M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
STANISŁAW BYLINA
D ziałalność reformatorska Konrada Waldhausena
i jego w p ły w y na ziemiach polskich
Z r a d y k a l n y m n u r t e m k a z n o d z i e j s t w a c z e s k i e g o X I V w . w i ą ż e s i ę p o s t a ć K o n r a d a W a l d h a u s e n a \ a u s t r i a c k i e g o a u g u s t i a n i n a , p r z e b y w a j ą c e g o w l a t a c h 1 3 5 8 — 1 3 5 9 w L i t o m i e r z y c a c h i w P r a d z e . W a l d h a u s e n b y ł j e d n y m z p r e k u r s o r ó w h u s y t y z m u , p o d o b n i e j a k i j e g o d w a j n a s t ę p c y , c z e s c y k a z n o d z i e j e : J a n M i l i c z z K r o m i e r y ż a i M a c i e j z J a n o w a . Z w i ą z a n y b y ł z r e f o m ł s t y c z n y m n u r t e m o p o z y c j i i s t n i e j ą c e j w ł o n i e k o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o p r z e ż y w a j ą c e g o w X I V w . w C z e c h a c h p o w a ż n y k r y z y s 2 . S p r o w a d z o n y w r o k u 1 3 5 8 d o C z e c h p r z e z c e s a r z a K a r o l a I V , w c i ą g u j e d e n a s t u l a t p r o w a d z i ł w a l k ę o n a p r a w ę m o r a l n ą s p o ł e c z e ń s t w a c z e s k i e g o . J e g o g w a ł t o w n e a t a k i s k i e r o w a n e b y ł y p r z e c i w n a d u ż y c i o m d u c h o w i e ń s t w a , a p r z e d e w s z y s t k i m p r z e c i w s y m o n i i w k l a s z t o r a c h . M i m o ż e b y ł A u s t r i a k i e m i w y g ł a s z a ł k a z a n i a w j ę z y k u n i e m i e c k i m ( b ą d ź ł a c i ń s k i m d o s t u d e n t ó w u n i w e r s y t e t u ) , p o t r a f i ł p o z y s k a ć s o b i e w i e l k i e r z e s z ę s ł u c h a c z y c z e s k i c h . Ź r ó d ł a X I V - w i e c z n e ś w i a d c z ą o w i e l k i m w r a ż e n i u , j a k i e k a z a n i a K o n r a d a w y w o ł y w a ł y w P r a d z e 3 , n a t o m i a s t z d u ż ą d o z ą o s t r o ż n o ś c i n a l e ż y p o d c h o d z i ć d o o p i s ó w r e w e l a c y j n y c h s k u t k ó w k a z a ń W a l d h a u s e n a . W a l d h a u s e n p r z y b y ł d o P r a g i j u ż j a k o k a z n o d z i e j a o d u ż y m r o z g ł o s i e , z y s k a n y m w c z a s i e p o b y t u w W i e d n i u , g d z i e w y g ł a s z a ł k a z a n i a w z b u d z a j ą c e p o r u s z e n i e w ś r ó d l u d u i n i e c h ę ć z e s t r o n y z a k o n ó w ż e b r a c z y c h 4 . P o c z ą t k i j e g o d z i a ł a l n o ś c i r e f o r m a t o r s k i e j s i ę g a j ą w i ę c d o A u s t r i i i p o z w a l a j ą w i ą z a ć W a l d h a u s e n a z p o s t ę p o w ą t e o l o g i ą n i e m i e c k ą X I V w i e k u . P o d k r e ś l i ć n a l e ż y , ż e z a k r e s p o g l ą d ó w k r y t y c z n y c h p r z e z n i e g o r e p r e z e n t o w a n y c h z a w i e r a s i ę c a ł k o w i c i e w r a m a c h d o g m a t y k i k o ś c i e l
1 Konrad W aldbaus en niie 'doczekał się dotychczas 'obszerniejszego opracowania.
B rak zwłaszcza opracow ań nowszych. Do .najważniejszych pozycji zaliczyć należy:
F. P a l a c k y , Die Vorläufer des H ussitenthum in Böhm en, Leipzig 1846; F. M e n -
ć i k, Konrad W aldhausen, m nich fa d u sv. A ugustina, „Pojednani K râlovské Ceské
Spolećnosti N auk” t. VI, βν. X I, P ra h a 1881; F. L o s к o t, K onrad W aldhausen,
P raha 1909; F. M. B a r t o s , K onrad W aldhausen a ohlas jeho dila u nas, P raha
1948; M. M a c h o v e c , Husovo uceni a vÿznam , P rah a 1953, s. 31—37.
2 Odnośnie do zjaw iska n arastan ia fiskalizm u kościelnego zob. К. К r o f t a,
K urie a cirkevnî sprawa zem i ceskych v dobë prëdhusitské, CCH X, 1904; X II, 1906.
3 Zwłaszcza w ypow iedź Bemeśa z W eitmile: Hic eciam predicabat intrepide
contra usurarios et alios m ale fidei possessores et specialiter contra religiosas
personas utrisque sexus, que per sym aniacam p ravitatem fuerant ad ordines re
cepte (Beneś z Weliitmile, Cronica ecclesie Pragensis, Fontes R erum Bohem icarum
t. IV, P rah a 1884, s. 540). Po>r. także M athias de 'Jamiova, De praedicatoribus qui
revelant antichristum , Fontes R erum Austriacarum .t. VI, cz. 2, Wien 1865, s. 40.
Słowa Tomasza Stitnego o Waldbaiusenie- cytuje F. M. В a r t o ś, op. cit., s. 41.
4 J. L o s ear t h, Huss u n d W iclif, M ünchen 1925, s. 30.
P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y T o m LIV — zeszyt 3
474
ST A N ISŁ A W B Y L IN A n e j . N i e s p o t y k a m y w p i s m a c h W a l d a h u s e n a e l e m e n t ó w a n t y h i e r a r - c h i c z n y c h , k t ó r e w y s t ą p i ą w n a u c e j e g o n a s t ę p c ó w — M i l i c z a i M a c i e j a z J a n o w a . K o n r a d w i e r z y ł , ż e k o ś c i ó ł s a m n a p r a w i i s t n i e j ą c e z ł o , d o w ł a d z k o ś c i e l n y c h a p e l o w a ł o p o m o c w s w e j w a l c e o n a p r a w ę o b y c z a j ó w . S t o s u n k o w o k r ó t k i o k r e s p o b y t u w C z e c h a c h z w i ą z a ł W a l d h a u s e n a z c z e s k i m p r e h u s y c k i m r u c h e m r e f o r m a t o r s k i m , p r z y c z y m j e g o w a l k a z z a k o n a m i ż e b r a c z y m i o d e g r a ł a t u n i e z w y k l e w a ż n ą r o l ę . S p ó r m i ę d z y z a k o n a m i ż e b r a c z y m i a k l e r e m ś w i e c k i m t o c z y ł s i ę w P r a d z e w · o k r e s i e z n a c z n i e ' p o p r z e d z a j ą c y m p r z y b y c i e W a l d h a u s e n a 5 . P r z e d m i o t e m j e g o b y ł p r o b l e m o p ł a t z a p o s ł u g i r e l i g i j n e , k t ó r e m n i s i p r z e j ę l i n i e m a l c a ł k o w i c i e w s w o j e r ę c e . N i e c h ę ć d o z a k o n ó w ż e b r a c z y c h b y ł a w P r a d z e o g ó l n a . T o t e ż j u ż p i e r w s z e g w a ł t o w n e k a z a n i a W a l d h a u s e n a w r o k u 1 3 5 8 , w k t ó r y c h z a a t a k o w a ł o n s y m o n i ę p a n o s z ą c ą s i ę w p r a s k i c h z a k o n a c h d o m i n i k a n ó w i a u g u s t i a n ó w , w y w o ł a ł y p r a w d z i w ą b u r z ę w P r a d z e 6 . Ź r ó d ł e m w i a d o m o ś c i o w a l c e p r a s k i e g o k a z n o d z i e i z z a k o n a m i ż e b r a c z y m i j e s t j e g o t r a k t a t „ A p o l o g i a ” 7 , s p i s a n y w r o k u 1 3 6 4 j a k o o d p o w i e d z n a z a r z u t y t y c h ż e z a k o n ó w . W b r e w t y t u ł o w i t r a k t a t t e n n i e j e s t o b r o n ą W a l d h a u s e n a , l e c z o s t r y m a t a k i e m s k i e r o w a n y m p r z e c i w s t o s u n k o m p a n u j ą c y m w k l a s z t o r a c h . O d p o w i e d ź n a 1 8 p u n k t ó w o s k a r ż e n i a z e s t r o n y ' d o m i n i k a n ó w i 6 p u n k t ó w z e s t r o n y a u g u s t i a n ó w j e s t j e d n o c z e ś n i e w y k ł a d n i ą p o g l ą d ó w r a d y k a l n e g o k a z n o d z i e i . W „ A p o l o g i i ” z n a l a z ł y o d d ź w i ę k w y p a d k i z g r u d n i a r o k u 1 3 6 3 , k i e d y t o l u d , s t a j ą c w o b r o n i e K o n r a d a , c z y n n i e w y s t ą p i ł p r z e c i w z a k o n n i k o m , o s k a r ż a j ą c i c h , ż e s ą „ g o r s i n i ż h e r e t y c y i s p a l e n i a w s z y s c y w a r c i ” 8 . O b u r z e n i e z a k o n ó w s p o w o d o w a ł y j e g o s ł o w a s k i e r o w a n e p r z e c i w p o s i a d a c z o m i n t r a t n y c h p r e b e n d :Secundus articulus fu it iste quod dixissem ,
quod nullus esset in civitate Pragensi qui praedicaret om nem veritatem ,
quidam essent qui nescirent dicere quia non studuissent; quidam scirent
sed non dicerent, quin tim erent perdere plenas stiuras quas ex taci
turn ita te haberent
9 .K o n r a d w y s t ą p i ł z d e c y d o w a n i e p r z e c i w p r z y j m o w a n i u z a p i e n i ą d z e d z i e c i d o k l a s z t o r ó w u w a ż a j ą c , ż e j e s t t o p r z e j a w e m n a j d a l e j p o s u n i ę t e j s y m o n i i , k t ó r a w r e z u l t a c i e s p r o w a d z a j e j s p r a w c ó w w s t a n h e r e z j i 1 0 . O s t r o w y s t ą p i ł p r z e c i w f a ł s z o w a n i u r e l i k w i i , p o d a j ą c j a k o p r z y k ł a d , ż e i d e n t y c z n e r e l i k w i e ś w . B a r b a r y z n a l e ź ć m o ż n a z a r ó w n o w P r a d z e , j a k i w P r u s a c h 1 1 . Ś w i ę t o k u p s t w e m n a z w a ł r ó w n i e ż z a w i e r a n i e k o n t r a k t ó w n a p o g r z e b y , n a s z e r o k ą s k a l ę p r a k t y k o w a n e w ó w c z a s p r z e z d w a p r a s k i e z a k o n y . W a i l d h a u s e n p o t ę p i a ł s a m s t a t u t z a k o n ó w ż e b r a c z y c h , w i d z ą c w n i c h j e d y n i e u s a n k c j o n o w a n i e ż y c i a p a s o ż y t n i c z e g o , u d o w a d n i a ł w o d p o w i e d z i a c h n a z a r z u t y a u g u s t i a n ó w , ż e ż e b r a n i e j e s t s p r z e c z n e z n a ś l a d o w a n i e m C h r y s t u s a 1 2 . U d e r z a ł w p r z e p y c h i b o g a c t w o p a n u j ą c e w k l a s z t o r a c h , k t ó r e s ą w e d ł u g n i e g o s i e d l i s k a m i z ł a . O b ł u d ę
5 B. V. S p i e s s , M nichové żebrani n Cechach a odpór proti nim pf e d r. 1360,
„,Narodni listy ” 1874, ć. 7, 8.
6 Opis w alk i K onrada z 'zakonami żebraczym i podaje V. T o m e k, Dëjepis m ësta
Prahy t. III, P ra h a 1875, s. 286—294; B. V. S i p i e s s , M istra Jana H usi pfedchudcové
ve sporu s m nichy żebranym i, „N środni listy ” 1874, ć. 85; F. Ł o s k o t , op. cit.
7 T ra k ta t W aldhausena „Apologia” w raz z a rtykułam i oskarżenia spisanym i
przez obydwa zakony w ydał K. H ö f l e r w Fontes R erum Austriacarum t. IV,
cz. 2, s. 17—39.
8 Konrad W aldhausen, Apologia, s. 30.
9 Tamże, s. 26.
10 Tamże, s. 30—31.
11 Tamże, s. 37.
12 Tamże, s. 34—35.
K O N R A D W A L DH AU SEN
475
i f a ł s z m n i c h ó w ż e b r a c z y c h c h a r a k t e r y z o w a ł w s ł o w a c h :
...ipsis fratribus
quilibet est probus, licet esse m a xim us m undi usurarius vel alias crim i
nosus si tam en diligeret et prom overet ordinem non advertentes aeterne
dam nationis...13
W a l d h a u s e n n i e o s z c z ę d z a ł r ó w n i e ż f u n d a t o r ó w . i d o b r o d z i e j ó w z a k o n ó w ż e b r a c z y c h t w i e r d z ą c , ż e z g r z e s z y l i o n i c i ę ż k o w s p o m a g a j ą c l u d z i n i e g o d n y c h . W „ A p o l o g i i ” z n a l a z ł r ó w n i e ż m i e j s c e a p e l p r z e c i w o k ł a d a n i u o f i a r n a r z e c z z a k o n ó w :...vos non vu ltis dare paupe-
ribuß et datis monachis qui sunt
f o r t e set 'plus habent, quam \ habere
debent. ..u .
„ A p o l o g i a ” s t a n o w i d o k ł a d n y w p r a w d z i e , l e c z t y l k o d o p e w n e g o o k r e s u o g r a n i c z a j ą c y s i ę o b r a z w a l k i p r a s k i e g o k a z n o d z i e i z z a k o n a m i . S ą d y a r c y b i s k u p i e n i e d o p r o w a d z i ł y d o k o m p r o m i s ó w i d o p i e r o ś m i e r ć K o n r a d a w r o k u 1 3 6 9 p o ł o ż y ł a k r e s t e m u g ł o ś n e m u w ó w c z e s n e j P r a d z e s p o r o w i . W a l k a z z a k o n a m i ż e b r a c z y m i s p e ł n i ł a w P r a d z e r o l ę d e m a s k a t o r s k ą i p r z y c z y n i ł a s i ę d o p o w s t a n i a f e r m e n t u w ś r ó d p l e b s u . W a l d h a u s e n w c z a s i e p o b y t u w P r a d z e n i e o g r a n i c z a ł s w e j d z i a ł a l n o ś c i d o w y g ł a s z a n i a k a z a ń z a m b o n k o ś c i o ł ó w , w k t ó r y c h b y ł p r o b o s z c z e m . W i e l e p o d r ó ż o w a ł p o C z e c h a c h i A u s t r i i n a t r a f i a j ą c c z a s a m i n a o p ó r s w o i c h w r o g ó w 1 3 . W t y m s a m y m o k r e s i e z r z e k ł s i ę p r o b o s t w a l i t o - m i e r z y o k i e g o , z d a j ą c s o b i e s p r a w ę , ż e p o b i e r a n i e d o c h o d ó w z p r e b e n d y b y ł o b y w o d ą n a m ł y n j e g o p r z e c i w n i k ó w . W o s t a t n i c h l a t a c h ż y c i a W a l d h a u s e n a p o w s t a ł o d z i e ł o , k t ó r e s ł a w ę j e g o u g r u n t o w a ł o i r o z e s z ł o s i ę w w i e l k i e j l i c z b i e r ę k o p i s ó w p o c a ł e j n i e m a l E u r o p i e ś r o d k o w e j . „ P o s t i l l a s t u d e n t i u m s a n c t a e P r a g e n s i s U n i v e r s i t a t i s ” 16 j e s t z b i o r e m k a z a ń n a n i e d z i e l e i ś w i ę t a C h r y s t u s a w c i ą g u c a ł e g o r o k u k o ś c i e l n e g o . N a p i s a n a n a p r o ś b ę s t u d e n t ó w u n i w e r s y t e t u p r a s k i e g o , z k t ó r y m W a l d h a u s e n b y ł b l i s k o z w i ą z a n y , s t a ł a s i ę w c i ą g u w i e k ó w X I V i X V n i e z b ę d n y m p o d r ę c z n i k i e m d l a a d e p t ó w s z t u k i k a z n o d z i e j s k i e j . Ł a c i ń s k i e k a z a n i a w y g ł a s z a n e w P r a d z e d o k l e r y k ó w r ó ż n y c h n a r o d o w o ś c i z o s t a ł y t u s p i s a n e w r a z z s z e r o k o r o z b u d o w a n y m a p a r a t e m n a u k o w y m , w i e l k ą i l o ś c i ą c y t a t ó w z d z i e ł a u t o r ó w k o ś c i e l n y c h , t w o r z ą c w s u m i e z b i ó r p o t ę ż n y c h r o z m i a r ó w . K a z a n i a z e b r a n e w „ P o s t y l l i ” z a w i e r a j ą n i e w ą t p l i w i e s ł a b s z y ł a d u n e k k r y t y c z n y n i ż ż y w e s ł o w a p r a s k i e g o k a z n o d z i e i g ł o s z o n e z a m b o n y k o ś c i o ł a ś w . G a l l a i T y n u , n i e m n i e j i o n e p r z e p o j o n e s ą d u c h e m r e f o r m a t o r s k i m , c o m u s i a ł o s t a n o w i ć o a t r a k c y j n o ś c i z b i o r u . W y r a ź n i e z a r y s o w u j e s i ę w „ P o s t y l l i ” s y l w e t k a W a l d h a u s e n a j a k o ś m i a ł e g o k r y t y k a k l e r u , z d e c y d o w a n i e a t a k u j ą c e g o b o g a c t w o ś w i e c k i c h , a l e j e d n o c z e ś n i e j a k o t y p o w e g o c z ł o w i e k a ś r e d n i o w i e c z a , k t ó r y n i e b y ł w s t a n i e p o j ą ć i s t o t y p r o b l e m ó w s w o j e j e p o k i . O g r a n i c z o n a p o s t a w a s p o ł e c z n a w y r a ż a s i ę w p a s y w n y m w s p ó ł c z u c i u d l a b i e d o t y 1 7 ; k o n k r e t n y p r o g r a m k a z n o d z i e i z a w ę ż a s i ę d o z a l e c e ń m i ł o s i e r n e g o p o s t ę p o w a n i a p a n ó w w o b e c p o d d a n y c h ( m . i n . k a z a n i e n a I n i e d z i e l ę p o Z i e l o n y c h ś w i ą t k a c h ) . R a d y k a l n e t o n y b r z m i ą j e d n a k w t e d y , g d y t e m a t e m k a z a ń s t a j ą s i ę b o g a c z e . C h o ć p y c h ę i b o g a c t w o m o ż n y c h r o z p a t r u j e W a l d h a u s e n n a p ł a s z c z y ź n i e r e l i g i j n e j , s ł o w a j e g o13 K onrad W aldhausen, Apologia, s. 31.
vl Tamże, s. 27.
15 J. L o s e r t h , oçp. cit., s. 31.
16 Dzieło W aldhausena nie zostało dotychczas opublikowane. Czeski przekład
z końca XIV w. skróconej „Postylli” Waldharusena w ydał krytycznie F. S i m e k ,
Staroàeské zpracovâni P ostüly studentû sv. U niversity Prazské, P ra h a 1949. P o
styllę studencką W aldhausena om aw ia F. Ł o s k o t , op. cit. v także J. L o s e r t h ,
op. cit., s. 31—35.
476
ST A N IS Ł A W B Y LIN A c z ę s t o z a d z i w i a j ą o d w a g ą . N a k a r t a c h „ P o s t y l l i ” n i e j e d n o k r o t n i e s p o t y k a s i ę k r y t y k ę b o g a t y c h s t r o j ó w , w y s t a w n e g o ż y c i a ; o s t r e s ł o w a s k i e r o w a n e p r z e c i w p y s z e p a n ó w ś w i e c k i c h . W r e s z c i e w i e l e m ó w i ą c a u w a g a w k a z a n i u n a I I I n i e d z i e l ę p o T r z e c h K r ó l a c h : „ R o z s z e r z t o m i e j s c e p r z e c i w z ł y m p a n o m ” . C e l e m a t a k ó w K o n r a d a b y l i t a k ż e l i c h w i a r z e , p r z e c i w k t ó r y m w i e l e k r o ć w y s t ę p o w a ł w s w y c h k a z a n i a c h d o p r a s k i e g o m i e s z c z a ń s t w a ( k a z a n i e n a X X I I I n i e d z i e l ę p o Z i e l o n y c h Ś w i ą t k a c h ) . K r y t y k a k l e r u j e s t z a g a d n i e n i e m o d d z i e l n y m , n i e w ą t p l i w i e w y b i j a j ą c y m s i ę s p o ś r ó d i n n y c h . W a l d h a u s e n n i e s z c z ę d z i ł u w a g p o t ę p i a j ą c y c h n i e m o r a l n e ż y c i e d u c h o w i e ń s t w a . O s k a r ż e n i a z ł y c h k s i ę ż y p o w t a r z a j ą s i ę w w i e l u k a z a n i a c h . W k a z a n i u n a X n i e d z i e l ę p o Z i e l o n y c h Ś w i ą t k a c h z n a j d z i e m y t e s a m e t o n y , k t ó r e w n i e c a ł e p ó ł w i e k u p ó ź n i e j z a b r z m i ą w „ K a p l i c y B e t l e j e m s k i e j ” : L a t r o e s t , q u i d o m u m D e i i n s p e l u n c a m c o n v e r t i t l a t r o n u m , q u i d e r e l i g i o n e l u c r u m s p e c t a t u r . . . q u o d c o n s i d e n t u r o m n i s m i s e r i q u i p r o p e c u n i a c e l e b r u n t . . . 1 8 . C h c i w o ś ć d u c h o w n y c h z o s t a ł a t a k ż e p o t ę p i o n a w k a z a n i u n a V I I I n i e d z i e l ę p o Z i e l o n y c h Ś w i ą t k a c h . S z c z e g ó l n e j w a g i n a b i e r a j ą j e g o o s t r e s ł o w a z k a z a n i a n a V n i e d z i e l ę p o Z i e l o n y c h Ś w i ą t k a c h ; m ó w i ą o n e o s t o s u n k u b o g a t e g o k l e r u d o p o d d a n y c h . R o z p r z ę ż e n i e o b y c z a j ó w w ś r ó d d u c h o w i e ń s t w a j e s t t e m a t e m m . i n . k a z a n i a n a I I n i e d z i e l ę p o W i e l k a n o c y . E c h a w a l k K o n r a d a z z a k o n a m i ż e b r a c z y m i w „ P o s t y l l i ” r ó w n i e ż z n a l a z ł y s w o j e m i e j s c e . P o w t a r z a ł o n t a m n i e k t ó r e s w o j e z a r z u t y s f o r m u ł o w a n e w , , A p o l o g i a ” , c h o ć w z ł a g o d z o n e j n i e c o f o r m i e ( n p . w k a z a n i u n a I I n i e d z i e l ę p o W i e l k a n o c y ) . A u t o r „ P o s t y l l i ” w y s t ę p u j e p r z e c i w o p i e s z a ł o ś c i k s i ę ż y w z w a l c z a n i u h e r e t y k ó w . H e r e t y c y t o w e d ł u g W a l d h a u s e n a „ f a ł s z y w i p r o r o c y ” , k t ó r y c h c z ę s t o p a n o w i e ś w i e c c y n i e t ę p i ą , n i e c h c ą c s i ę w s w y c h d o b r a c h w y z b y w a ć r ą k d o p r a c y ( k a z a n i a n a V I I I n i e d z i e l ę p o Z i e l o n y c h ś w i ą t k a c h ) . S f o r m u ł o w a n i e c i e k a w e , ś w i a d c z ą c e n i e w ą t p l i w i e o s z e r o k i m z a s i ę g u h e r e z j i l u d o w y c h w X I V w i e k u . W „ P o s t y l l i ” K o n r a d a n i e b r a k w s k a z a ń m o r a l n y c h d l a m ł o d y c h k s i ę ż y . J u ż w e w s t ę p i e , p o ś w i ę c o n y m u ż y t e c z n o ś c i z b i o r u , z n a l e ź ć m o ż n a z d a n i e : S i v i s f i e r i b o n u s d o c t o r , e f f i c i a l i s p r i u s b o n u s h o m o 1 9 . K a z a n i a z e b r a n e w „ P o s t y l l i ” m a j ą c h a r a k t e r h o m i l i i . O b s z e r n e p r o - t h e m a t a s ą n a j b a r d z i e j , i n t e r e s u j ą c y m i i c h c z ę ś c i a m i . W ł a ś c i w e k a z a n i a s ą c z ę s t o z e s t a w i o n e n i e m a l w y ł ą c z n i e z c y t a t ó w a u t o r ó w k o ś c i e l n y c h , r z a d z i e j a u t o r ó w k l a s y c z n y c h . N a j c z ę ś c i e j c y t o w a n y m i ź r ó d ł a m i s ą d z i e ł a A u g u s t y n a , G r z e g o r z a W i e l k i e g o , J a n a C h r y z o s t o m a , a t a k ż e B e d y C z c i g o d n e g o , B e r n a r d a z C l a i r v a u x , H i e r o n i m a . W a l d h a u s e n p i s a ł s w o j ą „ P o s t y l l ę ” j a k o z b i ó r m a t e r i a ł ó w d o k a z a ń , z m y ś l ą , a b y p r z y g o t o w u j ą c y s i ę k a z n o d z i e j a w y b r a ł z n i e g o e l e m e n t y n a j b a r d z i e j m u o d p o w i a d a j ą c e . D z i e ł e m W a l d h a u s e n a p o s ł u g i w a n o s i ę c h ę t n i e , j a k ś w i a d c z ą o t y m l i c z n i e z a c h o w a n e r ę k o p i s y „ P o s t y l l i ” . Z n a c z n i e s k r o m n i e j s z y z a s i ę g i z n a c z e n i e o s i ą g n ę ł y i n n e d z i e ł a r a d y k a l n e g o k a z n o d z i e i z P r a g i . P r o b l e m o m e t y c z n y m p o ś w i ę c o n y j e s t t r a k t a t „ A p l i c a t i o s e n t e n t i a r u m V a l e r i i M a x i m i a d t h e o l o g i a m ” 2 0 . W s p o m n i e ć t a k ż e n a l e ż y o m a ł o r o z p o w s z e c h n i o n y m s k r ó c i e „ P o s t y l l i ” s t u d e n c k i e j t z w . „ P o s t i l l a a c c u r t a t a ” 2 1 , o l i c z ą c e j 7 l i s t ó w k o r e s p o n d e n c j i K o n ls C ytuję z rękopisu Biblioteki ‘Narodowej w W arszawie, BOZ 56, s. 574.
10 Tamże, s. 3.
20 T rak ta t ten omawia F. Ł o s k o t , oip. cit., s. 109—111, w nowszej literatu rze
zob. D. P ë n k o v à , L a tin skÿ rukopisny kom entâr Konrada W aldhausena k Valeriu
M axim ovi, „Vestnik K râl. Ceské Spoi. N auk” 1952.
K O N R A D W A LDH AUSEN
477
r a d a 2 2 , g ł ó w n i e z e z n a n y m z p o s t ę p o w y c h p o g l ą d ó w k a z n o d z i e j ą V o j - t ë c h e m R a n k û z J e z o v a , w r e s z c i e o t r a k t a c i e o s z t u c e k a z n o d z i e j s k i e j , z t y m j e d n a k , ż e a u t o r s t w o K o n r a d a n i e j e s t t u d e f i n i t y w n i e u s t a l o n e 2 3 . W y b i t n a i n d y w i d u a l n o ś ć W a l d h a u s e n a w y r a ź n i e z a w a ż y ł a n a d z i a ł a l n o ś c i i n n e g o c z e s k i e g o r a d y k a l n e g o k a z n o d z i e i — J a n a M i l i c z a z K r o - m i e r y ż a 2 ' \ k t ó r y p o d w p ł y w e m k a z a ń K o n r a d a z r z e k ł s i ę i n t r a t n e j p r e - b e n d y . P o g l ą d y M i l i c z a n i e w y t r z y m a ł y r a m d o g m a t y k i k o ś c i e l n e j i d o p r o w a d z i ł y g o d o o s k a r ż e ń o h e r e z j ę 2 5 . H i s t o r y k r u c h u h u s y c k i e g o , F ; M . B a r t o s , z w r ó c i ł u w a g ę n a n i e w ą t p l i w y w p ł y w „ P o s t y l l i ” s t u d e n c k i e j n a k a z a n i a J a n a H u s a 2 6 . W p ł y w y K o n r a d a W a l d h a u s e n a p r z e n i k a ł y r ó w n i e ż n a z i e m i e p o l s k i e 2 7 . Z j a w i s k o t o r o z p a t r y w a ć n a l e ż y j a k o j e d e n z p r z e j a w ó w i n f i l t r a c j i r a d y k a l n e j i d e o l o g i i z C z e c h d b P o l s k i . L i c z n i e z a m i e s z k u j ą c y Ś l ą s k k o l o n i ś c i n i e m i e c c y z w i ą z a n i b y l i z w a l d e n s a m i i m o g l i o d g r y w a ć d u ż ą r o l ę w p r z e n o s z e n i u w p ł y w ó w W a l d h a u s e n a . W w i e k u X I V Ś l ą s k b y ł t e r e n e m n i e z w y k l e c h ł o n n y m d l a w s z e l k i c h t e n d e n c j i h e r e t y c k i c h . J u ż w p o c z ą t k a c h X I V w i e k u w e W r o c ł a w i u i Ś w i d n i c y p ł o n ą s t o s y s k a z a n y c h p r z e z i n k w i z y c j ę w a l d e n s ó w , p r z e z Ś l ą s k c i ą g n ą p o c h o d y b i c z o w n i k ó w , w ł a d z e k o ś c i e l n e z d e c y d o w a n i e z w a l c z a j ą d z i a ł a l n o ś ć b e g h a r d ó w i b e g i n e k , p o s i a d a j ą c y c h l i c z n e k o n w e n t y 2 8 . W s p o m n i e ć w a r t o o w z m o ż o n e j d z i a ł a l n o ś c i r a d y k a l n y c h k a z n o d z i e i l u d o w y c h 2 9 , w r e s z c i e o o s t r e j w a l c e , j a k a s i ę w k o ń c u X I V w i e k u t o c z y m i ę d z y z a k o n a m i ż e b r a c z y m i a k l e r e m ś w i e c k i m 3 0 . N a t y m t l e w s z e l k i e u m i a r k o w a n e i d e e r e f o r m a t o r s k i e m o g ł y p r z e n i k a ć j e s z c z e ł a t w i e j . Ś c i s ł e z w i ą z k i k u l t u r a l n e p o l s k o - c z e s k i e , j a k i e i s t n i a ł y w o k r e s i e p r z e d h u s y c k i m , s p e ł n i a ł y r o l ę u ł a t w i a j ą c ą z a r ó w n o n a p ł y w r ę k o p i s ó w d z i e ł W a l d h a u s e n a n a t e r e n y P o l s k i , j a k i p r z e s z c z e p i a n i e n a g r u n t p o l s k i j e g o n a u k i . K a z a ń K o n r a d a s ł u c h a l i P o l a c y l i c z n i e p r z e b y w a j ą c y w P r a d z e n a s t u d i a c h 3 1 . S z c z e g ó l n a r o l a p r z y p a d ł a t u Ś l ą z a k o m , k t ó r z y c h ę t n i e n a p ł y w a l i n a U n i w e r s y t e t K a r o l a 3 2 . W p ł y w y W a l d h a u s e n a n a t e r e n i e Ś l ą s k a b y ł y b e z s p r z e c z n i e n a j s i l n i e j s z e i , c o j e s t r z e c z ą w a r t ą p o d k r e ś l e n i a , n i e o g r a n i c z a ł y s i ę d o ś r o d o 22 Tamże, s. 111—112; korespondencję W aldhausena opublikował w większości
F. M e n ć i k w „Pojedn. K ral, Ćesike Spal. N auk” 1881, s. 14—33 oraz w „Casop.
Ceekébo M uzea” 1880, s. 558—562.
23 F. L o s ' k o t , op. cit., s. 113—116.
24 Ślady kontaktów -z Miliczem znajdujem y w Apologii, s. 31 : Fuit in principio
praedicationis meae in Praga fautor eorum sed nunc bonus amicus m eus quia
nescivit me intelligere fu it enim bohemus.
25 Chiiliaistyczne poglądy Milicza pow stały zapew ne pod wpływem sekt, dale
kie są wszakże jeszcze od rew olucyjnego chiliaizmu taboryckiego.
26 F. М. В a r t oś, oip. ait., s. 43—44.
27 Na istnienie w pływ ów W aldhameina w Polsce po raz pierw szy zwróciła
uw agę E. M a 1 e с z y ń s k a, V liv husitského hnutl na Polsko. Mezinarodni ohlas
husitstvi, Praha. 1958, s. 53—103 oraz w pracy Ruch husycki w Czechach i w Pol
sce, W arszawa 1959, s. 259—260.
28 K. D o b r o w o l s k i , Pierwsze se k ty religijne w Polsce, K raków 1925 oraz
H istoria Śląska pod red. Κ. M a 1 e c.z y ń s к i e g o t. I, cz. 2, s. 363.
29 M. W i e r z e j s k a , R adykalni kaznodzieje na Śląsku w X IV i X V wieku.
Z dziejów postępow ej ideologii na Śląsku w w. X IV —XVI , W arszaw a 1956, s. 34—68.
30 T. S i l n i c к i, Dzieje i ustrój kościoła katolickiego na Śląsku do końca
X IV w., W arszaw a 1953, s. 387—396.
31 H. B a r y c z , Dziejowe zw ią zki Polski z U niw ersytetem Karola w Pradze,
PZ 1948.
32 W. W o s t r y, Die Schlesier an der U niversität Prag vor 1409, „Zeitschrift
d. Vereins fü r Geschichte Schlesiens” t. LXVI, 1932.
478
ST A N ISŁ A W B Y LIN A w i s k n i e m i e c k i c h . W a l d h a u s e n , p o d o b n i e z r e s z t ą j a k M i l i c z 3 3 , o d d z i a ł y w a ł n a w i e l u l u d z i z n i e w ą t p l i w i e p o l s k i c h ś r o d o w i s k . S p o ś r ó d Ś l ą z a k ó w w y b i j a s i ę ń a c z o ł o p o s t a ć m i s t r z a U n i w e r s y t e t u K a r o l a , o d r o k u 1 3 7 1 p r z e b y w a j ą c e g o w P r a d z e , M a c i e j a z L e g n i c y 3 4 . A c z k o l w i e k p r z y b y ł o n n a p r a s k ą u c z e l n i ę j u ż p o ś m i e r c i s ł y n n e g o k a z - n o d z i e i - a u g u s t i a n i n a , d z i e ł a t e g o o s t a t n i e g o m u s i a ł y w y w r z e ć n a n i m s i l n e w r a ż e n i e . P i s z ą c d l a s t u d e n t ó w t e o l o g i i s w o j e o b s z e r n e d z i e ł o „ P o s t i l l a s u p e r e p i s t o l a s d o m i n i c a l e s ” m i s t r z l e g n i c k i w z o r o w a ł s i ę n a „ P o s t y l l i ” s t u d e n c k i e j W a l d h a u s e n a . M a c i e j z L e g n i c y , z a b i e g a j ą c y o p r a w o g ł o s z e n i a k a z a ń i n v u l g a r i , z w i ą z a n y b y ł z u m i a r k o w a n y m k i e r u n k i e m r e f o r m i s t y c z n y m i d z i a ł a l n o ś ć j e g o , p o d o b n i e j a k K o n r a d a , z m i e r z a ł a d o o d n o w y m o r a l n e j d u c h o w i e ń s t w a . P r z e b y w a j ą c o d r o k u 1 4 0 9 w K r a k o w i e , g d z i e o t r z y m a ł k a t e d r ę , M a c i e j p o z o s t a w i ł t u o b o k k i l k u e g z e m p l a r z y s w e j „ P o s t y l l i ” 3 3 t a k ż e i k o d e k s , w k t ó r y m z n a j d u j e s i ę z a r ó w n o j e g o t r a k t a t w i e l k o p o s t n y „ C o n c o r d a n c i a e v a n g e l i s t a r u m d e p a s s i o n e d o m i n i ” , j a k i p r z e p i s a n e p r z e z n i e g o p i s m a W a l d h a u s e n a ( w y c i ą g i z s e r m o n e s d o m i n i c a l e s i z s e r m o n e s d e s a n c t i s )З б . D o w ó d w p ł y w ó w W a l d h a u s e n a c a ł k o w i c i e b e z s p o r n y . Ś l ą s k i m N i e m c e m b y ł N i c o l a u s M a g n i d e J a w o r 3 7 , r ó w n i e ż b l i s k o z w i ą z a n y z W a l d h a u s e n e m . M i k o ł a j M a g n i , m i s t r z , a w r o k u 1 3 9 7 r e k t o r u n i w e r s y t e t u p r a s k i e g o , w y g ł a s z a ł k a z a n i a w t y m s a m y m k o ś c i e l e ś w . G a l l a , w k t ó r y m d w a d z i e ś c i a k i l k a l a t w c z e ś n i e j t ł u m y p r a ż a n s ł u c h a ł y g w a ł t o w n y c h s ł ó w K o n r a d a . B y ł a u t o r e m t r a k t a t u „ D e t r i b u s v o t i s r e l i g i o s o r u m ” , p o r u s z a j ą c e g o p r o b l e m s t o s u n k ó w w ó w c z e s n y c h k l a s z t o r a c h , k t ó r y , b y ć m o ż e , p o w s t a ł p o d w p ł y w e m „ A p o l o g i i ” . I n t e r e s u j ą c y j e s t r ó w n i e ż j e g o „ T r a c t a t u s d e s u p e r s t i t i o n i b u s ” 3 8 , d z i e ł o , w k t ó r y m M i k o ł a j M a g n i z d e c y d o w a n i e z w a l c z a ł p r z e s ą d y i z a b o b o n y . N a j c i e k a w s z ą j e d n a k p o s t a c i ą b y ł a n o n i m o w y k a z n o d z i e j a z e Z g o r z e l c a , a u t o r t r a k t a t u „ R e g u l a e e t m o d u s v i v e n d i s a c e r d o t u m ” 3 9 . Z g o - r z e ł a n i n , p r z y z n a j ą c y s i ę d o s w o j e j p o l s k o ś c i ( w s p o m i n a o c o m p a t r i o t e m e i P o l o n i ) , p r z e s z e d ł s z y c a ł ą n i e m a l E u r o p ę p r z e b y w a ł r ó w n i e ż w P r a d z e . W d z i e l e s w y m , p i s a n y m d l a m ł o d y c h k s i ę ż y , w s k a z u j e W a l d h a u s e n a j a k o n i e d o ś c i g ł y w z ó r k a z n o d z i e i , a t a k ż e o m a w i a s p o s ó b , w j a k i W a l d h a u s e n w y g ł a s z a ł k a z a n i a . T r a k t a t t e n , p o w s t a ł y w p i e r w s z y m d z i e s i ę c i o l e c i u X V w i e k u w a r t j e s t d o k ł a d n e g o z b a d a n i a . W p ł y w y K o n r a d a n a Ś l ą s k u n i e o g r a n i c z a ł y s i ę d o p o w y ż s z y c h t r z e c h p o s t a c i . Ś w i a d c z y ć o t y m m o g ą c h o ć b y r ę k o p i s y „ P o s t y l l i ” s t u d e n c k i e j p o c h o d z ą c e z t e r e n u Ś l ą s k a , , a z n a j d u j ą c e s i ę o b e c n i e w B i b l i o t e c e U n i 33 B. L e s z c z y ń s k a , Jan M ilicz z K rom ieryża i jego ko n ta k ty z ziem iam i
polskim i, „Sobótka” I960, I, s. 15—22.
34 A. F r a n z , M athias v. Liegnitz и. Nikolaus Stör v. Schw eidnitz, „Der K a
th o lik ” 1898, I, s. 1—25; W. W o s t r y , op. eit., s. 20—21; J. N. F i j a ł e k , Maciej
z Legnicy. Studia do dziejów U niw ersytetu K rakow skiego, R A U w hf t. XIV, se
ria II, 1889, s. 100—102.
35 В Jag. 1562, 1564, 1622, 1632, 1761.
36 BJag. 303.
37 A. F r a n z , Nikolaus Magni de Jawor, F reiburg 1898; W. W o s t r y , op. oit.,
s. 18—19.
38 A. B r i i c k n e r , Literatura religijna w Polsce średniow iecznej t. I, W ar
szawa 1902, s. 47 nn. W Bibliotece U niw ersyteckiej w e W rocławiu znajdują się
trzy rękopisy tra k ta tu M ikołaja z Jaw ora: sygn. I F 266, 266a, 313.
39 Zwraca nań uwaigę L. K l i c m a n , Zprâva o cestë po knïhovnâch v Ra-
kousku a N ëm ecku, „Vëstnik Ceské Akadem ie cisâre F rantiśka Josefa” II, 1893,
s. 68. E. M a 1 e с z y ή s к a w pracy R uch husycki w Czechach i w Polsce w ysu
wa możliwość identyczności autora omawianego tra k ta tu z radykalnym kaznodzie
ją zgorzeleckim, Piotrem .
K O N R A D W A LDH AU SEN
479
w e r s y t e c k i e j w e W r o c ł a w i u . M . i n . r ę k o p i s s y g n . I F 4 8 1 s t a n o w i ł w ł a s n o ś ć J a n a W y n g a r t e n a , z a k o n n i k a z Ż a g a n i a , i p o s i a d a ł n a s t ę p u j ą c y
