Zmienność wybranych cech morfologicznych i użytkowych owoców z całego koszyczka oraz z poszczególnych jego partii różnych typów odmian oleistych słonecznika zwyczajnego (Helianthus annuus L.).

(1)

Magdalena Kluza-Wieloch, Czesław Muśnicki* Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu Katedra Botaniki, *Katedra Uprawy Roli i Roślin

Zmienność wybranych cech morfologicznych

i użytkowych owoców z całego koszyczka oraz

z poszczególnych jego partii różnych typów

odmian oleistych słonecznika zwyczajnego

(Helianthus annuus L.)

Variability of some morphological and utilitarian characters of fruits

in whole capitula and from its separate lots of different cultivar types

of oleaginous form of sunflower (Helianthus annuus L.)

Słowa kluczowe: słonecznik, odmiany, niełupki, partie koszyczka, zmienność, odziedziczalność

W trzech doświadczeniach przeprowadzonych w latach 1997–1999 badano zmiany ilościowe i jakościowe owoców z całego koszyczka oraz z poszczególnych jego partii u dwóch pojedynczych mieszańców i u odmiany populacyjnej. Analizowano wielkość niełupek, ciężar 1000 owoców, masę niełupek w koszyczku, rozłożenie owoców w kwiatostanie, udział łuski oraz zawartość tłuszczu, białka, popiołu, włókna i związków bezazotowych wyciągowych.

Key words: sunflower, cultivars, achenes, parts of capitula, variability, heritability

In three trials conducted in the years 1997–1999 in the Przybroda Experimental Station quantitative and qualitative changes in seeds from whole capitula and its separate lots in two simple-cross hybrids and one population variety was evaluated average of whole capitula. There were analyzed the size of achene, 1000-seed weight, and weight of seeds per one head, distribution of achene in capitula, content of hull as well as fat, protein, ash, fiber and nitrogen-free extract content. Experiments showed that position in the head influenced to a great extent all the above mentioned features. Line hybrids yield per one head was higher. They, however, differed to a large extent from each other. When one was characterized by the highest fat and protein content and the lowest hull and fiber content, the characteristics of the other were exactly the opposite. The population variety had the thickest and widest seeds; however, despite considerable 1000-achene weight, the weight of seeds per one head was the lowest among the studied cultivars. The most heritable feature was the content of hull in seeds. Fiber and fat content were to a large extent determined by the genotype. Heritability of width and thickness of achene, seed weight and protein content were also significant. 1000-achene weight, content of hull, oil, ash and nitrogen-free extract in hybrids exhibited the highest values of variance coefficient. The most variable features were the fibre content and achenes weight from one head and the most consistent ones were length and width of seeds as well as fat, protein and nitrogen-free extract content.

(2)

Wstęp

Słonecznik zwyczajny (Helianthus annuus L.) pochodzi z terenu południowo-zachodniej części USA i północnego Meksyku (Pustovojt 1975). Jak wykazały badania etnograficzne i archeologiczne, już od setek lat przed przybyciem Euro-pejczyków Indianie zamieszkujący te obszary pozyskiwali z niego olej, który to dodawali do pokarmów, bądź służył on im do natłuszczania włosów (Fabry 1992). W Europie do uprawy na większą skalę, jako forma oleista, słonecznik został wprowadzony w pierwszej połowie XIX wieku (Gonet 1976). Surowiec pozys-kiwany z tłoczenia całych niełupek ma ciemne zabarwienie, ponieważ rozpusz-czone są w nim barwniki zawarte w okrywie owocowej. Wysokiej jakości olej surowy można uzyskać jedynie z owoców obłuskiwanych (Mieszkalski i in. 1996). Jest on wykorzystywany do produkcji olejów jadalnych i margaryn oraz charakte-ryzuje się dużą zawartością kwasu linolowego, jednego z nienasyconych kwasów tłuszczowych, niezbędnych w pełnowartościowej diecie człowieka (Andrukhov i in. 1975, Ziemlański i Budzyńska-Topolewska 1991). W latach 2001–2003, po soi, rzepaku i arachidach należał on do najszerzej uprawianych jednorocznych roślin oleistych na świecie (FAO 2003).

Celem badań podjętych w latach 1997–1999 była ocena zmienności i odzie-dziczalności szeregu cech jakościowych i ilościowych niełupek pobieranych z ca-łego koszyczka oraz z trzech różnych jego części u odmiany populacyjnej i dwóch mieszańców liniowych, przy różnym układzie czynników siedliskowo-agrotech-nicznych. Właściwości te są słabo zbadane u odmian mieszańcowych, szczególnie przy ich uprawie w polskich warunkach glebowo-klimatycznych (Łuczkiewicz 1973), a nawet w literaturze światowej jest mało udokumentowanych prac doty-czących analiz owoców z podziałem na strefy kwiatostanu. Ponadto starano się także potwierdzić lub podważyć powszechną hipotezę, że mieszańce liniowe powinny wytwarzać surowiec bardziej jednolity pod względem jakościowym i być lepiej przystosowane do zbioru mechanicznego (Kłoczowski 1967, 1983; Fick i Swallers 1972; Pirani 1980; Yoshida i Wimonrat-Sukarin 1993; Ortegon i Diaz 1997; Goksoy i in. 1998; Maruthi i in. 1998).

Materiał i metody

Obiektem badań były dwa mieszańce liniowe (F1) słonecznika zwyczajnego:

francuski Frankasol i amerykański Coril oraz polska odmiana populacyjna Wielko-polski. Miejsce badań i czynniki doświadczenia zostały dokładnie zaprezentowane w artykule poświęconym zmienności pędów i kwiatostanów (Kluza-Wieloch i Muśnicki 2004).

(3)

Spośród cech ilościowych owoców, na 360 niełupkach każdej odmiany pomierzono ich wielkość, czyli długość, szerokość i grubość oraz procentowy udział łuski w owocach. Masę 1000 niełupek dla każdej kombinacji określono w 4 próbach po 100 sztuk. Plon owoców z pojedynczego koszyczka oraz zmiany jakościowe dojrzałych niełupek obejmujące zawartość tłuszczu, białka, włókna, popiołu i związków bezazotowych wyciągowych badano w owocach z 36 prób. Cechy jakościowe analizowano metodą spektroskopii odbiciowej w bliskiej pod-czerwieni (NIRS), przy użyciu aparatu Infra Analyzer 500, produkcji Bran + Luebbe, uprzednio kalibrując urządzenie (Podkówka i in. 1996). Następnie, za pomocą rów-nań kalibracyjnych, związki oznaczano w badanej próbie w dwóch powtórzeniach. Ponadto podobne badania przeprowadzono na takiej samej liczbie niełupek pobranych z każdej z trzech równych pod względem szerokości części koszyczka — zewnętrznej, środkowej i wewnętrznej — wyznaczonych w oparciu o schemat zaproponowany w 1973 roku przez Zimmerman’a i Fick’a. Przeanalizowano także udział tych partii w całym kwiatostanie.

W oparciu o wyniki analizy wariancji ze zmienności ogólnej każdej z ozna-czonych cech niełupek można było wyodrębnić jej części przypadające na warunki środowiskowe, agrotechniczne i genotyp, a także na interakcję tych 3 czynników oraz zmienność losową. Na tej podstawie określono też odziedziczalności danej charakterystyki w sensie ogólnym oraz wykonano analizę statystyczną (Kluza-Wieloch i Muśnicki 2004). Badania składu jakościowego, jak również i większości cech użytkowych owoców, były wykonywane dla dwóch powtórzeń każdego z 36 poletek, zatem nie można było przeprowadzić tu corocznych analiz statystycznych. W zaprezentowanych tabelach zestawiono trzyletnie dane.

Wyniki

Charakterystyka całego koszyczka

Długość, szerokość i grubość niełupek, a także masa 1000 owoców, masa niełupek z jednego koszyczka i zawartość w nich łuski oraz procentowy udział tłuszczu, białka, popiołu, włókna i związków bezazotowych wyciągowych w owo-cach były w istotny sposób kształtowane przez typ odmiany (tab. 1–3). Największe niełupki wyrosły w roku 1998, najmniejsze zaś były sezon wcześniej. Najdłuższe owoce miała najczęściej odmiana mieszańcowa Frankasol, a najkrótsze zawsze były u odmiany Coril. Odmiana Wielkopolski charakteryzowała się najszerszymi i najgrubszymi niełupkami. Najwęższe były one zawsze u mieszańca liniowego Frankasol, a najcieńsze u odmiany Coril (tab. 1). Najlżejsze owoce miał słonecznik Frankasol. Masa 1000 niełupek była największa u odmiany populacyjnej, która to charakteryzowała się także najmniejszym ciężarem owoców z jednego kwiatostanu. Największy plon w koszyczkach zgromadziła odmiana mieszańcowa Coril (tab. 2).

(4)

Tabela 1 Zmienność wielkości owoców z całego koszyczka u badanych odmian

Variability of fruit size in whole capitula for tested cultivars (1997–1999)

Średnia arytmetyczna Arithmetic mean Współczynnik zmienności Variation coefficient Odmiana Cultivar 1997 1998 1999 1997–99 1997 1998 1999

Długość owoców — Fruit length [mm]

Wielkopolski 9,88 10,10 10,10 10,04 5,17 5,50 5,32

Frankasol 9,78 10,40 10,10 10,09 4,34 2,94 3,85

Coril 9,59 9,86 9,90 9,78 3,22 3,18 3,24

NIR0,05 — LSD 0,056 0,056 0,056 0,032 x x x

Szerokość owoców — Fruit width [mm]

Wielkopolski 4,74 5,10 4,76 4,87 9,85 9,02 8,52

Frankasol 4,36 4,68 4,46 4,50 8,20 5,42 6,87

Coril 4,71 4,82 4,73 4,75 7,47 5,40 6,36

NIR0,05 — LSD 0,053 0,046 0,041 0,027 x x x

Grubość owoców — Fruit thickness [mm]

Wielkopolski 3,31 3,55 3,40 3,42 11,5 10,8 10,6

Frankasol 3,08 3,24 3,13 3,15 10,3 8,28 9,09

Coril 3,06 3,07 3,08 3,07 9,61 7,88 8,44

NIR0,05 — LSD 0,044 0,042 0,039 0,024 x x x

Tabela 2 Zmienność podstawowych cech ilościowych niełupek z całego koszyczka u badanych odmian

Variability of basic quantitative achene features in whole capitula for tested cultivars

(1997–1999) Średnia arytmetyczna Arithmetic mean Współczynnik zmienności Variation coefficient Odmiana Cultivar MTN [g] MN/K [g] ZŁ [%] MTN [%] MN/K [%] ZŁ [%] Wielkopolski 51,5 52,7 24,7 9,09 19,6 6,22 Frankasol 46,4 59,9 29,1 9,43 23,7 3,80 Coril 47,9 62,0 23,7 12,6 17,5 6,77 NIR0,05 — LSD 0,59 3,24 0,52

MTN — masa 1000 niełupek — 1000 achenes weight

MN/K — masa niełupek z jednego koszyczka — achenes weight from 1 head ZŁ — zawartość łuski — husk content

Największą zawartość łuski miał słonecznik Frankasol, a najmniejszą Coril (tab. 2). Najbardziej bogate w olej i białko były niełupki odmiany mieszańcowej Coril, a najmniej odmiany Frankasol. Udział popiołu kształtował się jednakowo u

(5)

sło-neczników Wielkopolski i Frankasol, a największe wartości przyjmował u mie-szańca liniowego Coril, który natomiast zawierał najmniej włókna. Najwięcej tego związku miał Frankasol. On też cechował się największą zawartością bezazoto-wych wyciągobezazoto-wych, których najmniej było u odmiany mieszańcowej Coril (tab. 3).

Tabela 3 Zmienność podstawowych cech jakościowych niełupek z całego koszyczka u badanych odmian

Variability of basic quantitative achene features in whole capitula for tested cultivars

(1997–1999) Zawartość w niełupkach [%] Content in achenes Współczynnik zmienności Variation coefficient Odmiana Cultivar T B W P BW T B W P BW Wielkopolski 46,6 16,9 3,8 15,2 17,5 4,80 9,34 15,8 5,90 6,67 Francasol 45,5 16,7 3,8 16,3 17,8 6,08 7,61 15,7 7,58 7,27 Coril 49,0 18,2 4,0 11,7 17,1 3,43 8,41 13,8 11,0 9,48 NIR0,05 — LSD 0,33 0,25 0,06 0,41 0,41

T — zawartość tłuszczu — fat content, B — zawartość białka — protein content, W — zawartość włókna — fibre content, P — zawartość popiołu — ash content, BW — zawartość bezazotowych wyciągowych — N-free extracted substances content

We wszystkich latach badań zmienność długości, szerokości i grubości owoców przyjmowała najwyższe wartości u odmiany Wielkopolski, a najmniejsze najczęściej były u odmiany mieszańcowej Coril. Szerokość i grubość niełupek najbardziej zmieniała się w pierwszym roku badań, zaś dla długości kształtowało się to niejednorodnie (tab. 1). Największe wartości współczynnika zmienności masy 1000 owoców oraz zawartości w nich łuski miał słonecznik Coril. Natomiast najbardziej wyrównanym udziałem łuski charakteryzował się Frankasol. Z kolei dla masy niełupek z jednego koszyczka miał on największe wartości tego współczynnika (tab. 2). Współczynnik zmienności zawartości tłuszczu w owocach przyjmował największe wartości u odmiany mieszańcowej Frankasol, a naj-mniejsze u odmiany Coril. W przypadku udziału białka najbardziej zmienną była odmiana Wielkopolski, a najmniej Frankasol. Najmniejsze wartości współczynnika zmienności dla zawartości włókna miał mieszaniec liniowy Coril. Udział popiołu oraz związków bezazotowych wyciągowych najmniej zmienny był u odmiany populacyjnej, a najbardziej u odmiany mieszańcowej Coril (tab. 3). Współczynnik zmienności długości i szerokości niełupek, procentowej zawartości w nich łuski oraz tłuszczu, białka i związków bezazotowych wyciągowych u wszystkich odmian przyjmował stosunkowo niskie wartości (tab. 1–3).

Największy wpływ na długość, szerokość i grubość owoców wywierała zmienność losowa. Na długość w nieznacznym stopniu oddziaływało także środo-wisko, a na dwie pozostałe cechy genotyp. Głównym źródłem zmienności masy

(6)

1000 niełupek były interakcje i czynniki agrotechniczne. Zaznaczył się tu również udział zmienności losowej i genotypu. Zmienność procentowego udziału łuski w owocach kształtował przede wszystkim genotyp i, w niewielkim stopniu, interakcje. Na masę niełupek z jednego koszyczka wywarły wpływ czynniki agrotechniczne, a na dalszym miejscu były interakcje i zmienność losowa. Zmienność zawartości tłuszczu w owocach najbardziej kształtowały interakcje. Wysoka była również odziedziczalność tej cechy oraz udział środowiska w jej kształtowaniu. Na zawartość białka wpływały przede wszystkim czynniki środo-wiskowe, a w mniejszym stopniu interakcje i genotyp. Procentowy udział popiołu kształtowały przede wszystkim warunki środowiskowe, a w dalszej kolejności interakcje. Na zmienność zawartości włókna największy wpływ wywierał genotyp. Dość wyraźnie zaznaczył się również udział interakcji i w mniejszym stopniu środowiska. Zmienność zawartości związków bezazotowych wyciągowych kształ-towana była przede wszystkim przez środowisko oraz interakcje, a w mniejszym stopniu warunkowały ją czynniki losowe (tab. 4).

Tabela 4 Udział czynników środowiska, agrotechniki i genotypu [%] w kształtowaniu zmienności cech ilościowych i jakościowych owoców z całego koszyczka badanych odmian — Share

of environmental, agrotechnic and genetic factors [%] in variability formation of quantitative and qualitative features of fruits in whole capitula of tested cultivars (1997–1999)

Źródło zmienności — Source of variability Cechy ilościowe niełupek

Quantity features of achenes środowisko

environment agrotechnika agrotechnic genotyp genotype interakcje interactions zm. losowa random factors

Długość owoców — Fruit length 11,9 7,2 8,2 9,9 62,8

Szerokość owoców — Fruit width 7,8 9,0 14,2 8,8 60,2

Grubość owoców Fruit thickness 2,6 6,8 18,0 8,2 64,4 Masa 1000 niełupek 1000 achenes weight 4,6 30,0 15,3 31,3 18,8

Masa niełupek z 1 koszyczka

Achenes weight from 1 head

2,8 53,7 9,6 20,1 13,8

Zawartość łuski — Husk content 4,0 1,0 73,7 13,3 8,0

Zawartość tłuszczu Fat content 22,5 4,6 30,8 38,7 3,4 Zawartość białka Protein content 51,4 3,2 18,4 21,7 5,3 Zawartość popiołu Ashcontent 59,4 0,9 6,2 26,5 7,0 Zawartość włókna Fibre content 11,2 1,7 44,6 38,3 4,2

Zawartość związków bezazotowych wyciągowych — N-free extracted

substances content

(7)

Charakterystyka poszczególnych partii koszyczka

Długość, szerokość i grubość owoców z trzech partii kwiatostanu w istotny sposób kształtowane były przez typ odmiany. Najdłuższe niełupki w części zewnętrznej miała odmiana mieszańcowa Frankasol, a w pozostałych strefach odmiana Wielkopolski. Najkrótsze natomiast były one zazwyczaj u słonecznika Coril. W każdej strefie najwęższe owoce miała odmiana mieszańcowa Frankasol, najszerszymi zaś przeważnie charakteryzowała się odmiana Wielkopolski. Naj-grubsze niełupki w każdej z partii miał słonecznik Wielkopolski. Niezależnie od miejsca lokalizacji, słoneczniki wykształciły najdłuższe, najszersze i najgrubsze owoce w roku 1998. Najmniejsze były one zazwyczaj w poprzednim sezonie. Pod względem powyższych trzech cech najmniejszymi niełupkami cechowała się partia wewnętrzna kwiatostanu, najdłuższe były zaś one najczęściej w części środkowej, a najszersze i najgrubsze w zewnętrznej (tab. 5).

Tabela 5 Zmienność długości, szerokości i grubości niełupek [mm] z różnych partii koszyczka dla trzech odmian — Variability of achene's length, width and thickness from different parts

of capitula in tested sunflower cultivars (1997–1999)

Średnia arytmetyczna Arithmetic mean Współczynnik zmienności Variation coefficient Odmiana Cultivar 1997 1998 1999 1997 1998 1999 Długość niełupek — Achene's length [mm]

Partia zewnętrzna — External zone

Wielkopolski 9,86 10,0 10,0 7,94 7,57 7,98

Frankasol 9,88 10,6 10,3 5,83 4,26 4,69

Coril 9,49 9,8 9,9 5,73 4,78 4,42

NIR0,05 — LSD 0,089 0,082 0,082 x x x

Partia środkowa — Central zone

Wielkopolski 9,98 10,3 10,3 7,09 7,15 7,77

Frankasol 9,98 10,3 10,1 5,86 3,86 5,49

Coril 9,73 9,98 9,98 3,80 4,02 3,88

NIR0,05 — LSD 0,079 0,075 0,085 x x x

Partia wewnętrzna — Internal zone

Wielkopolski 9,79 10,1 9,90 8,03 8,89 8,76

Frankasol 8,96 9,76 8,55 8,31 5,41 7,66

Coril 9,57 9,83 9,66 4,96 4,11 5,26

NIR0,05 — LSD 0,095 0,088 0,098 x x x

Szerokość niełupek — Achene's width Partia zewnętrzna — External zone

Wielkopolski 5,04 5,29 5,10 12,5 11,70 11,40

Frankasol 4,78 4,87 4,81 10,4 7,35 7,87

Coril 4,90 4,94 4,92 9,7 6,72 7,69

(8)

ciąg dalszy tabeli 5 Partia środkowa — Central zone

Wielkopolski 4,61 4,97 4,58 12,9 12,5 13,4

Frankasol 4,24 4,51 4,12 13,4 7,91 12,4

Coril 4,77 4,86 4,70 12,0 8,10 10,6

NIR0,05 — LSD 0,081 0,066 0,074 x x x

Wielkopolski 3,99 4,19 3,78 18,5 13,6 16,1

Frankasol 3,25 3,76 3,11 20,3 12,5 11,4

Coril 4,00 3,91 3,90 15,2 11,1 11,4

NIR0,05 — LSD 0,093 0,064 0,068 x x x

Grubość niełupek — Achene's thickness [mm] Partia zewnętrzna — External zone

Wielkopolski 3,64 3,79 3,77 14,4 15,1 14,0

Frankasol 3,43 3,42 3,38 14,0 11,1 11,4

Coril 3,28 3,22 3,31 13,2 10,9 10,5

NIR0,05 — LSD 0,066 0,063 0,058 x x x

Partia środkowa — Central zone

Wielkopolski 3,08 3,32 3,08 17,0 14,7 15,9

Frankasol 2,92 3,06 2,79 15,3 11,2 13,3

Coril 2,95 2,97 2,84 14,7 10,2 12,8

NIR0,05 — LSD 0,066 0,055 0,056 x x x

Wielkopolski 2,66 2,82 2,69 19,2 16,4 15,2

Frankasol 2,30 2,56 2,44 20,5 18,4 13,2

Coril 2,68 2,54 2,66 14,5 14,9 12,1

NIR0,05 — LSD 0,063 0,061 0,050 x x x

W poszczególnych strefach koszyczka współczynnik zmienności dla trzech wymiarów owoców był zwykle największy u odmiany populacyjnej, choć spora-dycznie (w częściach środkowej i wewnętrznej) największe wartości przyjmował u mieszańca liniowego Frankasol. W przypadku długości niełupek z partii zew-nętrznej i środkowej wartości te znacznie przewyższały wyniki odmian mieszań-cowych. Najczęściej najbardziej wyrównane, pod względem powyższych cech, owoce wykształciły się w drugim roku badań. Współczynnik zmienności dla długości niełupek u wszystkich odmian przyjmował stosunkowo niskie wartości. (tab. 5).

Największy wpływ na wielkość niełupek w trzech strefach kwiatostanu wywierała zmienność losowa. W przypadku długości i szerokości owoców w partii wewnętrznej zaznaczył się także mniej znaczny wpływ genotypu i interakcji. Na szerokość w części środkowej wpływał też genotyp. Grubość niełupek w strefie zewnętrznej była kształtowana również przez genotyp, a w wewnętrznej przez interakcje (tab. 6).

(9)

Tabela 6 Udział czynników środowiska, agrotechniki i genotypu [%] w kształtowaniu zmienności morfologicznych cech niełupek — Share of environmental, agricultural and genetics

factors [%] in variability formation of achene's morphological traits in tested sunflower cultivars (1997–1999)

Źródło zmienności — Source of variability Charakterystyka niełupek

Achene character środowisko

environment agrotechnika agrotechnic genotyp genotype interakcje interactions zm. losowa random factors Długość niełupek — Fruit length

W zewnętrznej partii koszyczka

In external zone of head 6,5 4,9 9,9 6,1 72,6

W środkowej partii koszyczka

In central zone of head 4,5 2,7 5,0 6,4 81,4

W wewnętrznej partii koszyczka

In internal zone of head 7,9 1,1 18,4 12,2 60,4

Szerokość niełupek — Fruit width W zewnętrznej partii koszyczka

Grubość niełupek — Fruit thickness W zewnętrznej partii koszyczka

Plon niełupek z jednego koszyczka, masa 1000 owoców i procentowa zawartość łuski (owocni) z poszczególnych partii kwiatostanu były kształtowane przez odmiany, za wyjątkiem tej ostatniej cechy w części wewnętrznej. Najczęściej najlżejsze owoce miał słonecznik Frankasol, a najcięższe odmiana populacyjna. Udział plonu w strefie środkowej i wewnętrznej był największy u słonecznika Coril, a w zewnętrznej — u odmiany Frankasol. Najniższe wartości cecha ta przyjmowała zawsze u odmiany Wielkopolski. W każdej partii najwięcej łuski zawierał słonecznik Frankasol, a najmniej odmiana Coril. Największą masą 1000 owoców, plonem z jednego koszyczka oraz udziałem łuski cechowała się część zewnętrzna, a wszystkie te cechy były najmniejsze w części wewnętrznej (tab. 7).

W poszczególnych partiach koszyczka największe wartości współczynnika zmienności dla masy 1000 niełupek i procentowej zawartości łuski miała odmiana mieszańcowa Coril. W przypadku plonu owoców z jednego koszyczka przeważnie

(10)

największe wartości tego współczynnika we wszystkich częściach miał słonecznik Frankasol. Najbardziej zmienne pod względem trzech rozpatrywanych cech okazały się niełupki w partii wewnętrznej (tab. 7).

Tabela 7 Charakterystyka zmienności podstawowych cech ilościowych niełupek z różnych partii koszyczka dla trzech odmian — Variability character of basic quantitative achene's traits

from different parts of capitula in tested sunflower cultivars (1997–1999)

Średnia arytmetyczna Arithmetic mean Współczynnik zmienności Variation coefficient Odmiana Cultivar _zewnętrzna external środkowa central wewnętrzna internal zewnętrzna external środkowa central wewnętrzna internal

Masa 1000 niełupek — 1000 achenes weight [g]

Wielkopolski 56,4 47,9 38,4 9,27 9,62 13,1

Frankasol 51,8 42,7 27,5 9,23 13,2 14,3

Coril 49,7 47,5 41,1 12,1 14,3 17,0

NIR0,05 — LSD 0,68 0,65 0,73 x x x

Plon niełupek z 1 koszyczka — Achenes yield from 1 head [g]

Wielkopolski 28,1 18,9 5,75 17,4 23,8 54,2

Frankasol 33,9 19,8 6,18 24,6 29,2 53,0

Coril 32,3 22,2 7,55 20,0 19,9 30,8

NIR0,05 — LSD 1,57 1,64 0,907 x x x

Zawartość łuski — Husk content [%]

Wielkopolski 25,7 23,6 23,2 6,13 8,52 10,1

Frankasol 31,1 27,3 23,6 3,72 5,12 13,1

Coril 24,4 22,7 23,1 6,83 12,4 14,0

NIR0,05 — LSD 0,62 0,88 – x x x

Największy udział w kształtowaniu zmienności plonu niełupek z jednego koszyczka w części zewnętrznej i środkowej kwiatostanu wywarły czynniki agrotechniczne. Na dalszym miejscu na tę cechę oddziaływały także interakcji, genotyp i zmienność losowa. W partii wewnętrznej natomiast odnotowano naj-większy udział czynników środowiskowych, potem interakcji, a w dalszej kolej-ności czynników agrotechnicznych i zmienkolej-ności losowej. Głównym źródłem zmienności masy 1000 owoców w części zewnętrznej koszyczka były interakcje i czynniki agrotechniczne. Zaznaczył się tam również udział genotypu i zmienności losowej. W przypadku strefy środkowej cechę tę kształtowały także interakcje i agrotechnika. Jednakże trzy pozostałe źródła zmienności wykazywały zbliżone do nich wartości. Zmienność partii wewnętrznej była zdominowana przez rodzaj genotypu, a w mniejszym stopniu przez interakcje i zmienność osobniczą. Zmien-ność procentowego udziału łuski w owocach w części zewnętrznej koszyczka

(11)

kształtował przede wszystkim genotyp i, w niewielkim stopniu, interakcje. W przy-padku strefy środkowej również dominował udział genotypu, ale przy znacznie większym oddziaływaniu interakcji i zmienności losowej. Natomiast wartość tej cechy w partii wewnętrznej kształtowało w największym stopniu środowisko, a następnie interakcje i zmienność losowa (tab. 8).

Tabela 8 Udział czynników środowiska, agrotechniki i genotypu [%] w kształtowaniu zmienności podstawowych cech ilościowych i jakościowych plonu — Share of environmental,

agricultural and genetics factors [%] in variability formation of basic quantitative and qualitative traits achene's yield of tested sunflower cultivars (1997–1999)

Achenes character środowisko

environment agrotechnika agrotechnic genotyp genotype interakcje interactions zm. losowa random factors Plon niełupek — Achenes yield

Masa 1000 niełupek — 1000 achenes weight W zewnętrznej partii koszyczka

Zawartość łuski — Husk content W zewnętrznej partii koszyczka

Procentowa zawartość tłuszczu, białka i włókna w niełupkach z poszcze-gólnych części koszyczka była istotnie kształtowana przez odmiany, a jedynie nie wpływały one na zawartość popiołu w strefie wewnętrznej i zawartość związków bezazotowych wyciągowych w partii środkowej. Zawsze najwięcej tłuszczu i biał-ka miały owoce odmiany mieszańcowej Coril. Zazwyczaj najmniej tych dwóch związków odnotowano u odmiany Frankasol. Zawartość włókna była najmniejsza u słonecznika Coril, a najczęściej największa u odmiany Frankasol. Udział popiołu

(12)

w trzech częściach kwiatostanu kształtował się podobnie u odmian Wielkopolski i Frankasol, a największe wartości przyjmował u mieszańca liniowego Coril. We wszystkich strefach koszyczka najwięcej związków bezazotowych wyciągo-wych miał słonecznik Frankasol, a najmniej odmiana Coril. Niezależnie od odmian, najwięcej tłuszczu, białka, popiołu i związków bezazotowych wyciągowych wystę-powało w wewnętrznej partii koszyczka, a najmniej w zewnętrznej. Najmniejszy udział włókna zanotowano w niełupkach z centrum kwiatostanu, a największy w części zewnętrznej (tab. 9).

Tabela 9 Charakterystyka zmienności podstawowych cech jakościowych niełupek z różnych partii koszyczka dla trzech odmian — Variability character of basic qualitative achenes traits

from different parts of capitula in tested sunflower cultivars (1997–1999)

Średnia arytmetyczna Arithmetic mean Współczynnik zmienności Variation coefficient Odmiana Cultivar _zewnętrzna external środkowa central wewnętrzna internal zewnętrzna external środkowa central wewnętrzna internal

Zawartość tłuszczu — Fat content [%]

Wielkopolski 45,9 47,2 48,2 4,83 5,24 7,34

Frankasol 44,6 46,3 48,8 7,53 5,89 5,65

Coril 48,6 49,3 50,7 4,10 3,81 4,59

NIR0,05 — LSD 0,44 0,52 0,48 x x x

Zawartość białka — Protein content [%]

Wielkopolski 16,6 17,1 17,4 9,25 10,2 13,0

Frankasol 16,3 17,0 17,8 8,50 7,96 10,2

Coril 17,9 18,4 18,9 8,90 9,38 8,46

NIR0,05 — LSD 0,37 0,31 0,35 x x x

Zawartość włókna — Fibre content [%]

Wielkopolski 16,1 14,5 12,6 13,4 19,9 32,6

Frankasol 17,5 15,2 11,3 19,8 16,9 29,1

Coril 12,6 11,1 9,19 16,4 17,2 23,5

NIR0,05 — LSD 0,43 0,78 0,345 x x x

Zawartość popiołu — Ash content [%]

Wielkopolski 3,77 3,84 3,91 5,93 8,07 7,00

Frankasol 3,75 3,85 3,89 7,66 9,41 6,20

Coril 3,92 4,05 3,98 11,3 11,8 11,8

NIR0,05 — LSD 0,064 0,090 - x x x

Zawartość związków bezazotowych wyciągowych — N-free extracted substances content [%] Wielkopolski 17,6 17,3 17,8 6,41 9,14 19,2

Frankasol 17,8 17,6 18,2 6,85 10,4 11,3

Coril 17,0 17,1 17,3 8,67 13,4 10,6

(13)

Współczynnik zmienności zawartości tłuszczu w owocach strefy zewnętrznej i środkowej koszyczka przyjmował największe wartości u słonecznika Frankasol. W partii wewnętrznej najbardziej zróżnicowany udział oleju miała odmiana Wielkopolski. Zawsze najmniej zmienną okazała się odmiana mieszańcowa Coril. W przypadku zawartości białka w częściach zewnętrznej i środkowej najbardziej wyrównany był mieszaniec liniowy Frankasol, a w strefie wewnętrznej odmiana Coril. Najmniejszą stałość zanotowano u odmiany populacyjnej. Rozpatrując zawartość włókna, najbardziej wyrównane wartości miał słonecznik Coril. W partii zewnętrznej najbardziej zmienną była odmiana mieszańcowa Frankasol, a w dwóch pozostałych strefach odmiana Wielkopolski. Dla zawartości popiołu w części zewnętrznej i środkowej współczynnik zmienności miał najmniejsze wartości u odmiany populacyjnej. Najmniej wyrównany był mieszaniec liniowy Coril. Zmienność zawartości związków bezazotowych wyciągowych dla partii zew-nętrznej i środkowej przybierała największe wartości u słonecznika Coril, a naj-mniejsze u odmiany populacyjnej. Natomiast jedynie w części wewnętrznej mie-szaniec liniowy Coril miał najmniejsze wartości, a największe przyjmował tam słonecznik Wielkopolski (tab. 9).

We wszystkich strefach koszyczka zmienność zawartości tłuszczu w niełup-kach najbardziej kształtowały interakcje wszystkich czynników doświadczenia. W partii zewnętrznej wysoki był również wpływ odziedziczalności i środowiska na tę cechę. Natomiast w przypadku części środkowej i wewnętrznej warunki środowiskowe wywarły większy wpływ na udział oleju niż rodzaj genotypu. Dla trzech stref kwiatostanu zmienność zawartości białka była kształtowana przede wszystkim przez czynniki środowiskowe, a w mniejszym stopniu przez interakcje i genotyp. Jedynie w partii zewnętrznej zaznaczył się niewielki udział zmienności losowej. W przypadku części zewnętrznej i środkowej koszyczka zmienność zawartości włókna była kształtowana przede wszystkim przez genotyp i interakcje, a także środowisko. Dodatkowo w strefie środkowej odnotowano niewielki wpływ zmienności losowej. W partii wewnętrznej środowisko najbardziej kształtowało tę cechę. Poza tym mniejszą rolę odegrały również interakcje i genotyp. Procentowa zawartość popiołu w owocach z części zewnętrznej i środkowej kwiatostanu była kształtowana przede wszystkim przez warunki środowiskowe, a w dalszej kolej-ności przez interakcje. W przypadku strefy środkowej zaznaczył się dodatkowo jeszcze wpływ zmienności losowej. W partii wewnętrznej cechę tę najbardziej kształtowały interakcje, a potem dopiero środowisko i zmienność losowa. Najwięk-szy udział w zmienności zawartości związków bezazotowych wyciągowych w części zewnętrznej i środkowej miały interakcje, a potem zmienność losowa i środowisko. Natomiast w przypadku partii wewnętrznej cechę tę kształtowało środowisko i interakcje, a potem zmienność losowa (tab. 10).

(14)

Tabela 10 Udział czynników środowiska, agrotechniki i genotypu [%] w kształtowaniu zmienności składu chemicznego niełupek — Share of environmental, agricultural and genetics factors

[%] in variability formation achene's chemical composition of tested sunflower cultivars

(1997–1999)

Achenes character środowisko

environment agrotechnika agrotechnic genotyp genotype interakcje interactions zm. losowa random factors Zawartość tłuszczu — Fat content

Zawartość białka — Protein content W zewnętrznej partii koszyczka

Zawartość włókna — Fibre content W zewnętrznej partii koszyczka

Zawartość popiołu — Ash content W zewnętrznej partii koszyczka

Zawartość bezazotowych wyciągowych — N-free extracted substances content W zewnętrznej partii koszyczka

(15)

Podsumowanie wyników i dyskusja

Obie odmiany mieszańcowe przewyższały odmianę Wielkopolski pod wzglę-dem masy niełupek z jednego koszyczka. Słonecznik Frankasol charakteryzował się najdłuższymi owocami, ale zawierały one najwięcej łuski i włókna oraz naj-mniej oleju spośród badanych odmian. Mieszaniec liniowy Coril miał natomiast w swoich niełupkach najwięcej tłuszczu i białka. Mimo dużego ciężaru 1000 owoców słonecznik populacyjny charakteryzował się najmniejszą wśród badanych odmian masą z jednego kwiatostanu. Miał on także najgrubsze i najszersze niełupki.

Wyniki referowanych doświadczeń wykazały, że najdłuższe niełupki wykształ-cił słonecznik w części środkowej koszyczka, a najkrótsze w wewnętrznej. Ich grubość i szerokość była największa w strefie zewnętrznej, a najmniejsza także w centrum. Podobnie rozkładała się również masa ich 1000 sztuk i udział plonu z jednego koszyczka. Jednakże owoce z partii zewnętrznej zawierały najwięcej okrywy, a najmniej jej było w centrum. Tam też niełupki miały najwyższy udział oleju, białka i włókna, a najniższymi ich wartościami cechowała się część zewnętrzna.

Najwyższą odziedziczalnością w referowanych doświadczeniach charaktery-zował się udział łuski w owocach, w szczególności w partiach zewnętrznej i środ-kowej. Również tam zawartość włókna i oleju była też w dość wysokim stopniu kształtowana przez genotyp. Odziedziczalność w przedziale 10–20% miały także szerokość i grubość niełupek, masa ich 1000 sztuk oraz udział białka. Wymiary owoców w najwyższym stopniu kształtowała zmienność losowa. Plon niełupek z jednego koszyczka zależał przede wszystkim od czynników agrotechnicznych. Zawartość białka i popiołu najbardziej kształtowało środowisko, a interakcje oddziaływały na masę 1000 owoców oraz udział tłuszczu, włókna i związków bezazotowych wyciągowych.

Długość owoców charakteryzowała się niskimi wartościami współczynnika zmienności. Mniej ustabilizowane były ich szerokość i grubość. Zazwyczaj najbar-dziej zmieniały się one u odmiany Wielkopolski. Masa 1000 niełupek, udział łuski, oleju, popiołu i związków bezazotowych wyciągowych najwyższe wartości tego współczynnika przyjmowały u odmian mieszańcowych. Zawartość włókna i plon z jednego koszyczka były cechami najbardziej zmiennymi.

Badania prowadzone przez COBORU (maszynopis) nad odmianą Wielkopol-ski wykazały, że masa 1000 niełupek była o kilka gramów większa niż wykazały badania własne. W przypadku odmiany mieszańcowej Frankasol różnice te były jeszcze większe. Procentowa zawartość łuski w owocach odmiany Wielkopolski i Frankasol w tychże doświadczeniach COBORU osiągała o 2–4% więcej niż w prezentowanej pracy. Udział tłuszczu w niełupkach słonecznika Wielkopolski był podobny, bądź nieco większy, a mieszaniec liniowy Frankasol czasami miał nawet mniej tego związku. Słonecznik Wielkopolski zawierał mniej białka niż wykazały badania własne. W przeprowadzonym w trzech różnych ośrodkach

(16)

badaw-czych doświadczeniu niełupki odmiany Wielkopolski miały również większą masę 1000 sztuk oraz zawierały mniej owocni niż wartości podane w tej pracy, lecz zawierały one mniej tłuszczu (Muśnicki 1975). Kovacik i in. (1993) porównywali między innymi zawartość oleju u kilkudziesięciu odmian mieszańcowych różnego pochodzenia. Testowali oni także słonecznik Frankasol. Cechował się on najniż-szym udziałem tłuszczu w owocach i ogólnie zajął 14 miejsce na 30 porówny-wanych odmian. Dlatego w chwili obecnej został on już wycofany z uprawy.

Burlov i Kostuk (1980), Vranceanu i in. (1987) oraz Maruthi i in. (1998) doszli do wniosku, że owoce odmian populacyjnych zawierały więcej tłuszczu niż odmiany mieszańcowe. Według tych ostatnich autorów zawartość oleju była zależna od odmiany, a nie od jej typu, co również potwierdziły własne doświadczenia. Natomiast według Pirani’ego (1980) i Goksoy’a i in. (1998) odmiany mieszańcowe miały zdecydowanie więcej tłuszczu w niełupkach. Także Kamel i in. (1980), porów-nując odmianę populacyjną ze słonecznikiem Fransol (poprzednikiem Frankasol) zauważyli, że owoce odmiany mieszańcowej zawierały o 4% więcej oleju. Według Velkov’a (1988) słoneczniki populacyjne miały znacznie większą masę 1000 niełupek niż odmiany mieszańcowe, co spostrzeżono również w prezentowanym doświadczeniu.

Georgiev i in. (1990), testując odmiany populacyjne i mieszańcowe, doszli do wniosku, że słonecznik populacyjny Pieriedowik, uważany za wzorzec, posiadał najcięższe owoce, których masa 1000 sztuk była o 2–10 g większa niż u odmiany mieszańcowej. Niełupki tego słonecznika zawierały także o 2–5% więcej oleju. To samo spostrzegli Dimitrov i in. (1987). Todorov i in. (1987) stwierdzili, że tylko nieliczne mieszańce liniowe przewyższały odmianę Pieriedowik pod względem udziału tłuszczu w owocach. Stojanova i in. (1982) prowadząc prace porównawcze nad tym wzorcowym słonecznikiem i innymi typami odmian zauważyli, że posia-dał on największą masę 1000 niełupek i zawartość w nich oleju. Miał on też największe w swoich trzech wymiarach owoce, ale jednocześnie były one najmniej wyrównane, co również spostrzeżono u badanej odmiany populacyjnej w opisy-wanych badaniach.

Według Fabry’ego (1992) najdłuższe owoce były w strefie zewnętrznej, a naj-krótsze w wewnętrznej, co nie do końca potwierdziły badania własne. Pustovojt (1975) stwierdził, że najszersze niełupki znajdowały się w partii zewnętrznej, a najwęższe w centrum koszyczka. Grubość owoców w poszczególnych częściach kwiatostanu wahała się od 2,5 do 3,5 mm i również była największa w strefie zewnętrznej, a najmniejsza w wewnętrznej, co zauważono także w badaniach własnych. Także Villalobos i in. (1994) zauważyli, że słonecznik miał największe niełupki w partii zewnętrznej, gdzie 1000 sztuk niektórych odmian osiągało nawet masę ponad 100 g, a najmniejsze w wewnętrznej.

U starszych odmian populacyjnych Federowska (1971, 1972) analizowała między innymi ciężar 1000 owoców, zawartość owocni, a także zawartość tłuszczu

(17)

w trzech częściach kwiatostanu. Stwierdziła, że niełupki ze strefy zewnętrznej były większe i cięższe oraz zawierały więcej łuski, co potwierdziły też badania własne. Autorka ta zauważyła wyraźną różnicę między ciężarem 1000 owoców z części zewnętrznej i wewnętrznej koszyczka. Opisywane przez nią odmiany miały zdecy-dowanie większą masę niełupek w każdej ze stref kwiatostanu w porównaniu z wynikami badań własnych. Pustovojt (1975) potwierdził również, że masa niełu-pek zmniejszała się od zewnątrz ku centrum koszyczka. To samo zauważył Łucz-kiewicz (1992) i potwierdziły także wyniki prezentowanych doświadczeń. Według Federowskiej (1972) udział łuski wyraźnie zwiększał się w każdej partii koszyczka wraz ze wzrastająca ilością opadów w okresie dojrzewania, co potwierdziły także obserwacje własne. Zawsze procentowa zawartość łuski w owocach zmniejszała się od brzegu ku centrum kwiatostanu. To samo zauważyli Pustovojt (1975) i Fabry (1992), a potwierdziły również badania własne. Marinkovic i in. (1994) dzieląc koszyczki kilku różnych mieszańców liniowych na 3 części, wykazali różnice między odmianami i lokalizacją niełupek, ale nie były one istotne na poziomie NIR0,05 i NIR0,01.

Karadogan (1998) badał cechy jakościowe owoców w zależności od ich loka-lizacji w koszyczku. W kierunku centrum malała masa 1000 ich sztuk oraz zawartość w nich nasienia, białka i oleju, lecz ilość tych dwóch związków w odłuszczonych niełupkach, we wszystkich partiach kwiatostanu była taka sama. Hugger (1989) podaje, że najcięższe owoce, o największym udziale tłuszczu występowały w części zewnętrznej. Jednakże najbogatsze w białko niełupki były zlokalizowane w strefie wewnętrznej, co też zaobserwowano w doświadczeniach własnych. Matthes i Ungaro (1983) zauważyli, że największy udział oleju miały owoce w partii środkowej. Według Singh’a i in. (1992) niełupki z części zewnętrznej zawierały najwięcej oleju, a z wewnętrznej najmniej. Również w badaniach Jaimand’a i Rezaee’go (1996) największą zawartość tłuszczu i białka odnotowano w partii zewnętrznej, a najmniejszą w wewnętrznej. Informacje o największym udziale oleju w części zewnętrznej lub środkowej były sprzeczne z otrzymanymi wynikami własnymi. Picq i Abramovsky (1989), testując między innymi słonecznik Frankasol zauwa-żyli, że zmniejszenie się zawartości oleju w owocach często pociągało za sobą wzrost udziału białka. Autorzy stwierdzili ponadto, że zawartość białka była podobna we wszystkich partiach koszyczka. Największym udziałem tłuszczu charakteryzowała się część wewnętrzna. Także Lencrerot i in. (1977) zauważyli, że w każdej strefie kwiatostanu zawartość białka była podobna, a w miarę przesu-wania się od brzegu do centrum spadała masa owoców i udział w nich oleju. Jovanovic (1988) prześledził zmiany masy 1000 niełupek oraz udziału tłuszczu i białka w zewnętrznej i centralnej partii koszyczka. Ciężar ich 1000 sztuk był zdecydowanie większy w części zewnętrznej niż centralnej, w której to owoce za-wierały więcej oleju. Udział białka u jednej odmiany był większy w partii

(18)

wew-nętrznej, a u drugiej w zewnętrznej. Maeda i in. (1987) zaobserwował największy udział tłuszczu w strefie wewnętrznej, co zauważono też w badaniach własnych.

Łuczkiewicz (1992) stwierdził, że na masę 1000 niełupek miał przede wszystkim wpływ genotyp i warunki środowiska, czego nie potwierdza niniejsza praca. Ten sam autor (Łuczkiewicz 1993) w innym opracowaniu wykazał, że masa 1000 niełupek jest w wysokim stopniu odziedziczalna. Badania własne potwierdziły to tylko dla części wewnętrznej kwiatostanu. Odziedziczalność plonu owoców z jed-nego koszyczka, według badań tego autora, była wysoka, czego nie zaobserwo-wano w prezentowanych doświadczeniach. Również według niego zawartość tłusz-czu bardziej zależała od genotypu. Niniejsza praca potwierdziła to tylko w przy-padku partii zewnętrznej. Ivanov i in. (1987) zauważyli, że ciężar 1000 niełupek, zawartość łuski, oleju i białka charakteryzowały się wysoką odziedziczalnością. Denis i in. (1994) wykazały wysoką odziedziczalność zawartości łuski, co również spostrzeżono w doświadczeniach własnych. Odziedziczalność w wąskim znaczeniu wynosiła 0,73–0,85. W badaniach Soltani’ego i Arshi’ego (1988) skalkulowany na podstawie równania regresji współczynnik odziedziczalności dla udziału tłuszczu wynosił 0,929, a dla ciężaru 1000 owoców 0,51.

Marinkovic (1984) prowadził prace genetyczne nad odziedziczalnością masy 1000 niełupek przy której geny o efekcie addytywnym odgrywały decydującą rolę. Holtom i in. (1995) analizując wybrane cechy owoców odmian mieszańcowych

w pokoleniach F1 – F3, zauważyli zmniejszenie się ich wartości. Jednakże zmienność

wyrażona odchyleniem standardowym wcale się nie zwiększała. Najbardziej odzie-dziczalnymi cechami były masa niełupek z jednej rośliny i ciężar 1000 owoców. Sen i in. (1985) spostrzegli małą zmienność procentowego udziału oleju w niełup-kach. Najbardziej odziedziczalna była zawartość tłuszczu (98,7%) i masa owoców z jednej rośliny (97,8%). Tariq i in. (1992) odnotowali dużą zmienność udziału oleju w niełupkach. Ponadto stwierdzili wysoką odziedziczalność masy owoców i zawartości w nich tłuszczu. Były to wpływy addytywne.

Podobne wyniki jak w prezentowanej pracy otrzymał Kłoczowski (1975), który stwierdził, że zawartość tłuszczu w nasionach i udział łuski charakteryzowały się najmniejszym współczynnikiem zmienności. Najwyższą zmiennością cechował się plon niełupek z jednego koszyczka, lecz przyjmował on niższe wartości niż w opisywanych badaniach. Wśród testowanych odmian populacyjnych najbardziej zmienny był słonecznik Wielkopolski. W swojej pracy z 1983 roku Kłoczowski wykazał, że udział tłuszczu w owocach charakteryzował się małą zmiennością. Masa 1000 niełupek i zawartość w nich łuski cechowały się wyższym, osiągającym ponad 10% współczynnikiem zmienności. W doświadczeniach Muśnickiego i in. (1997) masa 1000 owoców osiągała współczynnik zmienności 18,8%, a zawartość oleju i białka odpowiednio 21,7% i 11,9%. Jovanovic (1995) analizując w swoich badaniach niełupki wykazał, że najwyższy współczynnik zmienności (26,5%) miała zawartość łuski, a najniższy (12,9%) zawartość białka. Nie potwierdziły tego

(19)

jednak badania własne. Według Łuczkiewicza (1973) zmienność zawartości tłusz-czu była wyższa (31%) niż w badaniach własnych. Robertson (1981) badając różnymi sposobami zawartość tłuszczu w owocach stwierdził, że metoda NIRS charakteryzowała się największą wartością odchylenia standardowego, ale na akceptowalnym poziomie. Singh i in. (1992), oznaczając udział tłuszczu w niełup-kach pojedynczych osobników, zauważyli dużą zmienność tej cechy. Jutharat-Sonnoey (1993) doszedł do wniosku, że zmienność odmian była uwarunkowana genetycznie.

Wnioski

1. Doświadczenia wykazały, że odmiany mieszańcowe Frankasol i Coril wytwa-rzały większe plony owoców z jednego koszyczka, jednak bardzo różniły się od siebie. Gdy jeden zawierał najwięcej tłuszczu i białka oraz najmniej łuski i włókna, to drugi przyjmował wartości przeciwstawne. Odmiana populacyjna miała najgrubsze i najszersze niełupki, lecz mimo dużej masy 1000 owoców cechowała się najmniejszym ich ciężarem z jednego kwiatostanu, gdyż na tę cechę znaczny wpływ wywierał duży udział partii płonnej w powierzchni.

2. Miejsce położenia niełupek w koszyczku w istotny sposób determinowało ich

wielkość oraz skład ilościowy i jakościowy. W poszczególnych partiach kwiatostanu badane cechy były również istotnie zależne od typu odmiany. 3. Największe owoce zaobserwowano w strefie zewnętrznej. Miały one tam też

największą masę 1000 niełupek, lecz również najwięcej łuski i włókna. Natomiast najwięcej tłuszczu, białka, związków bezazotowych wyciągowych i popiołu miały owoce z części wewnętrznej.

4. Masa 1000 niełupek, udział łuski, oleju, popiołu i związków bezazotowych wyciągowych przyjmowały najwyższe wartości współczynnika zmienności u mieszańców. Zawartość włókna była cechą najbardziej zmienną, natomiast najbardziej ustabilizowane okazały się długość i szerokość owoców oraz zawartość łuski, tłuszczu, białka i związków bezazotowych wyciągowych. Niejednokrotnie mieszańce charakteryzowały się większymi wartościami współ-czynnika zmienności niż odmiana populacyjna.

5. Najwyższą odziedziczalnością charakteryzował się udział łuski w owocach. Zawartość włókna i tłuszczu była również w wysokim stopniu kształtowana przez genotyp. Zaznaczył się także wpływ genotypu na szerokość i grubość niełupek, masę ich 1000 sztuk oraz zawartość białka. Rozpatrując partie koszyczka, najbardziej odziedziczalna była masa 1000 niełupek w strefie wewnętrznej oraz zawartość łuski, włókna i tłuszczu w części zewnętrznej i środkowej.

(20)

Literatura

Andrukhov V.G., Ivanov N.N., Turovskij A.I. 1975. Podsolnechnik. Rosselkhozizdat, Moskwa. Burlov V.V., Kostuk S.W. 1980. Sovremiennoje sostoyanije i problemy selektsii geterozisnykh

gibridov podsolnechnika. Selskokhoz. Biol., 15 (5): 679-689.

COBORU. Wyniki doświadczeń odmianowych ze słonecznikiem oleistym przeprowadzonych w latach 1979-1995 (maszynopis).

Denis L., Dominguez J., Vear F. 1994. Inheritance of 'hullability' in sunflowers (Helianthus annuus L.). Plant Breed., 113 (1): 27-35.

Dimitrov S., Todorov T.C., Aleksiev A.C. 1987. Izpitvane na nyakoi sortove i hibridi slynchogled za dobivnost, prodylzhitelnost na vegetatsionniya period i visochina na rasteniyata. Rasteniev. Nauki, 24 (8): 73-77.

Fabry A. – red. 1992. Olejniny. Ministerstvo Zemedelstvi CR, Praha. FAO. 2003. FAOSTAT, http://apps.fao.org.

Federowska B. 1971. Wpływ stopnia dojrzałości słonecznika oleistego na właściwości techniczne i technologiczne niełupek. Część I. Hod. Rośl., Aklim. Nasienn., 15 (6): 559-576.

Federowska B. 1972. Wpływ stopnia dojrzałości słonecznika oleistego na właściwości techniczne i technologiczne niełupek. Część II. Hod. Rośl. Aklim. Nasienn., 16 (1): 21-35.

Fick G.N., Swallers C.M. 1972. Higher yields and greater uniformity with hybrid sunflowers. North Dakota Agric. Exper. Stn., 29 (6): 7-9.

Georgiev S., Berczev G., Todorov S.T. 1990a. Sravnitelno prouchvane na yugoslavski hibridi slynchogled. Rasteniev. Nauki, 27 (8): 37-41.

Goksoy A.T., Turan Z.M., Acikgoz E. 1998. Effect of planting date and plant population on seed and oil yields and plant characteristics in sunflower (Helianthus annuus L.). Helia, 21 (28): 107-116. Gonet Z. 1976. Słonecznik pastewny. PWRiL, Warszawa.

Holtom M.J., Pooni H.S., Rawlinson C.J., Barnes B.W., Hussain T., Marshall D.F. 1995. The genetic control of maturity and seed characters in sunflower crosses. J. Agric. Sci., 125 (1): 69-78. Hugger H. 1989. Sonnenblumen, Zuchtung, Anbau, Verarbeitung. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. Ivanov P., Cvetkova F., Penczev E. 1987. Sravnitelno prouchvane na hibridi slynchogled, vklyucheni

w opiti na FAO prez 1982-1983 g. Rasteniev. Nauki, 24 (11): 38-44.

Jaimand K., Rezaee M.B. 1996. Variability in seed composition due to plant population and capitula zones of sunflower. Agrochimica, 40 (1): 48-54.

Jovanovic D. 1988. Correlation between intensity of oil and protein accumulation in seed and yield stability of sunflower hybrid. Proc. 12 Int. Sunf. Conf., Novi Sad, Yugoslavia: 412-413.

Jovanovic D. 1995. Varijabilnost sadrzaja proteina i nekih komponenti prinosa semena kod samooplodnih linija suncokreta. Poljopriv. Fak., Novi Sad, Yugoslavia, Abs. Diss. M. Sci. Jutharat-Sonnoey 1993. Sunflower varietal comparison using 3 methods of stability analysis. Kasetsart

Univ., Bangkok, Thailand, Abs. Diss. M. Sci.

Kamel M.S., Shabana R., Kandil-Ahmed A., El-Mohandes S.I. 1980. Response of an exotic hybrid and a local sunflower cultivar to N application under irrigation in Egypt. Z. Acker- u. Pflanzenb., 149 (2): 227-234.

Karadogan T. 1998. An investigation on differences in the quality of sunflower seeds in relation to their position in the head. Helia, 21 (29): 121-130.

(21)

Kluza-Wieloch M., Muśnicki Cz. 2004. Zmienność wybranych cech morfologicznych i użytkowych pędów i kwiatostanów różnych typów odmian oleistych słonecznika zwyczajnego (Helianthus

annuus L.). Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXV – w druku.

Kłoczowski Z. 1967. Badania nad metodami uzyskania heterozji w hodowli słonecznika oleistego. Cz. I. Porównanie efektywności metod krzyżowania różnych odmian i linii słonecznika oleistego. Hod. Rośl. Aklim. Nasienn., 11 (1): 2-44.

Kłoczowski Z. 1975. Studia nad niektórymi cechami słonecznika oleistego i ich znaczeniem w hodowli tej rośliny w Polsce. Hod. Rośl. Aklim. Nasienn., 19 (2): 89-131.

Kłoczowski Z. 1983. Zależność plonu niełupek słonecznika oleistego od cech i właściwości roślin. Zesz. Probl. PNR. Mat. Symp. „Genetyka ilościowa roślin uprawnych”. PWN, Warszawa, 290: 375-384.

Kovacik A., Skaloud V., Vrabec J. 1993. Vynosovy a olejovy potencial hybridu slunecnice zkousenych v CR. Rostl. Vyroba UZPI, 39 (5): 429-435.

Lencrerot P., Decau J., Puech J. 1977. Evolution des teneurs en huile et en proteines des grains de tournesols (Helianthus annuus L.) diversement alimentes en azote, selon leur position sur le capitule et leur age physiologique. Compt. Rend. Hebdomad. Seanc. Acad. Sci., Ser. D, 284 (11): 907-910.

Łuczkiewicz T. 1973. Zmienność i odziedziczalność szeregu cech i właściwości naturalnych i induko-wanych promieniami X u słonecznika (Helianthus annuus L.). Praca dokt. (maszynopis). Łuczkiewicz T. 1992. Dziedziczenie cech ilościowych i analiza wartości hodowlanej słonecznika

oleistego (Helianthus annuus L.). Rocz. AR Poznań, Rozpr. Nauk., 230.

Łuczkiewicz T. 1993. Odziedziczalność wybranych cech słonecznika oleistego (Helianthus annuus L.). Zesz. Nauk. AR Wrocław, Roln., 223: 83-89.

Maeda J.A., Ungaro M.R.G., Do Lago A.A., Razera L.F. 1987. Estadio de maturacao e qualidade de sementes de girassol. Bragantia, 46 (1): 35-44.

Marinkovic R. 1984. Nacin nasledjivanja prinosa semena i nekih komponenti prinosa u ukrstanjima raznih inbred linija suncokreta. Poljopriv. Fak., Novi Sad, Yugoslavia, Abs. Diss. D. Sci. Marinkovic R., Skoric D., Nenadic N., Jovanovic D., Miklic V., Joksimovic J., Stanojevic D.,

Nedeljkovic S. 1994. Uticaj polozaja semena u glavi na prinos i neke komponente prinosa semena kod suncokreta (Helianthus annuus L.). Zb. Rad. Poljopriv. Fak., Novi Sad, Inst. za Ratarstvo i Povrtarstvo, 22: 379-389.

Maruthi V., Subba R.G., Vanaja M. 1998. Evaluation of sunflower genotypes under late sown rainfed conditions. Helia, 21 (28): 97-106.

Matthes L.A.F., Ungaro M.R.G. 1983. Influencia da localizacao da semente na porcentagem de oleo e no teor de umidade em capitulos de girassol. Bragantia, 42 (2): 239-244.

Mieszkalski L., Laskowski J., Lewandowski R. 1996. Analiza właściwości fizycznych nasion sło-necznika w aspekcie obłuskiwania. Acta Acad. Agric. Tech. Olst. Aedific. Mech., 28: 169-176. Muśnicki Cz. 1975. Perspektywy uprawy słonecznika oleistego w Polsce. Post. Nauk Roln., 6: 3-17. Muśnicki Cz., Toboła P., Muśnicka B. 1997. Produkcyjność alternatywnych roślin oleistych w

warun-kach Wielkopolski oraz zmienność ich plonowania. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVIII (2): 269-278.

Ortegon M.A.S., Diaz F.A. 1997. Productivity of sunflower cultivars in relation to plant density and growing season in northern Tamaulipas, Mexico. Helia, 20 (26): 113-120.

Picq G., Abramovsky P. 1989. Indicateurs et conditions de croissance associes a la teneur et au rendement en huile et en proteines des akenes de tournesol (Helianthus annuus). Inf. Tech. CETIOM, 108: 18-29.

(22)

Pirani V. 1980. Confronto fra varieta di girasole. Sementi Elette, 26 (1): 15-21.

Podkówka W., Doroszewski P., Podkówka Z., Szterk P. 1996. Możliwość wykorzystania bliskiej podczerwieni w laboratorium paszowym. Przegl. Hod., 4: 19-22.

Pustovojt V.S. – red. 1975. Podsolnechnik. Kolos, Moskwa.

Robertson J.A. 1981. Comparison of three methods of determining oil content of sunflower seed. J. Am. Oil Chem. Soc., 58 (7): 580A.

Sen D.K., Miah F.U., Ahmed A. 1985. Variability, heritability and correlation studies in sunflower (Helianthus annus L.). Bangladesh J. Agric. Res., 10 (2): 105-110.

Singh L., Pathak R.K., Govil S.K. 1992. Effetto delle caratteristiche del popolamento vegetale, della dimensione della calatide e delle sue diverse aree sul contenuto di olio del girasole (in India). Agrochimica, 36 (3): 282-286.

Soltani E., Arshi Y. 1988. Correlation between oil content and 1000 kernels weight and thier narrow sence heritability on sunflower variety (Zarja), in dry farming condition. Proc. 12 Int. Sunf. Conf., Novi Sad, Yugoslavia: 611-617.

Stojanova J., Petrov P.D. 1982. Prouchvania vyrkhu produktivnostta i razmnozhavaneto na roditelskite linii pri hibridniya slynchogled. Rasteniev. Nauki, 19 (3): 46-52.

Tariq M., Idrees G., Tahir A. 1992. Genetic variability and correlation studies in sunflower. Sarhad J. Agric., 8 (6): 659-663.

Todorov T.C., Dakova D., Vylkanov V.C., Dimitrov S. 1987. Prouchvane na nyakoi sortove i hibridi slynchogled v usloviyata na severoiztochna Bylgariya. Rasteniev. Nauki, 24 (8): 69-72.

Velkov V.N. 1984. Skhema na mnogokraten individualno-familen otbor pri slynchogleda. Rasteniev. Nauki, 21 (6): 92-96.

Villalobos F.J., Sadras V.O., Soriano A., Fereres E. 1994. Planting density effects on dry matter partitioning and productivity of sunflower hybrids. Field Crops Res., 36 (1): 1-11.

Vranceanu A., Stoenescu F., Pirvu N., Iuoras M. 1987. Ameliorarea florii-soarelui si a altor plante oleaginoase. An. Inst. Cercet., 55: 113-140.

Yoshida H., Wimonrat-Sukarin 1993. Varieties differences in growth, yield and leaf blight resistance of sunflower. Agric. Dev. Res. Cent. Northeast, Khon Kaen, Thailand, 455: 370-378.

Ziemlański Ś., Budzyńska-Topolewska J. 1991. Tłuszcze pożywienia i lipidy ustrojowe. PWN, Warszawa. Zimmerman D.C., Fick G.N. 1973. Fatty acid composition of sunflower (Helianthus annuus L.) oil as