków wobec m niejszości, wobec w ielokulturow ości, wobec w ieloim iennego Innego.

P ierw szą z osób referu jący ch b y ła Jo a n n a W ań kow ska-Sob iesiak, peł n ią ca fu n kcję pełnom ocnika wojewody ds. m n iejszości narodow ych i etn icz nych przy U rzędzie W ojew ódzkim w O lsztynie. J e j w ystąp ien ie n a tem a t

R z ą d o w e p r o g r a m y n a rz ecz s p o łe c z n o ś c i r o m s k ie j otw orzył w stęp dotycz ą-

cy praw nych umocowań działań edu kacyjnych wobec m niejszości, ta k ich ja k U staw a o m n iejszościach narodow ych i etnicznych oraz o języ k u re

gionalnym ze sty czn ia 2 0 0 5 roku oraz Rozporządzenie w spraw ie podtrzy m yw ania poczucia tożsam ości narodow ej, etn iczn ej i językow ej, podpisa ne przez M in ister E d u k a cji Narodowej w kw ietniu 2 0 1 2 roku. R e fe ren tk a w sk azała n a źródła fin an sow ania i sposoby re a liz a c ji program u n a rzecz ed u k acji m n iejszości rom skiej w województwie w arm ińsko-m azurskim . P ięć m ia st w naszym województwie, k tó re przystąp iły do projektu, objęto fin ansow aniem asystentów i nau czycieli w spom agających dla dzieci rom- skich, d opłatam i do kolonii, w spom aganiem finansow ym zespołów tanecz- no-śpiew aczych, fundow aniem w ypraw ek szkolnych.

In te re su ją co w ybrzm iała sta ty sty k a dotycząca k sz ta łce n ia dzieci rom- skich w województwie w arm ińsko-m azu rskim . N a 131 dzieci rom skich ob ję ty ch ed u k acją w szkołach podstaw owych i g im n azjalny ch n ajw ięcej, bo aż 47, uczy się w szkołach podstaw owych w E łk u , 21 - w O lsztynie, 13 - w E lb ląg u . Spośród 16 g im nazjalistów rom skich w sk a li w ojewództwa 5 osób uczy się w O lsztynie, 6 - w E lb ląg u , 2 - w E łk u , 4 - w Nowym M ieście L ubaw skim . N ajw ięcej asystentów rom skich je s t w szkołach w O lsztynie (4); po jed n y m p racu je w szkołach w E lb ląg u i E łk u . W O lsztynie zn alazł zatru d n ien ie jed en n au czyciel w spom agający. W edług danych referen tk i, n a jn iż sz a je s t frek w en cja dzieci rom skich w szkołach podstaw owych w k la sach 1 -3 i w k la sa ch „0” (zaledw ie 53,85% ), co je s t spowodowane n iech ęcią rodzin rom skich do u czestn ictw a ich dzieci w najw cześn iejszych etap ach ed u k acji przedszkolnej i w czesnoszkolnej. Z nacznie lep iej, bo n a poziomie 85 ,3 9 % w sk a li województwa, p lasu je się frek w en cja w k la sa ch 4 - 6 szkoły podstaw ow ej. Tylko nieco n iższa je s t frek w en cja dzieci rom skich w gim

(4)

n azjach (72,77% ). Je d e n Rom w sk a li naszego województwa podjął n aukę w szkole p onad gim nazjalnej.

Końcowe p a rtie re fe ra tu zaw ierały p ostu laty zm ian w ed u k acji Romów. O bejm ow ały one m iędzy innym i: poszerzenie oferty n au k i ję z y k a an g iel skiego (potrzebnego Rom om w coraz częstszych sy tu acjach m igracyjnych), zw iększenie gam y z ajęć m uzyczno-tanecznych prowadzonych przez profe sjonalistów , w prow adzenie kursów d okształcających w zaw odach budow lanych. O ddzielną grupę problemów dom agających się natychm iastow ego rozw iązania je s t b ra k program u edu kacyjnego dla Romów, którzy przekro czyli 16. rok życia, a nie ukończyli szkoły podstaw owej.

J a c e k M ilew ski, p u blicy sta i były d yrektor szkoły rom skiej w S u w ał kach, podzielił się ze zgrom adzonym i re fle k sja m i uporządkow anym i pod nieco prow okacyjnym h asłe m R o m s k a s z k o ła - g e tto czy s z a n s a ? R efe ren t przedstaw ił h isto rię k la s rom skich pow stałych w P olsce w la ta ch dziew ięć dziesiątych m inionego w ieku. S zacu je się, że k la sy te m iały w sk a li całej P o lsk i około 8 0 0 uczniów. R e fe re n t in teresu jąco sproblem atyzow ał zn acze nie k la s rom skich dla społeczności m niejszościow ej. P o k azał z je d n e j stro ny w ielką szan sę ed u kacyjn ą stw orzoną przez założycieli tych k la s m ło dym Romom, z drugiej - w sk azał n a zagrożenia w yn ik ające z g ettoizacji grupy m niejszościow ej. W opinii re feren ta , Rządowy P rogram n a Rzecz Społeczności R om skiej u ruchom ił m echanizm y praw ne, środki budżetowe i realizow ane dzięki nim projekty, które pozwoliły n a stopniow e „wygasza n ie” k la s rom skich. W spółcześnie dzieci rom skie m a ją bezw zględnie dobre w aru n ki n auki, są ob jęte kom pleksow ą d ziałaln ością pomocową i w spom a g ającą. Spośród inicjatyw w spom agających n ajb ard ziej efektyw ne są in sty tu cje asystentów , coraz lepiej w yedukow anych i przygotow anych do pracy z dziećm i. W sk a li k ra ju je s t to około 100 osób.

Jed n y m z n ajciekaw szych k o n k lu zji re fe re n ta było stw ierdzenie, że po mimo sp rzyjających w arunków edu kacyjnych dzieci rom skie nie k o rz y sta ją z przyw ileju n au k i ję z y k a ojczystego. Źródeł tych zaham ow ań należy u p a tryw ać w obaw ie społeczności rom skiej, że w sy tu a cji szkolnej osoba spoza w spólnoty zdobędzie rom skie k om p etencje językow e. Podobne m echanizm y m otyw ują ograniczone d ziałan ia w zak resie ed u k acji i p op ularyzacji h isto r ii rom skiej. P a rad o k saln ie - n a co w skazyw ał J . M ilew ski - dążenie do koncesjonow ania dostępu do w łasn ej ku ltu ry , h isto rii i ję z y k a może pro centow ać niezam ierzoną, ale n ieu ch ron n ą asy m ila cją w grupie w iększościo w ej. Ję z y k rom ski je s t w sta n ie ero zji - alarm ow ał mówca. T rzy czasop is m a rom skie w sk a li k ra ju (dwa k w a rta ln ik i i jed en m iesięcznik ) p u bliku ją w iększość m ateriałów w jęz y k u polskim . S y tu a cję kom p liku ją ponadto tru d n ości z kod y fik acją dialektów rom skich, rozbieżności m iędzy zapisem a form ą foniczną.

P ierw szy p an el zam y k ał re fe r a t M ałgorzaty Kopiczko, d yrektorki Szk o ły Podstaw ow ej n r 2 w E łk u - E d u k a c ja r o m s k a i p r o je k t y e d u k a c y jn e n a

te r e n ie m ia s t a E łk z e sz cz eg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m z a g a d n ie n ia e d u k a c ji p e łn o le t n ic h . A tu tem tego w ystąp ien ia, opartego o m etodę c a s e stu d y , była

(5)

b og ata egzem p lifikacja fak to g raficzn a i rz e te ln a p ro blem aty zacja zagad n ien ia. M ałg orzata Kopiczko zap rezentow ała flu k tu ację kondycji k la s rom- skich w E łk u od ich pow ołania w 2 0 0 0 roku do zn ik n ię cia w roku szkolnym 2 0 0 8 /2 0 0 9 . W o sta tn im roku szkolnym do k lasy rom skiej uczęszczało 12 uczniów, w iększość przekroczyła 15. rok życia i nie zad eklarow ała chęci kontynuow ania n au k i n a poziomie podstawowym.

W głównej części re fe ra tu jego au to rk a opisyw ała kondycję ed u kacji rom skiej w E łk u w roku szkolnym 2 0 1 1 /2 0 1 2 . M ów iła o ogrom nej roli asy stentów rom skich i dwóch n au czycieli w spom agających, o objęciu dzieci w szech stro nn ą opieką so cjaln ą i m a te ria ln ą , o z ajęciach so cjoterap eu tycznych, logopedycznych i k u ltu raln y ch skierow anych w stronę dzieci rom skich, o zaku pie w ypraw ek szkolnych, fu n d acji stypendiów i obiadów w szkolnych stołów kach. Spośród 22 projektów edu kacyjnych realizow a nych w S P n r 2 w E łk u duże znaczenie dla społeczności rom skiej m iał p ro jek t „Romowie zn a n i i n iez n a n i”, ed u kujący w zak resie h isto rii w łas nej rodziny i grupy wspólnotow ej, w ycieczka do M uzeum Etnograficzn ego w Tarnow ie, u ruchom ienie program ów kom petencyjnych w zak resie obsługi kom pu tera, a tak że poszerzenie oferty w za k resie k sz ta łce n ia w okalno-ta necznego. R e fe re n tk a zgodziła się z tezam i swoich poprzedników, że n a j w iększe problem y ed u kacyjne stw a rz a ją ta k zw ani uczniow ie przerośnięci (n a przykład po powrocie z zagranicy), którzy n iech ętn ie p odejm ują n aukę w szkole podstaw owej z k ilk u le tn im i dziećm i. O sobną grupę wyzwań gene ru ją u w arunkow ania ku lturow e w spólnoty rom skiej (przykładowo m ałżeń stw a 14-letn ich dziewczynek), a tak że b ra k w sp arcia w środow isku rodzin nym (częsty an alfab ety zm rodziców, b a rie ra k o m u n ik acy jn a im plikow ana n isk im i kom p eten cjam i językow ym i uczniów i ich rodziców w z a k resie ję z y k a polskiego).

K olejny p anel obrad, przebiegający pod h asłe m „E d u k acja rom ska w w ym iarze praktycznym ”, poprow adziła L id ia O zdarska. P raktyczny w ym iar pracy z dziećm i rom skim i zaprezentow ały Iz a Stan k iew icz, B a r b a ra B erezo w ska oraz Iw ona B o ciań sk a. Iz a Stan kiew icz - a sy ste n t rom sk i w E lb ląg u , z w y k ształcen ia m ag iste r ekonom ii - opow iadała o swojej drodze do ed u k acji oraz o powolnej flu k tu a cji zn aczen ia przypisyw anego przez Romów procesow i k sz ta łce n ia i ed u kacji. O grom ną wagę kontaktów z rodzinam i uczniów p od k reślała B a r b a r a Berezow ska, p ełn iąca funkcję n au czyciela w spom agającego w S P n r 2 w O lsztynie. R e fe re n tk a przed staw iła efekty P ro je k tu W spom agania D ziecka Rom skiego realizow anego od 2 0 0 5 roku w tej placówce ośw iatow ej. Z ałożenia p ro jek tu obejm u ją w spom aganie rozwoju dziecka rom skiego w zak resie m iędzy innym i logo pedii, psychologii, w ychow ania, pedagogiki i sam ego procesu n au czan ia. Pomoc obejm u je potrzeby socjalno-bytow e i m a te ria ln e dzieci rom skich (na przykład zakup w ypraw ek, opłaty ubezpieczeniow e i opłaty n a Fundusz Szkoły). D ziałan ia ed u kacyjn e p ro jek tu są również skierow ane n a polskich nauczycieli, którzy są edukow ani do w ielokulturow ości i zdobyw ają wiedzę z z ak resu ku ltu ry , h isto rii i tra d y cji Romów polskich. A daptacyjny w ym iar

(6)

p rojektu , p olegający n a pop ularyzacji tra d y cji rom skich wśród polskich rów ieśników , zn ajd u je rea liz a cję w o rg an izacji sta łe j ekspozycji k u ltu ry i tra d y cji rom skich. Z bogato w yposażonej S a li T rad y cji k o rz y sta ją również stu d en ci UW M -u. P ra k ty k ę pracy In te g ra cy jn e j Św ietlicy Środowiskowej w O stródzie zap rezen tow ała Iw ona B o ciań sk a, au to rk a re fe ra tu D z ia ła l

n o ść In te g r a c y jn e j Ś w ie tlic y Ś r o d o w is k o w e j a w y ró w n y w a n ie s z a n s e d u  k a c y jn y c h d z ie c i r o m s k ic h . E k sp o n u jąc tru d n ą sy tu ację m aterialno-byto-

w ą społeczności rom skiej w O stródzie, re fe re n tk a w sk azała, że d ziałania pomocowe pracow nika ośw iaty wobec dzieci rom skich m uszą być zorien to w ane n a m in im alizację zan ied b ań środowiskowych, n a w yrów nanie szans edu kacyjnych dzieci rom skich (przykładowo poprzez zapew nienie dzieciom zetatyzow anej bądź w olon tariackiej pomocy w od rab ian iu le k cji, w aran żo w aniu przedsięw zięć w arsztatow ych, w podejm ow aniu d ziałań w zbudzają cych potrzeby poznawcze).

R om sk ą perspektyw ę p ostrzeg an ia d ziałań edu kacyjnych prezentow ali członkowie M iędzynarodow ej F u n d a cji Romów: B ry g id a B ilick a , W io letta B a rd z iń sk a i P io tr B ilick i. P od jęli oni i p rzedstaw ili te m a t D z ieci r o m s k ie

w p o l s k i e j rz ecz y w isto ści s z k o ln e j. Mówcy p od k reślali ogrom ną rolę nauczy

cieli w spom agających i asystentów rom skich w procesie ed u k acji i w k o n ta k cie ze środow iskiem rodzinnym ucznia, ich pracy w przełam yw aniu b a rie r m iędzykulturow ych przy jed noczesnym zachow aniu szacu nku do inności.

W wypowiedziach referentów w ystęp ujących w drugim panelu w yraź nie w ybrzm iały frazy pośw iadczające, że w ypracow yw ana o ferta ed u k acy j n a dla społeczności rom skiej nie je s t n ak ierow an a n a asy m ilację Romów w polskiej społeczności, a jed y n ie n a dostosow anie n a u k i do ich m ożliwości kulturow ych i językow ych. Z agadnienie to powróciło w d ysku sji n a tem a t w ysokiej frekw encyjności orzecznictw a o niep ełnosp raw n ości dzieci rom- skich oraz obecności uczniów rom skich w ośrodkach społeczno-wychowaw czych. W d ysku sji podejmowano w ątek tru d ności z rozpoznaniem różnic m iędzy b rak iem k om p etencji językow ych dziecka rom skiego a diagnozo w an ą często (zbyt często?) niep ełnosp raw nością. Zwrócono również uw a gę n a obow iązek dostosow ania m etod diagnostycznych do w zorca k u ltu ro wego bad anej grupy (ryzyko błędu etnocentryzm u). W d ysku sji n a tem a t perspektyw edu kacyjnych dzieci rom skich nie zab rakło uw ag o pu łapkach d ysku rsu równościowego (quasi-rów nościow ego?). Św iadectw em nieb ez piecznych retorycznych i in tele k tu aln y ch uproszczeń je s t d yskrym in acyj ne, bo zbyt w ąskie, profilow anie ofert edukacyjno-zaw odow ych dla Romów (p ro jek tu je się ich przyszłość co najw yżej w obszarze prac budow lanych). N a m arg inesie d ysku sji o polityce p am ięci h istoryczn ej podniesiono rów nież problem stosu nku Romów do w łasn ej h isto rii. P ytano o sposoby nar- raty w izacji rom skiej przeszłości n a przykład w zak resie pam ięci o e k s te r m in a cji tej grupy etn iczn ej w czasach nazistow skich.

T rzeci panel, zatytu łow an y „W spółczesne w yzw ania p olityki ed u k acy j nej wobec m n iejszości ro m sk iej”, zgrom adził prelegentów rek ru tu jący ch się z org an izacji rządowych i pozarządowych oraz rep rezen tantów św iata

(7)

n au ki. S ta n isła w Stan kiew icz z C en tra ln ej R ady Romów w Polsce poszerzył prow adzoną dysku sję o perspektyw ę eu rop ejską. Zaznaczył, że now oczesna E u rop a n a początku X X I w ieku m usi w ypracow ać nowy program polityki wobec Romów, a społeczność rom ska m usi w ziąć aktyw ny udział w tw orze niu tego nowego pejzażu w zajem nych re la cji. O aktyw ność grup m n iejszoś ciowych apelow ali poseł M iron Sycz - przew odniczący Sejm ow ej K om isji ds. M n iejszości N arodowych i E tniczn y ch , W iktor M arek L eyk - pełno m ocnik m a rsz a łk a województwa w arm ińsko-m azurskiego ds. m niejszości narodowych i etnicznych, oraz W ładysław M ań k u t - przew odniczący K o m isji ds. M n iejszości N arodowych i E tn iczn y ch S e jm ik u W arm iń sk o -M azurskiego. P releg en ci w ysunęli tezę, że ogrom ne subw encje dla orga n iz a cji m niejszościow ych u ru ch am ian e przez państw o pozostaną m artw e, o ile nie będzie im tow arzyszyć aktyw ność ze stron y sam ych z a in tereso w anych. S tą d ta k potężna rola ed u k acji grup m niejszościow ych oraz obo w iązek w y k ształcen ia przez nie w łasn ej in te lig e n cji - aktyw nej w sferze publicznej, u czestniczącej w tw orzeniu praw a, asp iru ją cej do zg łaszan ia projektów w im ieniu grupy.

P rofesor A ndrzej Sak son , w ieloletni dyrektor In sty tu tu Zachodniego w Pozn aniu, au to r fu n d am en taln ej pracy n a te m a t w ielokulturow ego p ej zażu W arm ii i M azu r w św iecie p o jałtań sk im S to s u n k i n a r o d o w o ś c io w e

n a W a rm ii i M a z u r a c h 1 9 4 5 - 1 9 9 7 , zaznaczył, że stosu n ek do In n o ści je s t

w sk aźnikiem d em okratyzacji społeczeństw a i m iern ik iem postaw obywa telsk ich i praw orządnych. Mówił tak że o ew olucji stereotyp u R om a w po w ojennych re a lia ch O lsztyn a oraz podkreślał, ja k w spółcześnie bardzo je s t w ażne w yprom ow anie w łasnych e lit przez społeczność rom ską.

P ro je k t „W spółczesne w yzw ania polityki wobec rom skiej m niejszości etn iczn ej - ed u kacja, d yskrym in acja, w ykluczenie społeczne” je s t k on ty n u a cją realizow anego przez Foru m D ialogu Publicznego p ro jek tu „Polity k a wobec m n iejszości narodowych i etnicznych w Polsce n a tle rozw iązań eu rop ejsk ich ”. M ajow e sem in ariu m bez w ątp ien ia przyczyniło się do uwy p u k len ia w agi i k o n tek stu obecności m n iejszości rom skiej w województwie w arm ińsko-m azu rskim . M iało też m ożliwość przyczynić się w ypracow ania ja k n ajlep szych standardów polityki in sty tu cji publicznych i sam orządo

wych wobec Romów i poprawy ich sy tu a cji społeczno-bytow ej i socjalno- -ed u kacyjnej.