Eugeniusz Szymik
Profilaktyka, zagrożenie i co dalej…?
Nauczyciel i Szkoła 1 (49), 79-85
Eugeniusz SZYMIK
Zespół Szkół nr 2 w Czerwionce-Leszczynach
Profilaktyka, zagrożenie i co dalej...?
Słowa kluczowe
Alkohol, uzależnienie, profilaktyka, studium przypadku. Streszczenie
Profilaktyka, zagrożenie i co dalej...?
W artykule zaprezentowane zostały wyniki badań dotyczące rozpowszechnienia używania alkoholu przez młodzież szkolną (na podstawie raportu J. Sierosławskiego i B. Bukowskiej), uwagi na temat programów profilaktycznych, przeprowadzanych w szkołach na różnych poziomach nauczania oraz studium indywidualnego przypadku nastolatka uzależnionego od alkoholu i próby jego leczenia. Key w ords
Alcohol, addiction, prevention, analysis o f case. Sum m ary
Prevention, danger and what is further... ?
lm the article reader finds results o f a research concerning alcohol addiction amongst students (on the strength o f J. Sierosław skie and B. Bukowska’s report), remarks conccm ing preventive pro grammes conducted in schools on different levels o f teaching as well as analysis o f individual case o f a teenager addicted to alcohol and the attempt to treat him.
W artykule największy nacisk kładę na problemy związane z nadużywaniem napojów alkoholowych przez nieletnich, stąd też na początku przedstawiam tabelę z wynikami badań z raportu Janusza Sierosławskiego i Bogusławy Bu kowskiej', które dotyczą rozpowszechnienia używania alkoholu przez młodzież szkolną (Tab. 1).
1 J . S i e r o s ł a w s k i , B . B u k o w s k a , U ży w a n ie a lk o h o lu i n a r k o ty k ó w p r z e z m ło d zież
szkolnej. R a p o rt z b a d a ń a n k ie to w y c h z re a liz o w a n y c h w w o je w ó d ztw ie šlq sk im w 2 0 0 4 r. E u ro p e jsk i P ro g ra m B a d a ń A n k ie to w y c h w s zk o ła c h E S P A D , W a rsz a w a 2 0 0 4 , s. 11.
80 N a u czycie l i S zko ła 1 2011 Tab 1. Picie napojów alkoholowych
P o z io m k la sy T a k N ie T rz e c ie k la sy g im n a z ju m K ied y k o lw ie k w ży ciu
W c za sie 12 m ie się c y p rz e d b a d a n ie m W c z a sie 3 0 dn i p rz e d b a d an iem 9 2 ,8 84,5 61 ,3 7,2 15,5 3 8,7 D ru g ie k la sy s z k ó ł p o n a d g im n a z ja ln y c h K ie d y k o lw ie k w ż y c iu W c z a sie 12 m ie s ię c y p rz e d b a d a n ie m W c z a sie 30 d n i p rz e d b a d an iem 96 .8 9 2 .8 78,3 3 .2 7.2 2 1,7 Z tabeli wynika, że 92,8% gimnazjalistów z klas trzecich i 96,8% uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych zadeklarowało eksperymentowanie z piciem chociaż raz w życiu, natomiast napoje alkoholowe w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem piło 84,5% młodszych uczniów oraz 92,8% uczniów starszych. Picie napojów alkoholowych jest na tyle powszechne, że w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem piło 6 ! ,3% piętnastolatków i 78,3% uczniów starszej grupy. Niepokój może budzić fakt, iż picie alkoholu wśród piętnastolatków (w świetle przytoczonych w tabeli wyników badań) staje się już, niestety, normą i wskazuje zapewne na przemiany obyczajowe w zakresie używania alkoholu i przyzwolenia społecznego na spożywanie napojów alko holowych przez adolesccntów.
W dalszych badaniach autorzy ustalili, że wśród nastolatków rozpowszech nienie używania alkoholu jest w niewielkim stopniu zróżnicowane ze względu na płeć, biorąc pod uwagę wskaźnik picia w czasie ostatnich 30 dni przed ba daniem w grupie starszych uczniów, oraz że wyrównują się proporcje między nicpijącymi dziewczętami i chłopcami (wskaźniki są niemal identyczne), co ilustruje poniższa Tabela 2:
Tabela 2. Picie napojów alkoholowych wg płci P o z io m k la sy
C h ło p c y D z ie w c z ę ta Tak Nie Tak Nic T rz e c ie k la sy g im n a z ju m K ie d y k o lw ie k w ż y ciu
W c za sie 12 m ie sięc y p rz e d b a d an iem W c za sie 30 dni p rzed b ad an iem
93 84,6 62 7 15,4 38 92 .4 84 .4 60 .4 7,6 15.6 39.6 D ru g ie k la sy sz k ó ł p o n a d g im n a z jaln y ch K ie d y k o lw ie k w życiu
W c z a sie 12 m ie sięc y p rz e d b a d an iem W c z a sie 3 0 dn i p rzed b ad an iem
96 92,3 80,5 4 7,7 19,5 97.5 9 3.6 7 6.7 2,5 6,4 23,3 2 T a m ż e , s. 12.
P rofilaktyka, za gro że n ie i co d a le j...? 81 W podsumowaniu wyników badań pojawia się konkluzja, że „Picie napojów alkoholowych przez młodzież szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych stało się już powszechnym zjawiskiem w skali całego kraju”3.
Jak wskazują inne badania4, co trzeci 15-latek miał kontakt z narkotykami lub alkoholem, jednakże liczba ta rośnie z roku na rok. Pierwsze spożycie napoju alkoholowego w okresie niepełnoletności staje się zjawiskiem niemal po wszechnym wśród mieszkańców województwa śląskiego, bowiem co czwarta jego mieszkanka i co drugi mieszkaniec przyznają, że po raz pierwszy spożyli alkohol przed osiemnastym rokiem życia5.
Zdaniem psychologów i pedagogów, większy odsetek dzieci przejawiających patologię istnieje w rodzinach zagrożonych niedostosowaniem bądź niedosto sowanych, o niskim statucie materialnym, w których istnieje brak więzi emo cjonalnych (jeden z rodziców jest nieobecny wychowawczo, najczęściej jest to ojciec pracujący za granicą albo przez wiele godzin przebywający poza do mem).
Ten obraz jest jednak uproszczony, bo nic tłumaczy powstania patologii w rodzinach tzw. prawidłowych, dobrze funkcjonujących. I tutaj rodzi się pyta nie o tzw. profilaktykę: Na ile bywa ona skuteczna? Dlatego też znane po wszechnie stwierdzenie „Lepiej zapobiegać niż leczyć” nabiera w tym przy padku głębszego znaczenia.
W szkołach na trzech poziomach nauczania przeprowadzane są tzw. progra my profilaktyczne, zapobiegające patologiom, takim jak: narkomania, alkoho lizm, agresja.
Do najbardziej znanych programów należą: Drugi „Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków”6, kierowany głównie do młodzieży szkoły podstawowej i gimnazjum; „Nasze spotkania”7, adresowany przede wszystkim do młodzieży ponadgimnazjalnej, „Jak żyć z ludźmi?”8 przeznaczony zarówno do młodzieży młodszej, ja k i starszej, „Spójrz inaczej”9, dostosowany do różnych grup wie
3 T a m ż e , s. 80.
4 In fo rm a cję p o d a ję za: O fe rta B iu ra P ro filak ty k i U z ale ż n ie ń . R ek o m en d a c ja C en tru m T erapii N a rk o m a n ó w , M o n a r K ra k ó w , Internet.
Por. W zo rce k o n su m p c ji a lk o h o lu w w o je w ó d ztw ie ślą sk im . R a p o r t z b a d a ń a n k ie to w y c h
zrea lizo w a n y c h w g r u d n iu 2 0 0 5 r ., W arsz a w a S o p o t, sty cz e ń 2 0 0 6 , s. 44.
Λ . A r e n d a r s k a , A . C z a p c z y ń s k a , D . K a l e n i k - M o c h , J . M e l l i b r u d a , Λ . P a c e w i c z , E . W i e r z e j s k a , D r u g i E le m e n ta r z c z y li P ro g r a m S ie d m iu K ro k ó w . P r o
g ra m p r o fila k ty k i d la m ło d zieży, n a u c zy c ie li i r o d zic ó w , W a rsz a w a 1997. P o w sta ła ró w n ie ż
u zu p ełn io n a i p o p ra w io n a w e rsja p ro g ram u D ru g i E le m e n ta r z ... p o d n a zw ą T rzeci E le m e n
tarz c zy li P ro g ra m S ie d m iu K ro kó w . C elem te g o p ro g ram u j e s t n ie ty lk o d o s ta rc z e n ie w ie
dzy o ś ro d k a ch p sy ch o a k ty w n y c h , n ie b e z p ie c z e ń stw a c h z w ią z a n y c h z ich u ż y w an ie m , ale także tre n in g u m ie ję tn o śc i ż y cio w y c h d la u c zn ió w w w ie k u o d 12 d o 17 lat.
M . K r ó l - F i j c w s k a , P . F i j e w s k i , N a sz e sp o tka n ia . P ro g r a m p s y c h o p r o fila k ly c z y , W arszaw a 1997.
J a k ż y ć z ludźm i. ( U m ie jętn o śc i in te rp erso n a ln e). P ro g r a m P r o fila k ty c zn y d la m ło d z ie ży, W arsz a w a 1995.
A . K o ł o d z i e j c z y k , E . C z e m i c r o w s k a : S p ó jr z in a c ze j, cz. I 3, K ra k ó w 1993; Λ . K o ł o d z i c j c z y k , E . C z e m i c r o w s k a , T . K o ł o d z i e j c z y k , S p ó jr z inaczej. P ro
-82 N a u czycie l i S zkota 1 2011 kowych, zgodnie z etapami edukacyjnymi. Ciekawym programem, mającym na celu zmniejszenie nasilenia agresji wśród dzieci i młodzieży, jest „Program zastępowania agresji” 10, jak również program pt. „Porozumienie bez przemocy 0 języku serca” 11. Są to programy adresowane do szerokiej rzeszy odbiorców 1 wchodzą w zakres tzw. Profilaktyki pierwszorzędowej12. Problem narasta, gdy trzeba już pracować z grupami o zwiększonym ryzyku patologii, gdzie wyma gane są działania specjalistyczne typu socjoterapeutycznego. Sprawa jeszcze bardziej się komplikuje, gdy młody człowiek już jest uzależniony albo przeja wia dużą agresję. Dostęp do specjalistycznej pomocy jest bardzo utrudniony. W tym miejscu można stwierdzić, że szybciej fachową i wszechstronną pomoc uzyskuje młodzież uzależniona od narkotyków niż uzależniona od alkoholu, szczególnie na terenie województwa śląskiego. W równic trudnej sytuacji po zostają rodzice dzieci agresywnych i uzależnionych od alkoholu.
Sądzę, że interesującą ilustrację tego zjawiska może stanowić studium indy widualnego przypadku 16- letniego chłopca uzależnionego od alkoholu i walki jego rodziców o trzeźwienie. Opisując jego historię, powołuję się na dane z obserwacji oraz na wywiad przeprowadzony z nim i jego rodzicami.
Krzysztof wychowuje się w rodzinie pełnej, oboje rodzice mają wykształce nie wyższe i pracują zawodowo. Krzysztof ma młodszą siostrę, która we wrze śniu rozpocznie naukę w klasie pierwszej szkoły podstawowej.
Warunki materialne i mieszkaniowe rodziny są bardzo dobre. Mieszkają we własnym domu, rodzice dużo czasu poświęcają dzieciom. Krzysztof do 14. roku życia nic sprawiał żadnych problemów wychowawczych. Chętnie chodził do szkoły, uzyskiwał dobre i bardzo dobre oceny w nauce, szczególne uzdolnienia przejawiał w przedmiotach ścisłych (matematyka, fizyka).
g r a m z a ję ć w yc h o w a w c z o - p r o fila k ty c z n y c h d la k la s 4 6 s z k o ły p o d s ta w o w e j, S ta ra c h o w ic e 2 0 0 0 ; A . K o ł o d z i e j c z y k , E . C z c m i e r o w s k a , T. K o ł o d z i e j c z y k , S p ó jr z inaczej. P ro g r a m za ję ć w yc h o w a w c z o -p r o fila k ty c z n y c h d la g im n a z ju m , S ta ra c h o w ic e 20 0 1 . 10 A . P . G o l d s t e i n , B . G l i c k , J . C . G i b b s , P r o g r a m z a stę p o w a n ia a g r e s ji, W a r sz a w a 200 4 . 11 M . R o s e n b e r g , P o r o z u m ie n ie b e z p r z e m o c y o j ę z y k u s e r c a , W a rsz a w a 2 0 0 3 . 12 P o w sta ła cała k o n c e p c ja P ro fila k ty k i p ie rw s z o rz ę d o w e j, P ro fila k ty k i d ru g o rzę d o w e j i P ro fila k ty k i trz e c io rz ę d o w e j. P ro fila k ty k a p ie rw s z o rz ę d o w a a d re so w a n a j e s t do d zieci i m ło d z ie ż y z a g ro ż o n y c h z ja w isk a m i p a to lo g ii s p o łe c z n e j, P ro fila k ty k a d ru g o rz ę d o w a d o g ru p y m ło d z ie ż y po in ic ja cji a lk o h o lo w e j c zy n a rk o ty k o w e j, z aś P ro fila k ty k a trz e c io rz ę d o w a d o g ru p y m ło d z ie ż y u z ależ n io n e j (tutaj in te rw e n c ja p o le g a na z a trz y m a n iu p ro cesu c h o ro b o w e g o i d e g ra d a c ji sp o łec z n e j). N a u w a g ę z a s łu g u ją ró w n ie ż in n e p ro g ra m y , np.
P ro g r a m p r o fila k ty k i u za le żn ie ń „ Z a n im s p ró b u je s z" , red. J. S trz e m ie c z n y , W arsz a w a
1994; P ro g ra m z a p o b ie g a n ia n a r k o m a n ii ,, O d lo t" , red . J. M o sk a lc w icz , W a rsz a w a 1996; T . P l u t a , P r o fila k ty c zn o -w y c h o w a w c zy p r o g r a m p r ze c iw d z ia ła n ia a g r e s ji u d zie c i
w m ło d szy m w ie k u szk o ln y m , K ra k ó w 2 0 0 3 ; K . Z a j ą c z k o w s k i , P ro g r a m p r o fila k ty c z n o - w y c h o w a w c zy d la u c zn ió w k la s l II I s z k o ły p o d s ta w o w e j, K ra k ó w 2 0 0 2 ; K . W o j c i e s z e k , N O E . P ro g ra m p r o fila k ty c z n y d la m ło d zieży. C zę ść / i / / , W a rsz a w a 1997; R . K n e z ,
W . M . S ł o n i n a , S a p e r c zy li j u k r o zm in o w a ć a g resję . P ro g r a m p r o fila k ty c z n o - w y c h o w a w c zy d la k lu s I 3 g im n a z ju m o ra z k la sy 1 s z k ó ł p o n a d g im n a z ja łn y c h , K rak ó w
2 0 0 2 ; Л . K o ł o d z i e j c z y k , P r o fila k ty k a u za le żn ie ń p r o g r a m e d u k a c y jn y d la kla s I III,
Pro fila ktyka , za g ro ż e n ie i c o d a le j...? 83 Rodzice zauważyli, że Krzysztof pierwszy raz przyszedł pod wpływem alko holu w wieku czternastu lat. Jednak, jak wynika z rozmowy przeprowadzonej przeze mnie i pedagoga szkolnego z chłopcem, jego inicjacja alkoholowa miała miejsce dwa lata wcześniej. Problem ten nasilał się i pogłębiał. Krzysztof nie spał po nocach, chodził po mieszkaniu, a kiedy zdarzyła się okazja, uciekał z domu. W związku z tym rodzice stale go pilnowali (nawet do godziny 2, 3 w nocy), nie pozwalali sobie na wyjazdy rodzinne. Ponieważ nic zażywał regu larnie antydepresantów zalecanych przez lekarza psychiatrę, miewał huśtawki nastrojów, często wpadał w furię, mając ataki agresji, które objawiały się dewa stacją mieszkania (np. rzucał przedmiotami kuchennymi, krzesłami, walił pię ściami w ściany, tłukł szyby w oknach i drzwiach, próbował odkręcić kurki od gazu), a wezwanie przez rodziców pogotowia ratunkowego nic przyniosło żad nych korzyści, bowiem zawieziono go do szpitala i ostatecznie, za jego (sic!) i rodziców zgodą chciano podłączyć do kroplówki. Drażniły go również roz mowy domowników (niekoniecznie na jego temat), notorycznie wymuszał określoną kwotę pieniędzy (rzekomo były przeznaczone na zakup słodyczy i coca-coli). Ponadto używał wobec domowników wulgaryzmów, ale zdarzały się również akty przemocy fizycznej, np. pobicia, kopnięcia. Rodzice Krzyszto fa spostrzegli także u niego zaburzenia w odżywianiu się (chłopiec bardzo czę sto spożywał posiłki, będąc pod wpływem alkoholu, w późnych godzinach nocnych).
Z całodziennej obserwacji rodziców nasuwał się wniosek, że na przykład dwudniowy brak alkoholu w organizmie powodował zmiany na ciele chłopca (pojawiał się na twarzy, szyi i plecach perlisty pot, zauważyć można było drże nie rąk). Krzysztof okazywał niechęć do rozmów na temat własnego picia i związanych z nim zachowań, zresztą uważał, że zawsze ma rację (nie był zdolny, aby przyznać się do błędu). Na pytanie rodziców „Dlaczego pijesz?” chłopiec wymieniał następujące czynniki: zapomnienie o swoich problemach szkolnych, świetna zabawa, poczucie odprężenia, towarzyskość (ma starszego o trzy lata kuzyna, który mieszka na tej samej ulicy, w towarzystwie którego uwielbia wręcz przebywać). Alkohol prawdopodobnie kupował sam w sklepie, przeważnie w późnych godzinach wieczornych (i, co ciekawe, sprzedawcy nic legitymowali nastolatka, Krzysztof ma 176 cm wzrostu, 70 kg wagi, natomiast interwencje rodziców u sprzedawców sklepów usytuowanych na terenie miasta nie przynosiły żadnych wymiernych korzyści i kończyły się zwykle fiaskiem), lub w melinie, czasem kupowały mu osoby starsze (koledzy). Do najczęściej konsumowanych przez Krzysztofa napojów alkoholowych należały: piwo, wódka, bimber pochodzący z nielegalnego źródła.
Jak mi wiadomo, chłopiec często przychodził do domu na lekkim rauszu, nie ujawniając przed rodzicami ilości spożytego alkoholu. Nic pomogły również wcześniejsze rozmowy, odbyte z psychologiem terapeutą, które dotyczyły szkodliwości picia napojów alkoholowych. Niejednokrotnie zapewniał sobie zapasy alkoholu (zazwyczaj piwa), a zdarzało się, że w domu pil piwo dusz kiem - prosto z butelki.
84 N a u czyciel i S zkota 1 2011 Ta sytuacja odbijała się również niekorzystnie na młodszej siostrze Krzyszto fa. Pojawiły się u niej lęki separacyjne (odmawiała chodzenia do przedszkola), którym towarzyszyły wymioty, bóle brzucha.
Rodzice próbowali problem sami kontrolować i samodzielnie poradzić sobie z zaistniałą sytuacją, głównie z obawy przed krytyką środowiska, w którym są znanymi osobami. Jednak gdy sytuacja nasilała się, tzn. pojawiła się agresja fizyczna i słowna, akty przemocy fizycznej wobec nich, ucieczki z domu póź nymi wieczorami, wagary, w końcu odmowa chodzenia do szkoły, zaczęli szu kać pomocy na zewnątrz — i tu zaczęły się problemy. Zrozpaczeni rodzice Krzysztofa korzystali z pomocy psychologa, psychiatry, neurologa, starali się obdarzyć syna rodzicielską miłością. Jedyną pomoc, jaką udało im się osiągnąć do tej pory, to nauczanie indywidualne (ze względu na postawioną diagnozę przez lekarza psychiatrę - u Krzysztofa stwierdzono depresję i wytyczono dal szy kierunek oddziaływania) i ambulatoryjna pomoc psychiatryczna. Przez jakiś czas (siedem miesięcy) Krzysztof uczęszczał na zajęcia z psychologiem (terapeutą od uzależnień, działającego przy Gminnej Komisji ds. Rozwiązywa nia Problemów Alkoholowych), jednak po pewnym czasic zrezygnował z uczestnictwa w tej terapii. Rodzice kontaktowali się z różnymi instytucjami (poradniami, ośrodkami) leczącymi młodzież uzależnioną13, jednakże dowie dzieli się, że przede wszystkim pomoc była oferowana narkomanom. Poczuli się zatem osamotnieni w tej walce, tracili powoli nadzieję na wyjście z tej „tra gicznej” sytuacji i ostatnim aktem desperacji było podjęcie decyzji o umiesz czeniu Krzysztofa w jedynym znanym terapeutom uzależnień szpitalu neuro psychiatrycznym. Jednakże w dalszym ciągu trwają poszukiwania przez nich ośrodka zamkniętego, w którym mógłby on podjąć leczenie, a rodzina uzyskać fachową pomoc psychologiczną. Okazuje się, iż ośrodki (a także nieliczne pry watne kliniki), które istnieją na terenie województwa śląskiego, oferują pomoc przeważnie dorosłym alkoholikom.
W świetle przedstawionego przypadku należy zadać sobie następujące pyta nia dotyczące profilaktyki: Na ile jest ona skuteczna? Na jaką pomoc mogą liczyć nieletnie osoby uzależnione od alkoholu i ich rodzice, skoro obecnie panuje deficyt placówek oferujących terapię dla młodzieży? Jakie mogą być konsekwencje braku profilaktyki? Jak zmienić postawy i przekonania młodych ludzi?
13 P rzy k ła d o w o w y m ie ń m y n ie k tó re z o ś ro d k ó w i p o ra d n i, w k tó ry c h p o m o c y szu k a li ro d z ic e K rz y sz to fa, p o d a ją c je g o n a zw ę i m ie jsco w o ść : O śro d e k In te rw e n c ji K ry zy so w ej i P sy c h o terap ii w R y b n ik u ; O śro d e k P ro fila k ty k i i L e c z en ia U z ale ż n ie ń w Z a b rz u ; N ie p u b lic z n y Z a k ła d O p iek i Z d ro w o tn e j C en tru m M ed y c z n e w R y b n ik u ; N ie p u b lic z n y Z ak ład O p iek i Z d ro w o tn ej M e d ip o z Sp. z o.o. w C z e rw io n c e -L e s z c z y n a c h ; P o rad n ia P sy c h o lo g ic z n o -P e d a g o g ic z n a w C z e rw io n c c -L c s z c z y n a c h ; C e n tru m L e c z en ia U z ale ż n ie ń „ F a m i lia” w G liw ic a ch ; O śro d e k P o m o c y P sy c h o lo g ic zn e j i P sy c h o ed u k a c ji o ra z T e ra p ii U z ależ n ień o d A lk o h o lu w R y b n ik u ; Z a k la d O p ie k u ń c z o -L e c z n ic z y w G o rz y c ac h , SP Z O Z P a ń s tw o w y S zp ital D la N e rw o w o i P sy c h ic z n ie C h o ry c h w R y b n ik u .
P ro fila ktyka , z a g ro że n ie i co d a le j...? 85 Jak widać, jest to duży problem i nie da się go tak łatwo rozwiązać. W tej kwestii niewiele się robi, może więc młodzi adepci resocjalizacji znajdą jakiejś wyjście z sytuacji.
Nasuwa się wniosek, że profilaktyka jest, owszem, bardzo ważna, ale więk szym problemem jest to, co dalej... Być może warto byłoby ograniczyć popyt na napoje alkoholowe wśród młodzieży poprzez zintensyfikowanie działań kontrolnych w kwestii sprzedaży alkoholu (np. monitorowanie zjawiska sprze daży alkoholu osobom nieletnim).
Bibliografia
Arendarska A., Czapczyńska A., Kalenik-Moch D., Mellibruda J., Pacewicz A., Wierzejska E., Drugi Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków. Program
profilaktyki dla młodzieży, nauczycieli i rodziców, Warszawa 1997.
Cekiera C., Profilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależ
nionych, Lublin 1992.
Cierpiałkowska L., Alkoholizm, przyczyny, leczenie, profilaktyka, Poznań 2001. Fatyga B., Sierosławski J., Zieliński A., Zieliński P., Alkohol a młode pokolenie
Polaków połowy lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 1999.
Gordon Th., Wychowanie bez porażek, Warszawa 1994.
Gordon Th., Wychowanie bez porażek w praktyce, Warszawa 1994.
Grzesiak E., Janicka-Szyszko R., Stobiecka M., Trudne tematy. Propozycje
godzin wychowawczych, Gdańsk 2005.
Jak żyć z ludźmi. (Umiejętności interpersonalne). Program Profilaktyczny dla młodzieży, Warszawa 1995.
Kołodziejczyk A., Profilaktyka uzależnień - program edukacyjny dla klas I-III, Warszawa 1991.
Kołodziejczyk A., Czemicrowska E., Spójrz inaczej, c l 1-3, Kraków 1993. Król-Fijewska M., Fijewski P., Nasze spotkania. Program psychoprofilaktycz-
ny, Warszawa 1997.
Mellibruda J., Tajemnice ETOH czyli Alkohol i nasze życie, Warszawa 1993.
Miłość, przyjaźń, agresja, alkoholizm: problemy wieku młodzieńczego (i nie tylko): poradnik bibliograficzny, praca zbiór., red. E. B. Zybert, Warszawa
1999.
Mrozek K., Młodzież a alkohol, „Wychowawca” 2003, nr 12. Pacewicz A., Jak pom óc dziecku nie p ic !, Warszawa 1999.
Poprawa R., Używanie i nadużywanie alkoholu przez dorastającą młodzież
w świetle poznawczej teorii społecznego uczenia się, „Psychologia Wycho
wawcza” 2000, nr 2/3.
Rosenberg M., Porozumienie bez przemocy o języku serca. Warszawa 2003. Ruth M., Dzieci, alkohol, narkotyki: przewodnik dla rodziców, Gdańsk 1994. Zajączkowski K., Nikotyna, alkohol, narkotyki. Profilaktyka uzależnień. Krótki
